Arheološka prospekcija (toponimi i topografija)

Arheološka prospekcija obuhvata pregled terena i beleženje svih podataka koji ukazuju na mesta gde se mogu očekivati moguća nalazišta. Nazivi mesta (toponimi) mogu ukazati na mogućnost postojanja određenih ostataka materijalne kulture u tom području.

Toponim (od grč. топос-mesto) je vlastito ime naseljenog mesta (naselja, sela, grada) i fizičko-geografskih objekata (planina, reka, mora i dr), a onomastička disciplina koja proučava imena mesta odnosno toponima je toponomastika.

Topografija (od grčkih reči topo - mesto i grafei – crtanjem beležiti) je u širem smislu opis zemljišta, a u užem je deo geodezije koji se bavi detaljnim izučavanjem kopnenog dela Zemljine površine u geometriskom i sadržajnom pogledu i njenim predstavljanjem na planovima i kartama krupnijeg razmera.

Topografska karta

Osnovni zadatak topografije je izrada karte određenog zemljišta.

Topografska karta je osnovno sredstvo za orijentaciju. U novije vreme koristi se više različitih uređaja i sistema za orijentaciju pomoću kojih se može postići vrlo visoka tačnost.

Prvi planovi karte Zemljine površine rađeni su još u najranijim vremenijm antike.

Pre oko 1500 pre naše ere pronađen je crtež na papirusu koji pokazuje plan rudnika zlata u Egiptu i glinena pločica sa ucrtanim planom grada Nipur u Mesopotamiji.

Veličinu Zemlje prvi je pokušao da odredi poznati geodeta Eratosten iz Aleksandrije (276 – 195 god. p. n. e.) tako što je za vreme letnje dugodnevnice izmerio ugao koji u Aleksandriji Sunce čini sa vertikalom. U isto vreme u Asuanu, u južnom Egiptu, Sunce tačno je u vertikali. Dužinu Asuan – Aleksandrija procenio je na 5000 stadija, a izmereni ugao je iznosio 1/50 punog kruga, iz čega je izračunao da Zemljin obim iznosi 250 000 stadija.

Zemlja je kao planeta sunčevog sistema oblo telo, pa je pri prikazivanju njene površi na planu ili karti postavljaju problem kakvog je oblika i veličine Zemlja kao i kako će se njena površa prikazati na ravni karte.

Svaki korisnik karte mora znati rešenje ova dva problema kako bi mogao potpuno i efikasno da shvati i iskoristi sve mogućnosti koje karta pruža.

Toponim — pljevlja

Početkom ovog veka A. Pejatović (P. Mrkonjić) zabeležio je dva narodna tumačenja imena. Po jednom Pljevlje je osnovao Osman paša iz Plevne iz Bugarske, pa je slično po imenu Plevne ovo mesto prozvao Pljevlje. Po drugom tumačenju na mestu današnjeg mesta bile su pljevare - pljevara manastira Svete Trojce, po čemu je Pljevlje dobilo ime.

Mrkonjić-Pejatović opisujući pomoćne zgrade u seoskim domaćinstvima srednjeg Polimlja i Potarja navodi uz naziv pljevara za malu, od pruća opletenu kolibu gde se ostavlja pleva i sinonim pljevlje.

Priboj na Limu, koji se pominje od druge polovine pljevlje XV veka, nosi ime koje u govoru ovog podučija označava ogradu sličnu toru, u koji se zatvaraju goveda.

Pretpostavka je i da je stariji naziv za Pljevlja, do XV veka, bio Breznica, na koju je došao je prvi Konstantin Jiriček, identifikovaši mesto Breznica iz jednog dubrovačkog pisma prve polovine XV veka sa Pljevljima, za čije je današnje ime raspolagao samo jednom putopisnom potvrdom s kraja istog veka. Dva su pomena gde bi se Breznica mogla shvatiti kao naseljeno mesto: jedan iz 1430, na koji se poziva Jiriček u instrukciji dubrovačkim poslanicima Amuratu II, gde se Breznica pominje uporedo sa Prijepoljem: in Bresnize over a Pripoglie U drugom, u istoj seriji i knjizi Dubrovačkog arhiva, gde su najraniji podaci o Pljevljamaje za Radisava Radičevića naznačeno da je de Briesnize.

Istorijat imena reke, desne pritoke Drine u gornjem toku Ćehotina (Ćeotina, Ćotina) ne protivi se takvoj pretpostavci. Ono se najranije pominje u dva zapisa iz 1598, koji manastir Dubočicu lociraju „vđ podkrilie planini Korena, na rđcđ Oehotine“: reč je o gornjem, izvorišnom deli Ćehotine, uzvodno od Pljevaljskog polja, u kojem ona menja osnovni smer toka sa severa na zapad, tako da je odatle i od ušća nekad zaista moglo biti smatrana drugom rekom.

Zanimljivo je da se, po topografskoj karti, izvorišni deo Ćehotine zove Tješen, jer se u tom hidronimu krije opet jedan antroponim od osnove Tđh, pa bi se ime Tđhota moglo smatrati hipokoristikom od Tđšen ili Utđšen (oba imena su ivedena od iste ličnosti).

Kako su eponim reka i sela svakako bili starosrpska vlastela, stiče se utisak da su imena sa Tđh- bila ime neke porodice koja je u vladala tim krajevima.

Slovenska etimologija ovog toponima je moguća, ali se ne nameće niti isključuje druge mogućnosti tumačenja, pa ni njegovo supstratno poreklo.

Mogućnost supstratnog porekla za toponim Pljevlja jeste veza sa imenom mesta (ili reke) u antičkoj Dalmaciji Pleva, potvrđenim u Itinerarium Antonini 269,5 (pozni III vek) i kroz naziv Pelv(ensium) na natpisu iz Šarića kod Jajca, očuvanim u slovenskom obliku

Toponim — grad

Grad – podrazumeva postojanje utvrđenja i administrativnu primarnu funkciju.

Trg – prvobitno svako mesto na kome se obavlja trgovina, zatim deo naselja, pa konačno tip gradskog naselja u kome trgovina predstavlja primarnu funkciju. Varoš - najverovatnije od mađarskog: var, izraz koji se pojljavljuje tek u XV veku i čije su paralele suburbium i podgradine.

Institucionalna šarolikost je jedna od najvažnijih odlika gradskih naselja u srednjovekovnim zemljama. Ona se u nekoliko odražava i u treminologiji označavanja naselja. Razvitak gradova, mnogo ranije od pojave pomenute tipologije, već je bio krenuo različitim pravcima. Gašenjem bogatog urbanog života kasne antike na Balkanu isčezle su i pretpostavke za jedinstvenost tog razvitka. U istočnim oblastima poluostrva došlo je do relativno brzog oživljavanja starih centara, uglavnom posle vizantijske preokupacije iz 1018. Godine, pri čemu se oni javljaju u novom ruhu i često pod novim imenom: Singidunum(Beograd), Viminacijum (Braničevo), Naisus (Niš) i sl.

Na zapadu, počev od zapadne Srbije, taj proces nije nastupio, tako da vidljive razlike u gradskom životu dvaju delova unutrašnjosti Balkana opadaju do sredine XIV veka. Ujednačavanje prilika u gradovima donosi pojava Caca kao i širenje dubrovačke trgovine u unutrašnjosti.

Sasi - rudari postepeno su proširili svoju delatnost na ravno 30 gradova. To je postignuto znatnim uključivanjem domaćih ljudi u odgovarajuće poslovanje. Izraz Sas gubi etnički smisao i označava ljude sa autonomnim statusom, dobijenim na osnovama poslovanja. Trgovci iz primorja prvenstveno su Dubrovčani, od kojih se mnogi stalno nastanjuju u unutrašnjosti, gde uživaju određena autonomna prava koja štite poslovanje. Zbog ove zaštite dolazi čak i do obrazovanja mešovitih sudova. Rudarska i trgovačka autonomnost donosi određenu ujednačenost, ali samo u sopstvenim, odvojenim domenima. Postojanje različitih pravnih sistema i autonomija onemogućava stvaranje gradske samouprave jedinstvenog tipa za celu zemlju. Ovoj slici treba dodati veliki broj malih gradova koji nisu povezani sa rudarstvom, a verovatno u znatnoj meri ni sa trgovinom, čije je uzdizanje vidljivo u XIV i XV veku, iza koje je teško reći kako izgleda njihovo funkcionisanje.

U velikom talasu osvajanja srpska država je obuhvatila znatan broj vizantijskih utvrđenih gradova, sa aristokratskim porodicama kao vodećim slojem, gradova koji su ostali neasimilovani, ali i bez autonomnog statusa. U takvim okolnostima, primorskim i rudarskim gradovima upravljaju vladarev delegat (knez) i lokalni samoupravni organ (često se pominju 12 purgara). U primorskim gradovima razvija se patricijat i pojavljuju gradski statuti (XIII/XIV vek), pojave kojih nema u rudarskim gradovima okruženim područjima sa važećim pravom srpske države. Novo osvojenim vizantijskim gradovima upravljaju kefalije ili kneževi.

Gradska uprava je svuda bila prilično jednostavna, bez nekog značajnijeg činovničkog aparata. Većinu poslova obavljali su tzv. carinici, tj zakupci gradskih prihoda, što nije pogodovalo razvitku lokalne uprave. Potvrđeno je postojanje gradskih pečata, ali ne i gradske kuće kao administrativnog centra. U poslednjim decenijama pred pad države u nekim gradovima (npr. Novo Brdo) otvaraju se mogućnosti da postanu i kulturna žarišta.

Toponim — gradac

Gradac je mesto sa ostacima utvrđenja.

Prema topografskim odlikama i sa lingvističkog stanovišta to je sinonim za gradište ili gradina. Kao toponim na području Srbije javlja se relativno često i gotovo po pravilu označava lokalitete sa ostacima antičkih ili ranovizantijskih tvrđava (Veliki Gradac kod Donjeg Milanovca - antička Taliata, Gradac u Kalištu kod Požarevca i sl.) a samo izuzetno srednjovekovnih, čije je ime zaboravljeno.

U pojedinim slučajevima ovaj toponim prelazi i na bližu okolinu. Takav slučaj je sa selom Gradac i istoimenim manastirom iz XII veka, koji su dobili ime prema ostacima ranovizantijske tvrđavice na lokalitetu sada označenim toponimom Petrov krš. U okolini Valjeva sa ostataka kasno antičkog utvrđenja ovaj toponim je prešao na obližnju rečcu, a takvih primera ima još.

Toponim — gradina

Gradina je dominantan, teže pristupačan vis, zaravnjena na vrhu, sa tragovima utvrđenog naselja ili tvrđave.

U pojedinim slučajevima to je samo topografska oznaka za položaj koji svojim oblikom podseća na ostatke porušenog utvrđenja. Toponim je relativno čest u brdsko –planinskim područjima centralnog i zapadnog Balkana, gde je do sada evidentirano preko 2000 gradina. Najčešće su u pitanju peistoriski lokaliteti, a potom nalazišta sa ostacima kasno antičkih fortifikacija. Srednjovekovni lokaliteti pod tim nazivom znatono su ređi i to obično oni sa slabije očuvnim sistemom fortfokacija, koji gotovo po pravilu pripadaju starijim epohama srednjeg veka.

U arheološkoj nauci ovim terminom označava se određeni tip preistoriskih naseobina sa tragovima zemljano-palisadnih, odnosno kamenih, suhozidnih fortifikacija ili prirodno zaštićenih odlikama reljefa. Njihova osnovna odlika je dominacija okolinom i postojanje uslova za lako organizonanje odbrane.

U hronološkom pogledu gradine su tipične za metalno doba preistorije. Najstarije potiču iz eneolita, odnosno razdoblja naseljavanja Indoevropljana na ovim područjima. Rast ili opadanje broja gradinskih naselja u pojedinim epohama u korelaciji je sa vremenima nesigurnosti i mirnim razdobljima.

Najčešći oblici su:

• gradine na platou izdvojenog brega sa jednostrukim ili višestrukim bedemom odnosno suhozidom
• gradine na kraju reljefne grede izdvojene bedemom a u pojedinim slučajevima i rovom
• gradine na površi uz rub strmih stena, branjene sa pristupačne strane polukružnim zemljano-palisadnim suhozdnim bedemom.

Toponim — gradište

Gradište su ostaci utvrđene naseobine ili tvrđave, najčešće na dominantnom, prirodno branjenom visu. Lingvistički i prema topografskim odlikama i to je sinonim za gradina, kao crkvina – crkvište, manastir - manastirište i sl. Ali se javlja i kao oznaka za arheološke lokalitete u ravnim predelima.

Za razliku od gradine, gradište je češće u oblastima istočnog Balkana, odnosno na području Makedonije, Bugarske i Rumunije. Kod nas se javlja relativno ređe (Veliko Gradište - antički Pincum, Gradišta kod Pirota i u okolini Vlasinskog jezera).

U arheološkoj nauci terminom gradište označava se vrsta ranoslovenskog utvrđenog naselja, karakteristična za područja niskih bregova ili niziske močvarne predele. Uobičajena su pojava na područjima koja su naseljavali Sloveni (Rusija, Češka sa Moravskom, Poljska i istočne oblasti Nemačke).

Najbolje svedočanstvo o izgledu rano slovenskog gradišta zabeležio je, u drugoj polovini X veka, jevrejski putopisac Ibrahim ibn Jakub:

Tako Sloveni grade najveći deo svojih gradišta: potraže niske lugove bogate vodom i rogozom i naznače tamo okruglo ili četvrtasto mesto, prematome kakav oblik žele dati tvrđavi a iprema prostranstvu mesta. Oko toga mesta iskopaju jarak, a od izbačene zemlje naslažu bedem tako da je dasklama i trupcima utvrde i nabiju dok zid nedostigne određenu visinu. Zatim se na strani gde im se čini najpodesnije odmere vrata kojima se prilazi po drvenom mostu.

Pored ovakvog ravničarskog tipa okruženim vodenim rovom postojala su gradišta, slično građena, i na bregovima iznad reka. Uz osnovno branjeno jezgro kod većih naseobina gređeno je više odbrambenih linija sa zemljanim bedemima i palisadama, a postojale su i unutrašnje prostorne podele.

Toponim — selište

Selište je zemljište sa kućom i okućnicom, naselje, zaselak, selo, ali najčešće napušteno naselje. Franc Miklošić navodi četiri značenja selišta: tentorium, habitatio, aula i htopos. Đuro Daničić je poistovetio selo i selište, a Stojan Novaković je smatrao da je selište označavalo i naselje i napušteno naselje. Pod starijim značenjem sela i selišta Vatroslav Jagić je podrazumevao naselje jedne porodice.

Prema odredbi Banjske hrisovulje, selište je označavalo deo imanja, a selo celo imanje:

A sirota koja ima mala sina da si drži sve selo dogde joj sin poraste ;ako li ne ima sina da si drži selište i vrt i najbolju glavnu njivu si.

Selišta su nazivna po imenu gospodara ili korisnika, na pr: Manotino selište, Marijino selište, Trhaljevo selište. Car Uroš je manastiru Hilandar potvrdio selište na Strumi, baštinu Patrićevu.

Selištem se nazivalo zemljište predviđeno za atar budućeg sela. Episkopu Prizrenske mitropolije, kralj Stefan Dečanski pokazao je mesto gde će postaviti selište koje će da ima kao i ostala sela crkvena. Domentijan piše o selištu u prenosnom smislu. Ono označava manastir, odnosno mesto stanovanja- veliko božije obitanije i selište.

Postoji izvesna razlika izneđu, pustihselišta i selišta. Pusta selišta nikada se ne pominju sa vinogradima i vodenicama, koje su rezultat ljudskog rada. One su nesporan pokazatelj nedavno napuštenih naselja, odnosno nedavnog prisustva stanovnika i života naselja.

Slično selištima, i mesta sa nastavkom-ište označavala su napuštena naselja. To su trgovišta, gradišta, crkvišta i kućišta kao bivša naselja i prebivališta, zatim katuništa kao bivša ili privremena prebivališta vlaha stočara.

Toponim — crkvište

Crkvina i crkvište označavaju toponim na kome postoje, ili ne postoje vidljivi ostaci sakralnog objekta.

U srpskom jeziku rasprostranjena je upotreba sufiksa -ina za oznaku nečeg propalog, srušenog ili isčezlog (gradina, kulina). A još u srednjem veku mesta sa nastavkom -ište označavala su napuštena naselja (selište, trgovište, gradište, katunište) i objekte (kućište, crkvište).

Tragova latinskog hrišćanstva ima i u Polimlju, pa i polimskom kraju. O tome svedoči i latinski natpis iz crkvice u Drenovi kod Prijepolja, kao dokaz o početku hristijanizacije Srba iz romanskih, dalmatinskih gradova. Već je u nauci primećeno, naročito u primorju, prisustvo toponima nastalih sažimanjem prideva sanctus i imena svetitelja. U Polimlju je takav toponim selo Sutivan(Sanctus Elias) blizu Bijelog Polja.

Kako su pokazala arheološka istraživanja, veliki broj srednjovekovnih crkava podignut je na temeljima starih bazilika. Dobar primer za ovo je crkva Svetog Ilije u selu Grevo kod Pljevalja, gde nalazi novca pokrivaju period od Iraklija do Manojla Komina. Crkva je obnovljena na početku nemanjićkog perioda. U zidove su ugrađeni antički spomenici, pa i jedan Jupiterov žrtvenik. Ovi materijalni ostaci i naziv crkve svedoče o kontinuitetu ovog kultnog mesta od predslovenskih vremena. Preduslov je dugo pretrajavanje starosedelačkog stanovništva sa latinskim hrišćanskim tradicijama u sredini slovenskih došljaka.

Ilijino brdo je svoj naziv dobilo po Svetom Iliji, kao hrišćanskoj interpretaciji Peruna.

Vidi još

• Toponim
• Topografska karta
• Arheologija