Jezdimir Dangić
Jezdimir Dangić (Bratunac, 4. maj 1897 — Sarajevo, oko 22. aprila 1947) bio je srpski i jugoslovenski pravnik, žandarmerijski major raspoređen u sastav Dvorske žandarmerije, koja je bila zadužena za obezbeđenje kraljevske porodice, njihovih objekata kao i vladinih ministara i zdanja u Kraljevini Jugoslaviji. U Drugom svetskom ratu je bio načelnik Komande Istočne Bosne i Hercegovine Jugoslovenske vojske u Otadžbini i vođa Srpskog ustanka od avgusta 1941. do aprila 1942. godine u Istočnoj Bosni koja se tada nalazila u sastavu NDH. Protiv majora Dangića i srpskih ustanika, nemačko-hrvatske okupacione snage su preduzele više neprijateljskih ofanziva. Tokom jedne, januara 1942. njegove snage su pretrpele značajne gubitke u ljudstvu i teritoriji, ali ga nisu uništile. Tada mu Nemačka vojna komanda okupirane Srbije na čelu sa generalom Paulom Baderom, čije su snage bile zadužene za ovaj prostor NDH, nude pregovore o statusu istočne Bosne, koje je u dogovoru sa ostalim srpskim vođama ustanika prihvatio.
| Jezdimir Dangić | |
|---|---|
 Jezdimir Dangić | |
| Lični podaci | |
| Nadimak | Jezda |
| Datum rođenja | 4. maj 1897. |
| Mesto rođenja | Bratunac, Austrougarska |
| Datum smrti | 22. avgust 1947. (50 god.) |
| Mesto smrti | Sarajevo, FNR Jugoslavija |
| Vojna karijera | |
| Vojska | Jugoslovenska vojska Jugoslovenska vojska u otadžbini Armija Krajova |
| Čin | major |
| Učešće u ratovima | Drugi svetski rat |
Početkom februara 1942. u Beogradu su održani pregovori između vođe srpskih ustanika majora Jezdimira Dangića sa jedne strane i nemačkih vojnih vlasti u Srbiji i predstavnika vlasti NDH sa druge strane, dok je posrednik bila vlada Milana Nedića. Ovi pregovori su ubrzo propali jer je ustaško rukovodstvo uputilo protestnu notu Nemcima uz obrazloženje da se deo teritorija NDH kao međunarodno priznate države ne može odvajati od njene celine, posle čega je i nemačka komanda u Srbije obaveštena da prekine pregovore svake vrste sa pobunjenicima.
Nakon ovog nemačko-hrvatske snage preduzimaju najveću do tada ofanzivu na srpske ustanike na čelu sa majorom Dangićem aprila 1942. pod šifrovanim nazivom „Operacija Trio“, čiju je glavnu udarnu snagu predstavljala hrvatska Crna legija pod komandom Jure Francetića, koja je izvršila masovne zločine nad srpskim civilima i zarobljenim četnicima u selu Stari Brod na reci Drini. Tokom ove ofanzive nemačke snage zarobljavaju majora Dangića i odvode u zarobljeništvo, u logor Strij, u Poljskoj. Avgusta 1944. major Dangić uspeva da pobegne iz zarobljeništva i pridružuje se Armiji Krajova tokom Varšavskog ustanka u kome ima značajne zasluge. Nakon sloma ustanka zarobljava ga Crvena armija koja ga kao osobu od visokog značaja sprovodi u zatvor Lubjanku u Moskvu, a potom su ga isporučili FNR Jugoslaviji u kojoj je na vlast došla KPJ na čelu sa Josipom Brozom Titom. Osuđen je na kaznu smrti i pogubljen je u Sarajevu 1947.
Biografija uredi
Rođen je u Bratuncu 1897. godine, kao svešteničko dete. Još kao đak tuzlanske Gimnazije i pripadnik revolucionarne omladine „Mlada Bosna“ osuđen je na tri i po godine zatvora zbog veleizdaje Austrougarske. Kaznu je odrobijao u Tuzli i Zenici, u vreme trajanja Prvog svetskog rata.
Posle rata, studirao je pravne nauke i radio u tuzlanskom kraju kao policijski činovnik i rezervni konjički potporučnik. 3. januara 1928. godine preveden je u aktivnu žandarmerijsku službu, sa činom žandarmerijskog potporučnika.
U martu 1941. je dobio nagradu za delo "Glad i tamnica".[1]
Drugi svetski rat uredi
Za vreme Aprilskog rata 1941. Dangić je bio komandir Dvorske žandarmerijske čete koja je pratila kralja Petra II od Beograda do Nikšića.[2] Major Dangić je izbegao zarobljavanje od strane Nemaca, i uskoro preko braće Todorovića, aktivnih generalštabnih majora, stupio u vezu sa pukovnikom Dražom Mihailovićem na Ravnoj gori.
Po formiranju JVuO, general Mihailović mu daje zadatak da formira korpusne grupe na prostoru istočne Bosne, a zatim ga je stavio za komandanta korpusa istočne Bosne. [3] Pored vođenja neprestanih borbi pred Dangićem je bio još jedan ozbiljan zadatak prihvat mnogobrojnih srpskih porodica, uglavnom žena, dece i staraca, izbeglih ispred ustaških zločina, i njihovo prebacivanje preko Drine u Srbiju. U skladu s četničkom politikom u tom času, Dangićeve jedinice su sarađivale su u početku, iako retko, s partizanima i nastavili u izvesnoj meri tu saradnju i nakon raskola između četnika i partizana u Srbiji. Za vreme privremene saradnje sa partizanskim snagama, Dangić sa svojim odredima zauzima desetak većih mesta: Bratunac, Srebrenicu, Vlasenicu, Olovo, Rogaticu, Foču, Goražde i Čajniče. Ne uspevajući da se dogovori sa komunistima o zajedničkim borbama protiv ustaša, major Dangić ispred četničkih odreda objavljuje poziv narodu Bosne da se sam bori protiv ustaša 1. oktobra 1941.
U Vlasenici je 16. oktobra 1941. održana konferencija predstavnika partizanskih i četničkih jedinica istočne Bosne radi raščišćavanja međusobnih nesuglasica. Konferencija nije uspela i četnici su 17. oktobra. 1941. u Vlasenici, na svojoj skupštini, izabrali Privremenu upravu istočne Bosne i raskinuli sporazum o saradnji s partizanima. Od toga vremena Dangić i njegovi četnici su prešli na razbijanje NOP-a u istočnoj Bosni.
Prema izveštaju beogradskog Abvera od 29. septembra 1941, zasnovanom na izvještajima jednog pouzdanika koji je bio u dodiru s njim, kaže se da je imao „dobre odnose s Nemcima i da je činio sve kako bi izbegao sukob između svojih trupa i Nemaca.“[4] Dangićev prvobitni cilj bio je da zaštiti srpsko stanovništvo od ustaša. Dangić je praktično od svog dolaska u Bosnu održavao kontakte s Vladom narodnog spasa formirane otprilike u isto vreme. Major Dangić se obratio za pomoć Milanu Nediću i počinje prve pregovore o pomoći Milana Nedića Srbima koji žive u Bosni. Nakon početka sukoba između partizana i četnika u Srbiji, Dangić je postao glavni faktor polarizacije između partizana i četnika u istočnoj Bosni. Oslabljeni Nemci su bili zainteresovani da ojačaju antipartizanski front u istočnoj Bosni, a svaku pomoć koju bi im Dangićeve jedinice, koje su navodno imale oko 10.000 ljudi, je odgovaralo i Paulu Baderu, vojnom upravniku Srbije, koji je bio odgovoran za borbu protiv ustanika i na teritoriju NDH.[5]
U januaru 1942. Dangićeva saradnja smatrana je još vrednijom, jer je u istočnu Bosnu stigao Tito sa Prvom proleterskom brigadom. Kad su Nemci i hrvatske kvislinške trupe otpočele 17. januara 1942. operaciju čišćenja istočne Bosne, Dangić je naredio četnicima da se ne odupiru neprijateljskim snagama. Nemci su za nekoliko dana uspelo probiti neke partizanske položaje i operacija je završila odbacivanjem partizana na jug, prema Foči u italijanskoj okupacionoj zoni.[6]
Da bi dobili četničku pomoć i produbili jaz između partizana i četnika, Nemci su Dangića, iako još uvek Mihailovićevog čoveka, pozvali krajem januara u Beograd na dogovor s Baderom i Nedićem.[7] Kako se dogovor ticao istočne granice NDH, u Beograd su pozvani predstavnici NDH, ministar Vjekoslav Vrančić i domobranski pukovnik Fedor Dragojlov, i nemački ambasador u Zagrebu Zigfrid Kaše. Oni su se, kao i predstavnik nemačkog ministarstva spoljnih poslova Feliks Bencler, suprotstavili ovom sporazumu. Kako je NDH bila vredniji nemački saveznik od Nedićevog režima, to protivljenje navelo je Badera da promeni mišljenje i odlučio je da ne potpiše sporazum. Nemački komandant Jugoistoka Kunce je sumnjao da Dangić želi tek dobiti na vremenu, pripremajući istočnu Bosnu područje za kasnije priključenje Srbiji, pa je 12. februara stavio veto na zaključenje sporazuma. Uprkos činjenici da sporazum nikad nije bio potpisan i i da je dobio veto od Kuncea, čini se da su zainteresovane strane nastavile s kolaboracijom narednih nedelja, pod uslovom da Dangić deluje samo u Bosni.[6]
Međutim, početkom aprila Dangić je načinio grešku i otišao u Srbiju gdje se sastao s Nedićevim predstavnicima i raznim četničkim vojvodama da izlaže teško stanje srpskog življa pod ustašama.[6] Po povratku Jezdimira Dangića u Bosnu, odseo je nekoliko dana u Valjevu gde je održao jedan zbor na kome je pozivao na ustanak Srba protiv ustaša. Međutim, agenti Anta Pavelića koji su nadgledali ovaj zbor su odmah dojavili nemačkim vlastima u Zagrebu da Dangić sarađuje sa vladom Milana Nedića protiv ustaša u Bosni, a time i protiv Vermahta. Čim je nemački otpravnik poslova Edmund Glez fon Horstenau o ovome obavestio Berlin, Milan Nedić je morao da se pravda pred generalom Francom Bemeom. Ubrzo nakon tih sastanaka, specijalni agenti službe Abvera su pronašli Dangića u mestu Rogačica blizu Bajine Bašte i u noći 11. i 12. aprila 1942. ga zarobili na spavanju. Ovom akcijom je rukovodio oficir srpskih dobrovoljaca Miloš Vojnović[traži se izvor], koji je imao konspirativno ime Hajnrih Lautner. Dangić je po naređenju nemačkog komandanta Jugoistoka poslan u zarobljenički logor Strij u okupiranoj Poljskoj.[6] Nemci su sumnjali da Dangić i još neki četnički oficiri u jugoistočnoj Bosni i u Hercegovini pokušavaju sklopiti nekakve dogovore s Italijanima, za slučaj da krenu u istočnu Bosnu preko demarkacione linije. Ustaše su bili vrlo zabrinute čitavim slučajem oko Dangića, verujući da se radi o zaveri protiv Nezavisne Države Hrvatske. Uspeli su nekako ponovno snabdeti i ojačati svoju Crnu legiju (oko 1.500 ljudi) hrvatskim i muslimanskim izbeglicama iz istočne Bosne[8] i početkom aprila poslati je na područje između Sarajeva i reke Drine, gde je četnicima nanela velike gubitke i vršila krvoprolića među srpskim delom stanovništva.[6]
Iako sporazum između Dangića i generala Badera nije nikada stupio na snagu, pomogao je da se raščiste odnosi između generala Nedića, Nemaca i raznih četničkih vođa. Nemci su neko vreme po tom obrascu uspostavljali kontakte s nekim četničkim komandantima. General Kunce zabranio je svojom direktivom od 15. aprila 1942. jedinicama Vermahta da pregovaraju s pobunjeničkim grupama, pošto bi se takvi pregovori tumačili kao slabost nemačke vojske.[6]
Zarobljeništvo i smrt uredi
Kao zatočenik logora ostao je sve do početka Varšavskog ustanka u avgustu 1944. Pod zapovedništvom generala Bora Komorovskog služio je kao komandant pešadijske brigade za oslobođenje Poljske od Nemaca. Kao i mnoge poljske oficire, Sovjeti su ga zarobili i odveli u zatvor Lubjanka u Moskvu.
Nakon uspostavljanja diplomatskih odnosa nove Jugoslavije i zemalja antifašističkog bloka, major Dangić je izručen jugoslovenskim vlastima da mu bude suđeno za izdaju zemlje. Suđenje majoru Jezdimiru Dangiću je počelo februara meseca 1947. pred Vojnim sudom 3. armije u zgradi današnjeg poslovnog centra Skenderija u Sarajevu. Dangić je izveden pred sud pod optužbama da je pomagao četnički pokret Draže Mihailovića, da je vršio masovne zločine, da je sarađivao sa kolaboracionom vladom Milana Nedića, da je sarađivao sa italijanskim i nemačkim okupatorima i za izdaju zemlje. Osuđen je na smrtnu kaznu i istog meseca streljan.
Vidi još uredi
Reference uredi
- ^ "Politika", 8. mart 1941
- ^ Pavlowitch 2008, str. 59.
- ^ Tomasevich 1975, str. 157.
- ^ Tomasevich 1975, str. 206.
- ^ Tomasevich 1975, str. 207.
- ^ a b v g d đ Tomasevich 1975, str. 208.
- ^ Pavlowitch 2008, str. 117.
- ^ Pavlowitch 2008, str. 119.
Literatura uredi
- Tomasevich, Jozo (1975). War and Revolution in Yugoslavia, 1941–1945: The Chetniks. Stanford: Stanford University Press. ISBN 978-0-8047-0857-9.
- Milovanović, Nikola (1983a). Kontrarevolucionarni pokret Draže Mihailovića: Izdaja. I. Beograd: Slovo ljubve. Arhivirano iz originala 23. 04. 2013. g. Pristupljeno 24. 04. 2013.
- Milovanović, Nikola (1983b). Kontrarevolucionarni pokret Draže Mihailovića: Poraz. II. Beograd: Slovo ljubve. Arhivirano iz originala 23. 04. 2013. g. Pristupljeno 24. 04. 2013.
- Milovanović, Nikola (1983c). Kontrarevolucionarni pokret Draže Mihailovića: Rasulo. III. Beograd: Slovo ljubve. Arhivirano iz originala 23. 04. 2013. g. Pristupljeno 24. 04. 2013.
- Milovanović, Nikola (1983d). Kontrarevolucionarni pokret Draže Mihailovića: Slom. IV. Beograd: Slovo ljubve. Arhivirano iz originala 23. 04. 2013. g. Pristupljeno 24. 04. 2013.
- Pavlowitch, Stevan K. (2008). Hitler's new disorder: the Second World War in Yugoslavia. Columbia University Press. ISBN 978-0-231-70050-4.
Spoljašnje veze uredi
- Izveštaj Opunomoćenog komandanta u Srbiji od 11. februara 1942. komandantu Jugoistoka o toku pregovora s majorom Dangićem u Beogradu - Zbornik dokumenata i podataka o narodnooslobodilačkom ratu jugoslovenskih naroda, tom XII (nemački dokumenti), knjiga 2, Vojnoizdavački zavod, Beograd
- Sudbina Jezdimira Dangića: Gestapo ga uhapsio naši streljali („Večernje novosti“, 17. april 2014)
- Moj otac je predvodio ustanike tokom rata u Poljskoj („Večernje novosti”, 1. septembar 2019)
- Nedovršena priča o Jezdimiru Dangiću, poslednjem pogubljenom mladobosancu (RTS, OKO, jun 2023)
