Dalmacija (tema)
Dalmacija (grčki: Δαλματία) je bila tema (pokrajina) Vizantijskog carstva na istočnoj obali Jadranskog mora. Nastala je reorganizacijom vizantijske uprave u primorskim oblastima Dalmacije za vreme vladavine cara Vasilija I (867-886). Centar teme bio je u gradu Zadru, a obuhvatala je pojedine primorske gradove i ostrva od Kotora na jugu do Kvarnera na severu. Postojala je do kraja 12. veka, kada ja njene poslednje znatnije ostatke na jugu osvojio srpski veliki župan Stefan Nemanja.[2]
| Tema Dalmacija Θέμα Δελματίας | |||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| oko 867[1]—1060-ih | |||||||||
 Vizantijska tematska organizacija oko 1025. godine | |||||||||
| Regija | Jadranska obala | ||||||||
| Događaji | |||||||||
| Vladavina | |||||||||
| • Oblik | tema | ||||||||
| Istorija | |||||||||
• Uspostavljeno | oko 867[1] | ||||||||
• osnivanje teme | 867. | ||||||||
• ustanak kneza Vojislava | 1040-1042. | ||||||||
• gubitak Dalmacije | 1060-ih | ||||||||
• Ukinuto | 1060-ih | ||||||||
| |||||||||
Predistorija uredi
Drevna rimska provincija Dalmacija je podelom Rimskog carstva (395) pripala Zapadnom rimskom carstvu. Nakon smrti Julija Nepota (480),[3] Dalmacija je potpala pod vlast Odoakara (481), a nedugo potom je zaposednuta od strane Ostrogota (oko 490. godine). Za vreme vladavine cara Justinijana I, Dalmacija je 538. godine ušla u sastav Vizantijskog carstva.[4]
Tokom 6. veka, u Dalmaciju počinju da upadaju Sloveni, a potom i Avari. Prema svedočenju Prokopija, Sloveni su 550. godine opustošili unutrašnjost Dalmacije. Znatno opasniji bili su Avari koji su, nakon osvajanja Sirmijuma (582), stvorili uslove za prodiranje putem Sirmijum-Salona.[5]
Nakon smrti cara Mavrikija (602), otpočelo je masovno prodiranje Avara i Slovena, koji su prvo zapoeli unutrašnjost porvincije, a zatim su poharali i primorske oblasti. Oko 614. godine, postradala je i Salona, glavni grad provincije. U to doba, za vreme vladavine cara Iraklija (610—641) pada i naseljavanje Srba i Hrvata u dalmatinskom zaleđu. Severozapadne delove provincije naselili su Hrvati, a ostatak Srbi. Oblast Hrvata prostirala se od Istre do Cetine, a oblast Srba od Cetine do Bojane. Preostalo starosedelačko stanovništvo (dalmatinski Romani) povuklo se u pojedina utvrđena primorska mesta, a takođe i na ostrva, nastavljjući da priznaje carsku vlast.[6][7]
Početkom 9. veka Dalmacija je potpala pod vlast Franačke pod Karlom Velikim. Nićiforovim mirom iz 812. godine Dalmacija je vraćena Vizantijskom carstvu. Vizantijski car prihvatio je Karlovu titulu "cara Franaka". Za uzvrat je Karlo priznao Vizantiji suverenitet nad Venecijom, Istrom, Dalmacijom (ostrvima, te Zadrom, Trogirom, Splitom, Dubrovnikom i Kotorom na kopnu) i južnom Italijom.[8] Arhont Dalmacije pominje se u Taktikonu Uspenskog iz 842/3. godine, a i na pečatu kao "strateg Dalmacije"[9]
Osnivanje teme uredi
Vest o osnivanju teme Dalmacije zabeležio je car-pisac Konstantin Porfirogenit. Arabljani su 841. godine osvojili Bari, a odatle napadaju vizantijske teritorije na jugu Italije i na drugoj obali Jadrana. Opseli su i grad Raguzion (Dubrovnik) koji je nastao na hridi odvojenoj od kopna nastanjivanjem življa razorenog i napuštenog Epidaura (današnji Cavtat). Vasilije I pokreće vojsku ka Dubrovniku nakon čega Arabljani odustaju od opsade. Svoj put na zapad Vasilije je iskoristio da učvrsti vizantijsku vlast nad gradovima i ostrvima. Obrazovao je temu Dalmaciju sa sedištem u Zadru koja je obuhvatala teritorije od Kvarnera do Kotora. Jedan od najvažnijih zadataka vizatijskih vlasti bio je da osigura mir romejskom stanovništvu na ovim teritorijama. Kako bi to postigao, Vasilije je slovenskim vladarima prepustio danak koga su vizantijski gradovi plaćali strategu. Za uzvrat, kneževi su prihvatili carevu vrhovnu vlast, a sam car je potvrđivao kneževe koji su bili na vlasti. Kneževi su zauzimali položaj arhonata u vizantijskoj hijerarhiji. Ni Slovenima nije smetao ovakav oblik vizantijske vlasti jer nije dirao u njihove običaje i način života. Vizantijska vlast nije imala samo simbolički karakter jer su odredi Hrvata, Srba, Zahumljana i Travunjana učestvovali u osvajanju Barija 871. godine. Vlast Mletačke republike nad Dalmacijom širi se od vremena vladavine dužda Pjetra Tradonika (836—864).[1]
Crkveno uređenje uredi
Početkom 7. veka, provincija Dalmacija je opustošena od strane Avara i Slovena, a carska vlast se održaala samo u većim primorskim gradovima, a takođe i na pojedinim ostrvima.[10][11] U isto vreme, nastupile su značajne promene u crkvenom uređenju. Zajedno sa antičkom Salonom, propala je i prvobitna Salonitanska mitropolija, koja je imala jurisdikciju nad episkopijama u Dalmaciji. U većim mestima koja su ostala pod vizantijskom vlašću održale su se lokalne episkopije, a pojedini dalmatinski episkopi su 787. godine učestvovali na Sedmom vaseljenskom saboru, koji je bio održan u Nikeji.[12][13]
U istoriografiji postoje različita mišljenja o položaju tadašnjih dalmatinskih episkopija u odnosu na velike crkvene centre u Carigradu, Rimu i Akvileji. Pošto su episkopije u susednoj Dračkoj temi bile u sastavu Dračke mitropolije, koja je pripadala Carigradskoj patrijaršiji,[14] pojedini istraživači su pokušali da dokažu da su i dalmatinske episkopije tokom 8. i 9. veka takođe prešle pod naležnost Carigrada, ali ta pretpostavka nije naišla na šire prihvatanje u nauci.[15]
Nezavisno od pitanja o crkvenoj jurisdikciji, lokalna liturgijska praksa iz ranog srednjovekovnog perioda svdoči da su se u dalmatinskim episkopijama tokom pomenutog perioda ukrštali uticaji zapadnog i istočnog hrišćanstva. Tim povodom su iznošene razne pretpostake o vremenu i načinu osnivanja nove dalmatinske crkvene pokrajine sa sedištem u Splitu.[15]
Poseban problem u istoriografiji predstavlja i pitanje o autentičnosti akata koji se odnose na navodno održavanje pojedinih crkvenih sabora u Splitu početkom 10. veka. Prema tim aktima, koji su sačuvani samo u poznijim prepisima, reč je o saborima koji se datuju u 925. i 928. godinu. U istim aktima je opisano preuređenje splitske crkvene pokrajine, koje je sprovedeno po rimskom obrascu. Takođe je rešeno i pitanje o uređenju odnosa između crkvenih centara u Dubrovniku i Kotoru. U aktima se pored hrvatskih pominje i učešće srpskih velikaša na zasedanju sabora, što se odnosilo na kneza Mihaila Viševića, vladara Zahumlja, čiji se crkveni centar (Ston) takođe nalazio pod Splitom.[16][17][18]
Sredinom 10. veka, porastao je značaj Drbrovnika kao najznačajnijeg urbanog i crkvenog centra na južnim područjima teme Dalmacije. Prema pretpostavkama pojedinih istraživača, osnivanje posebne crkvene pokrajine sa centrom u tom gradu trebalo bi dovesti u vezu sa pomenom Dubrovnika kao metropole u pojedinim spisima vizantijskog cara Konstantina VII Porfirogenita, a tu pretpostavku dodatno potvrđuju i pojedini mletački izvori sa kraja 10. veka, koji svedoče da je crkvena pokrajina sa centrom u Dubrovniku u to vreme već ueliko postojala.[19]
Pozniji dubrovački hroničari su zabeležili lokalno predanje da je izvesni Jovan, navodni arhiepiskop Duklje, prilikom bugarskog upada u srpske zemlje pobegao u Dubrovnik i time preneo arhiepiskopska prava na taj grad. Pojedini istraživači smatraju da se to predanje odnosi na upad cara Samuila u Dalmaciju, koji se datira u poslednje godine 10. veka, ali za samu legendu o pomenutom dukljanskom arhiepiskopu Jovanu ne postoje dodatne potvrde u izvorima.[20]
Drugačije predanje o stvaranju novog crkvenog centra u zaleđu teme Dalmacije sačuvano je kod Tome Arhiđakona, koji je u 13. veku zabaležio da je sredinom 11. veka došlo do velike pomorske nesreće, kada su episkopi iz južnih dalmatinskih gradova doživeli brodolom kod Hvara prilikom odlaska na crkveni sabor u Split. Pošto je narod iz tih gradova predočo rimskom papi da je za južnodalmatinske episkope opasno da putuju u udaljeni Split, doneta je odluka da se ustanovi nova crkvena pokrajina sa centrom u Baru. Za takvo predanje takođe ne postoje dodatne potvrde u izvorima.[21]
Iako su u istoriografiji iznošene razne pretpostavke o osnivanju Barske nadbiskupije tokom 1067. ili 1089. godine, naknadnom analizom spornih izvora došlo se do zaključka da je reč o poznim falsifikatima.[22] U istorijskoj stvarnosti većeg dela 11. i 12. vijeka, Bar je još uvijek bio sedište obične biskupije, koja je potpadala pod nadležnost nadbiskupa iz obližnjeg Dubrovnika.[23]
Sve do kraja postojanja teme Dalmacije, crkveni centri u vizantijskim gradovima na istočnoj obali Jadrana uživali su znatan stepen unutrašnje samouprave.[2]
Tema Dalmacija u 11. veku uredi
Početkom 11. veka vizantijska vlast nad dalmatinskim gradovima ugrožena je ekspanzijom Duklje. Jovan Vladimir je držao grad Bar koji se nalazio na samoj granici sa Dračkom temom. Vodeću ulogu u borbi protiv Vizantije preuzela je Duklja. Uslovi za aktivniju politiku protiv Vizantije stvoreni su posle smrti cara Vasilija (1025) nakon čega se na prestolu smenjuju slabe ličnosti. Carstvo slabi, a povećava se potreba za novcem zbog čega se ukida Vasilijeva odluka o porezu u naturi i vraća se porez u novcu. Prvi se od Vizantije odmetnuo Stefan Vojislav koji se u izvorima naziva Dukljaninom, Srbinom i Travunjaninom.[24] On je zasigurno rodonačelnik dukljanske dinastije Vojislavljevića, ali nije sigurno da je i sam poticao iz Duklje. Prvi ustanak podigao je posle smrti Romana III Argira (1034), ali je on ugušen za manje od dve godine. Tom prilikom je zarobljen i odveden u Carigrad odakle se uspeo spasiti i podići nov ustanak krajem 1037. ili početkom 1038. godine. Ovoga puta je ustanak bio uspešan; Vojislav je zauzeo „zemlju Srba“ i proterao vizantijskog stratega Teofila Erotika. Mihailo Paflagonac nije preduzimao ništa sve do novog izazova koga mu je Vojislav uputio. U zimu 1039/40. godinu Vojislav je uzeo blago sa vizantijskog broda koji se nasukao na ilirskim obalama. Kako je odbijao da ga vrati caru, izbio je rat. Paflagonac je na Vojislava poslao vojsku na čelu sa evnuhom Georgijem Provatasom koji je, međutim, u brdovitim krajevima izgubio skoro svu vojsku[25]
Novi car, Konstantin IX Monomah (1041—1055) pokrenuo je snage za gušenje ustanka Stefana Vojislava. Jovan Skilica piše da je vojsku činilo 60.000 ljudi pod patrikijem Mihailom koji nije imao velikog vojničkog iskustva. Prodro je u Vojislavljevu državu pustošeću predele koje je osvajao. Vojislav ga je propuštao zaposedajući tesnace kroz koje će vizantijska vojska morati da prođe u povratku. Patrikije Mihailo je u povratku upao u zasedu u jednom klancu. Vojska mu je stradala od strela i kamenja kojim su ih zasipali ustanici. Poginulo je dve trećine vojske.[26] Vojislav se izborio za nezavisnost svoje države koja je obuhvatala prostor od Bojane do Neretve, uključujući i teritorije nekadašnjih kneževina Zahumlja, Travunije, Duklje i deo Srbije. Vizantija se morala zadovoljiti simboličnim potčinjavanjem i uključivanjem Vojislavljeve države u sistem vazalnih teritorija. Do 1060-ih godina vizantijska vlast postojala je samo na jugu Dalmacije[27]
Dukat Dalmacije i Hrvatske uredi
Vizantijska vlast nad Dalmacijom i znatnim delom zaleđa obnovljena je nakratko tokom vladavine cara Manojla Komnina (1143—1180), koji je tokom uspešnog vizantijsko-ugarskog rata (1163—1167) uspostavio neposrednu vlast ne samo nad dalmatinskim gradovima, već i nad delom Hrvatske. Na tim prostorima je organizovan vizantijski dukat Dalmacije i Hrvatske, kojim je upravljao carski namesnik - duks, sa stolicom u Splitu.[28] Međutim, vizantijska vlast u severnoj Dalmaciji je propala nedugo nakon smrti cara Manojla (1180), a poslednja vizantijska uporišta u južnoj Dalmaciji izgubljena su usled prodora srpskog velikog župana Stefana Nemanje prema primorskim oblastima, od Skadra, preko Kotora, do Dubrovnika. Povlačenje Vizantije sa ovih prostora su od početka 13. veka koristili i Mlečani, koji su postepeno uspostavili vlast nad dalmatinskim gradovima i ostrvima.[29]
Reference uredi
- ^ a b Ferjančić 1959, str. 46–51.
- ^ a b Ferluga 1957.
- ^ Ferluga 1957, str. 23.
- ^ Ferluga 1957, str. 24-26.
- ^ Ferluga 1957, str. 38.
- ^ Ferluga 1957, str. 39-41.
- ^ Stanković 2000, str. 67-85.
- ^ Ostrogorski, str. 140.
- ^ Nesbitt & Oikonomides 1991, str. 46.
- ^ Kovačević 1967, str. 279–444.
- ^ Kovačević 1981, str. 109-124.
- ^ Katičić 1982, str. 75-92.
- ^ Komatina 2017, str. 253–260.
- ^ Dragojlović 1990, str. 201—209.
- ^ a b Dragojlović 1989, str. 211-226.
- ^ Živković 2004, str. 120.
- ^ Prozorov 2013, str. 275–287.
- ^ Komatina 2016, str. 57-58, 61-64.
- ^ Komatina 2016, str. 58-68.
- ^ Komatina 2016, str. 61-62.
- ^ Komatina 2016, str. 130-131.
- ^ Komatina 2016, str. 132-149, 221-226.
- ^ Komatina 2016, str. 142-149.
- ^ Vizantijski izvori 3. pp. 140.
- ^ Istorija srpskog naroda. pp. 173–7
- ^ Vizantijski izvori 3. pp. 159.
- ^ Kazhdan 1991, str. 578–579
- ^ Ferluga 1957, str. 120.
- ^ Istorija srpskog naroda. pp. 241.
Izvori i literatura uredi
Izvori uredi
- Moravcsik, Gyula, ur. (1967) [1949]. Constantine Porphyrogenitus: De Administrando Imperio (2. izd.). Washington: Dumbarton Oaks Center for Byzantine Studies.
- Ostrogorski, Georgije, ur. (1955). Vizantiski izvori za istoriju naroda Jugoslavije. 1. Beograd: Vizantološki institut.
- Ostrogorski, Georgije; Barišić, Franjo, ur. (1966). Vizantijski izvori za istoriju naroda Jugoslavije. 3. Beograd: Vizantološki institut.
- Ferjančić, Božidar (1959). „Konstantin VII Porfirogenit”. Vizantiski izvori za istoriju naroda Jugoslavije. 2. Beograd: Vizantološki institut. str. 1—98.
Literatura uredi
- Blagojević, Miloš; Medaković, Dejan (2000). Istorija srpske državnosti. 1. Novi Sad: Ogranak SANU.
- Goldstein, Ivo (1992). Bizant na Jadranu od Justinijana I. do Bazilija I. Zagreb: Zavod za hrvatsku povijest.
- Dragojlović, Dragoljub (1989). „Crkvene prilike u Dalmaciji od razaranja Salone do obnove Splitske nadbiskupije”. Balcanica. 20: 211—226.
- Dragojlović, Dragoljub (1990). „Dyrrachium et les Évéchés de Doclea jusqu'a la fondation de l'Archevéche de Bar”. Balcanica. 21: 201—209.
- Živković, Tibor (2002). „Taktikon Uspenskog i tema Dalmacija” (PDF). Istorijski časopis. 48 (2001): 9—43.
- Živković, Tibor (2003). „Pohod bugarskog cara Samuila na Dalmaciju” (PDF). Istorijski časopis. 49 (2002): 9—25.
- Živković, Tibor (2004). Crkvena organizacija u srpskim zemljama: Rani srednji vek. Beograd: Istorijski institut SANU, Službeni glasnik.
- Živković, Tibor (2012). „Neretljani - primer razmatranja identiteta u ranom srednjem veku” (PDF). Istorijski časopis. 61: 11—25.
- Kazhdan, Alexander Petrovich, ed. The Oxford Dictionary of Byzantium. New York, New York and Oxford, United Kingdom. . Oxford University Press. 1991. ISBN 978-0-19-504652-6.
- Katičić, Radoslav (1982). „Imena dalmatinskih biskupija i njihovih biskupa u aktima ekumenskoga koncila u Nikeji godine 787.”. Filologija. 11: 75—92.
- Kovačević, Jovan (1967). „Od dolaska Slovena do kraja XII vijeka” (PDF). Istorija Crne Gore. 1. Titograd: Redakcija za istoriju Crne Gore. str. 279—444.
- Kovačević, Jovan I. (1981). „Doseljenje Slovena na Balkansko poluostrvo”. Istorija srpskog naroda. 1. Beograd: Srpska književna zadruga. str. 109—124.
- Komatina, Ivana (2016). Crkva i država u srpskim zemljama od XI do XIII veka. Beograd: Istorijski institut.
- Komatina, Predrag (2017). „Dalmatian bishops at the Council of Nicaea in 787 and the status of the Dalmatian church in the eighth and ninth centuries”. Imperial Spheres and the Adriatic. Byzantium, the Carolingians and the Treaty of Aachen (812). London-New York: Routledge. str. 253—260.
- Maksimović, Ljubomir (1964). „O vremenu dolaska Neretljana na dalmatinska ostrva”. Zbornik Filozofskog fakulteta u Beogradu. 8 (1): 145—152.
- Maksimović, Ljubomir (1996). „Pokrštavanje Srba i Hrvata”. Zbornik radova Vizantološkog instituta. 35: 155—174.
- Nesbitt, John W.; Oikonomides, Nicolas, ur. (1991). Catalogue of Byzantine Seals at Dumbarton Oaks and in the Fogg Museum of Art. 1. Washington, D.C.: Dumbarton Oaks Research Library and Collection. Arhivirano iz originala 12. 05. 2019. g. Pristupljeno 21. 05. 2019.
- Ostrogorski, Georgije (1969). Istorija Vizantije. Beograd: Prosveta.
- Prozorov, Vadim (2013). „The Tenth Century Councils in Split and the Problem of the Reliability of Their Acts”. Crkvene studije. 10: 275—287.
- Stanković, Vlada (2000). „Idejna načela Konstantina Porfirogenita i dalmatinski Romani”. Zbornik radova Vizantološkog instituta. 38 (1999-2000): 67—85.
- Ćirković, Sima (1964). Istorija srednjovekovne bosanske države. Beograd: Srpska književna zadruga.
- Ferluga, Jadran (1953). „Niže vojno-administrativne jedinice tematskog uređenja”. Zbornik radova Vizantološkog instituta. 2: 61—98.
- Ferluga, Jadran (1955). „Vreme postanka teme Dalmacije”. Zbornik Filozofskog fakulteta. Beograd. 3: 53—67.
- Ferluga, Jadran (1957). Vizantijska uprava u Dalmaciji. Beograd: Naučno delo.
- Ferluga, Jadran (1957). „L'archontat de Dalmatie”. Actes du X. Congrès international d'études byzantines. İstanbul: Comité d'organisation. str. 307—315.
- Ferluga, Jadran (1964). „Drač i Dračka oblast pred kraj X i početkom XI veka”. Zbornik radova Vizantološkog instituta. 8 (2): 117—132.
- Ferluga, Jadran (1964). „O nekim aspektima izgradnje tematskog uređenja na Balkanskom poluostrvu”. Zbornik Filozofskog fakulteta. Beograd. 8: 131—143.
- Ferluga, Jadran (1991). „Vizantija i Jadransko more: Razmišljanja na temu”. Zbornik radova Vizantološkog instituta. 29-30: 29—44.