Mađarsko-rumunski rat (1919)
Mađarsko-rumunski rat (mađ. 1919-es magyar-román háború; rum. Războiul Maghiaro-Român din anul 1919) je rat vođen između Kraljevine Rumunije i Mađarske Sovjetske Republike. Izbio je marta, a trajao do avgusta 1919. godine. Izbio je zbog Transilvanije, koja je pripojena Rumuniji 1. decembra 1918. godine „Proklamacijom o ujedinjenju“. Ona je doneta u Alba Juliji i usvojili su je transilvanski Rumuni, u čemu ih je podržala deputacija transilvanskih Saksonaca (Sasi), ali ne i Sekelji (Mađari) i Nemci iz Banata. Aprila 1919. godine na vlast u Mađarskoj došli su boljševici, obećavši povraćaj izgubljenih teritorija, i proglasili su Mađarsku Sovjetskom republikom. Armija nove vlade brzo započinje dejstva za povraćaj Transilvanije, ali Rumunija vrši kontranapad i okupira veliki deo teritorije Mađarske, uključujući i prestonicu Budimpeštu. Mađarska Sovjetska Republika je uništena i nova mađarska vlast započinje beli teror u zemlji. Rumunska vojska se povukla iz Mađarske marta 1920. godine.
| Mađarsko-rumunski rat[1] | |||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| Deo Prvog svetskog rata | |||||||||
 Ulazak rumunskih trupa u Budimpeštu | |||||||||
| |||||||||
| Sukobljene strane | |||||||||
 Mađarska Sovjetska Republika |
 Rumunija Čehoslovačka | ||||||||
| Komandanti i vođe | |||||||||
 Aurel Štromfeld Ferenc Julier Vilmoš Bem Bela Kun Mihalj Karolji |
Trajan Mošoju George Mardaresku Konstantin Prezan Ferdinand I Hoencolern Tomaš Masarik | ||||||||
| Jačina | |||||||||
| ~65.000[traži se izvor] | ~65.000[traži se izvor] | ||||||||
| Žrtve i gubici | |||||||||
| nepoznati | nepoznati | ||||||||
Pozadina uredi
Mađarska uredi
Nakon nagodbe iz 1867. godine uspostavljena je Austrougarska dualna monarhija, u kojoj je Mađarima obezbeđena autonomija nad jugoistočnim delom monarhije: između ostalog i u Transilvaniji, gde je postavljen mađarski birokratski aparat[5], i u Slovačkoj, u kojoj je politika mađarizacije izazvala emigracije.[6] Favorizujući Mađare, druge po veličini etničke grupe u državi, bečka vlada je izazvala nezadovoljstvo kod ostalih etničkih grupa poput Čeha i Rumuna.[7]
Austrougarska monarhija vodila je mnoge vojne operacije tokom Prvog svetskog rata boreći se protiv Rusije, Italije, Srbije i Rumunije, ali uz pomoć savezničke Nemačke. Sa porazom Centralnih sila 1918. godine nestala je dualna monarhija. Aster revolucijom oktobra 1918. godine Mađarska je postala potpuno nezavisna. Novom Narodnom Republikom upravljala je liberalna vlada Mihalja Karoljija.
Rumunija uredi
U periodu između 1859. i 1881. godine nastala je rumunska kneževina. Ova država je nastala ujedinjenjem dveju bivših kneževina, Vlaške i Moldavije, pod personalnu uniju tadašnjeg moldavskog kneza Jona Aleksandrua Kuza (imaju istog vladara, ali su i dalje formalno razdvojene), dok je treći deo, gde su Rumuni činili većinu, Transilvanija, ostao i dalje pod habzburškom vlašću. Izbijanjem Prvog svetskog rata 1914. godine Rumunija je ostala neutralna. Međutim, avgusta 1916. godine u Bukureštu je zaključen sporazum sa Antantom. Po tom sporazumu Rumuniji su, u zamenu za njen ulazak u rat na strani Antante, bile obećane teritorije koje su naseljavali uglavnom Rumuni.
Rumunija nije imala mnogo uspeha nakon objave rata. Iako su po izbijanju rata bili okupirani delovi Transilvanije, obuhvatni napad Centralnih sila doveo je do gubitka Vlaške i Dobrudže. Rumunija je bila ograničena na Moldaviju u januaru 1917. godine, koja je održavana uz pomoć savezničke Rusije. Posle Oktobarske revolucije Rusija izlazi iz rata, što je potvrđeno sporazumom u Brest-Litovsku marta 1918. godine. Prepušteni sama sebi, Rumunija je već u decembru 1917. godine zaključila primirje sa Centralnim silama. Iskoristivši Ruski građanski rat, Rumunija je izvršila aprila 1918. godine aneksiju Besarabijom većinski naseljenom Rumunima. Pod pritiskom Centralnih sila rumunski premijer Aleksandru Margiloman 7. maja 1918. godine potpisuje mir u Bukureštu, koji uključuje teritorijalne gubitke, i koji traje do pobede Antante u zapadnoj Evropi 1918. godine. Međutim, kralj Ferdinand I Hoencolern ga ne potpisuje.
Uzroci rata uredi
Proglašenje Mađarske Sovjetske Republike uredi
Za vreme vlade Mihalja Karoljija preostali mađarski vojnici su morali da se povuku zbog političkog pritiska Antante u Krišanu, dok je Banat u međuvremenu potpao pod kontrolu Srba i Francuza. S druge strane, novonastala Čehoslovačka zaposela je Slovačku. Među članicama Antante vladalo je podeljeno mišljenje što se tiče pitanja kako treba da izgledaju buduće granice u jugoistočnoj Evropi. Ujedinjeno Kraljevstvo želi ravnotežu snaga, dok Francuska, međutim, želi da ojača svoje saveznike (Rumunija, Srbija). Mađarska je, stoga, trebalo da prihvati teritorijalne gubitke.
Dana 20. marta 1919. godine Antanta je obavestila mađarsku vladu da će teritorije, uključujući i liniju Satu Mare-Oradea-Arad biti odobrene Rumuniji.[8] Liberalni režim Mađarske pod Karoljijem je nakon poslednjih teritorijalnih gubitaka izgubio popularnost, te su predstavnici te stranke podneli ostavku 21. marta 1919. godine prepustivši vlast komunistima, koji su stvorili novu komunističku državu poznatu kao Mađarska Sovjetska Republika.
Uspon Mađarske komunističke partije bio je brz. Partija je bila osnovana u moskovskom hotelu 4. novembra 1918. godine. Osnovala ju je grupa mađarskih zarobljenika i komunističkih simpatizera. Nakon što su formirali Centralni komitet, poslali su svoje članove u Mađarsku da bi regrutovali nove članove. Propagirali su ideje partije i radikalizovali Karoljijevu vladu. Februara 1919. godine partija je brojala između 30.000-40.000 članova, uključujući mnoge nezaposlene bivše vojnike, mlade intelektualce, i Jevreje.[9] Istog meseca, Bela Kun je bio zatvoren zbog podstrekavanja na nerede, ali njegova popularnost je skočila kada je jedan novinar izvestio da ga je pretukla policija. Kun je pušten trijumfalno iz zatvora kada su socijaldemokrate predali vlast „Narodnim komisarima“, koji su proklamovali Mađarsku Sovjetsku Republiku 21. marta 1919. godine.
Komunisti su napisali privremeni ustav, garantujući slobodu govora i okupljanja; besplatno obrazovanje, pravo na jezik i kulturu nacionalnih manjina[10] (što nije zaživelo do kraja u praksi),[9] kao i druga prava. Takođe je predviđeno pravo glasa za sve iznad osamnaest godina, osim sveštenstva, „bivših eksploatatora“, i još drugih. Dana 25. juna Kunova vlada objavila je diktaturu proletarijata, nacionalizovala industrijska i komercijalna preduzeća, stanove, bankarstvo, medicinu, kulturne institucije, kao i sve posede koji su imali više od 40,5 hektara. U nastojanju da obezbedi svoju vladavinu komunistička vlast je prebegla nasilju. Revolucionarni tribunal je naredio oko 590 pogubljenja, uključujući i neke za „zločine protiv revolucije“.[9]
Bela Kun je uspeo da preduzme ovako radikalne mere, iako je mađarskih komunista bilo relativno malo, a podršku koju je uživao bila je zasnovana više na programu vraćanja mađarskih granica, nego na revolucionarnim merama.[9] Kun se nadao da će sovjetska vlada intervenisati u ime Mađarske i da je revolucija svih radnika u svetu neizbežna. U jednom govoru objavljenom na radiju obavestio je Lenjina, da je u Mađarskoj uspostavljena diktatura proletarijata, i nudi mu savezništvo, koje Ruska Sovjetska Federativna Socijalistička Republika (RSFSR) odbija zbog unutrašnjih problema u zemlji. Mađarska vlada je stoga ostavljena sama sebi, i osniva Crvenu Gardu pod komandom Matije Rakošija. U početku su mnogi vojnici Mađarske Crvene armije bili naoružani radnici iz Budimpešte. Kasnije je Mađarska Crvena armija postala istinski nacionalna vojska, čiji su redovi popunjeni više iz patriotskih, nego iz ideoloških razloga.
Pored toga, grupa od 200 naoružanih ljudi obučenih u kožne jakne - poznatih kao „Lenjinovi momci“ ili „Lenjinova omladina“ (mađ. Lenin-fiúk) formirala je mobilni odred pod vođstvom Jožefa Černjija i delovala kao lična straža Tibora Samuela, komesara za vojna pitanja. Ovaj odred je bio raspoređen po raznim lokacijama širom zemlje, gde je primećen rad kontrarevolucionarnih elemenata. „Lenjinovi momci“, kao i druge slične grupe i agitatori, ubijali su i terorisali mnogo ljudi (npr. naoružani s ručnim granatama i koristeći puške rasterivali su verske ceremonije).[11] Ubijali su žrtve bez suđenja.[12] Ovo je izazvalo niz sukoba sa lokalnim stanovništvom, od kojih su neki bili nasilni. Iako nije jasno kada i u kojoj meri je „Lenjinova omladina“ postala egzekutorski odred, savremeni mediji sugerišu da je bilo evolucije od sprovodnika do ubica. Tako je 18. maja 1919, gotovo dva meseca od početka četvoromesečne Mađarske revolucije iz 1919. godine „Njujork tajms“ izvestio da:
„Lenjinova omladina“... je dobro naoružana puškama, ručnim bombama i mitraljezima. U američkom gradu nazvali bi se gangsterima, ali u nedostatku odgovornosti vlade u stanju su da deluju slobodnije. Do sada su, po rečima ljudi koji su direktno iz Budimpešte, počinili samo pljačke, ali budući da su kriminalnih instinkata i imajući moć, nema sumnje da bi mogli počiniti veće zločine.
Ujedinjenje Rumunije sa Transilvanijom uredi
Rumunska vojska se u skladu sa mirom u Bukureštu maja 1918. godine delimično demobilisala. Samo je 9. i 10. pešadijskoj i 1. i 2. konjičkoj diviziji preostalo snage nakon Prvog svetskog rata, ali su one korišćene da čuvaju Besarabiju od napada ruskih boljševika. Porazom Centralnih sila Rumuniji se pružila šansa da godinu dana kasnije osvoje teritorije većinski naseljene Rumunima. Kralj Ferdinand I Hoencolern poziva na mobilizaciju rumunske vojske i naređuje napad preko Karpata u Transilvaniju. Prva, sedma i osma lovačka divizija (rum. Divizia de vanatoare) bile su stacionirane u Moldaviji, gde su mobilisane prve jedinice pod ovim okolnostima.
Jedan dan pred kraj Prvog svetskog rata, 10. novembra 1918. godine, Rumunija je objavila svoj ponovni ulazak u rat, motivišući ga istim onim ciljevima s kojim je u njega ušla 1916. godine. Osma divizija je poslata u Bukovinu, a ostale dve u Transilvaniju. Međutim, istočna komanda Antante pod francuskim generalom Franše d' Epereom postavila je privremenu demarkacionu liniju u poslednjim mađarskim istočnim regionima: Rumunija treba da okupira Transilvaniju do reke Moriš, Srbija Banat, dok Severna Transilvanija, Krišana i Maramureš do daljnjega treba da ostanu Mađarskoj.[8]
Dana 12. novembra 1918. godine kreću u napad na Transilvaniju, ali prvo na oblast koju im je dodelila Antanta. Manje teška situacija bila je u bivšoj austrijskoj Bukovini koju su okupirale rumunske jedinice i s kojom je dogovoreno ujedinjenje 28. novembra 1918. godine.
Narodna skupština transilvanskih i mađarskih Rumuna, koja se sastojala od 1.228 izabranih rumunskih predstavnika u Transilvaniji, Banatu, Krišani i Maramurešu, sazvana je 1. decembra 1918. (18. novembra po starom kalendaru) u Alba Juliji i jednoglasno izglasala:
ujedinjenje tih Rumuna i svih teritorija naseljenih njima sa Rumunijom.
Rezolucija[14] koju je izglasala Narodna skupština predvidela je „osnovne principe za osnivanje nove rumunske države“. Ujedinjenje je bilo uslovno, i zahtevalo je očuvanje demokratske lokalne autonomije, jednakosti svih nacionalnosti i veroispovesti.
Kralj Ferdinand I Hoencolern potpisao je 11. decembra 1918. godine Zakon[15] u vezi ujedinjenja Transilvanije, Banata, Krišane, Satmara i Maramureša sa Kraljevinom Rumunijom, ističući da:
Zemlje imenovane u rezoluciji albajulijske skupštine 18. novembra 1918. jesu i ostaju zauvek ujedinjene sa Kraljevinom Rumunijom.
Transilvanski Saksonci su 8. januara 1919. godine podržala čin ujedinjenja.
Jedinice prve i sedme lovačke divizije napredovale su decembra meseca sve do reke Mureš, gde je zacrtana demarkaciona linija, koju su odredili predstavnici Antante i Mađarske u Beogradu 13. novembra 1918. godine U isto vreme, jedinice nemačke armije pod komadnom maršala Makenzena povlačile su se ka zapadu. Na rumunski zahtev, komanda Antante pod vođstvom generala Franše d' Eperea dozvolila je rumunskoj armiji da napreduje do zapadnih Karpata gde je pomerena demarkaciona linija. Do 22. januara 1919. godine rumunske snage su zaposele oblast do rumunskih zapadnih Karpata.[16]
Sedma lovačka divizija napredovala je direktno u pravcu Kluža, a prva direktno u pravcu Alba Julije. Jedinice rumunske armije ušle su u Kluž 24. decembra. Od 22. januara 1919. godine rumunske snage su držale pod kontrolom sve teritorije do novopostavljene demarkacione linije. U ovom trenutku rumunske jedinice u Transilvaniji bile su slabe, a imale su zadatak da spreče svaki pokušaj mađarske vojske da pomeri liniju, kao i da održava red u teritorijama pod svojom kontrolom. Stoga je rumunska Vrhovna komanda odlučila da pošalje još dve divizije u Transilvaniju: 2. lovačka divizija u Sibinj, a 6. pešadijska u Brašov. Jedinstvena komanda rumunske vojske u Transilvaniji je osnovana sa sedištem u gradu Sibinju, gde je general Trajan Mošoju stavljen u nadležnost ove komande.
Rumunija je započela organizovanje ove novopripojene teritorije, koja je u ovom trenutku obuhvatala daleko od rumunski etnički čiste regije. Osnovane su dve nove pešadijske divizije, 16. i 18., koje su bile sastavljene od rumunskih vojnika koji su prethodno bili mobilisani u austrougarskoj vojsci.
Savet Antante odlučio je 28. februara da obavesti Mađarsku o donošenju nove demarkacione linije do koje će rumunska vojska da napreduje. Ova linija se podudarala sa železnicom koja je povezivala gradove Satu Mare, Oradea i Arad. Međutim, Rumunima nije dozvoljeno da uđu u ove gradove. Demilitarizovana zona je trebalo da bude stvorena i da se proširi za 5 km što je značilo da ona prelazi teritorije obeležene rumunskim teritorijalnim zahtevom u Mađarskoj. Povlačenje mađarske vojske sa zapadne granice demilitarizovane zone trebalo je da otpočne 22. marta 1919.
Obaveštenje je stiglo u Mađarsku 19. marta preko francuskog potpukovnika Fernanda Viksa, koje je narednog dana prosleđeno Karoljiju.[17] Karolji i njegova vlada podneli su ostavku 21. marta, predavši vlast komunistima, smatrajući da je bolje tako, nego pristati na liniju Segedin-Hodmezevašarhelj-Debrecin-Vašarošnamenj. U ovom periodu došlo je do čarki između rumunskih i mađarskih trupa, a jednom prilikom i između ukrajinskih i rumunskih. Neki mađarski elementi angažovani su da maltretiraju rumunsku populaciju izvan područja pod kontrolom rumunske armije.[18][19]
Borba za Transilvaniju i Krišanu uredi
Nakon 21. marta 1919. godine Rumunija se suočila sa dva komunistička suseda: Mađarskom i Sovjetskim Savezom. Rumunska delegacija na mirovnoj konferenciji u Parizu zahtevala je da rumunskoj vojsci bude dozvoljeno da zbaci komunistički režim u Mađarskoj. Iako svesni komunističke opasnosti, u Savetu Antante došlo je do razdora između američkog predsednika Vudra Vilsona, britanskog premijera Dejvida Lojd Džordža i francuskog premijera Žorža Klemansoa, a uzrok je bio francusko-nemačko razgraničenje. Američka delegacija bila je ubeđena da će tvrdolinijaški stav francuskog maršala Foša dovesti na kraju do novog sukoba zbog kojeg bi izbio novi rat, ovaj put sa Nemačkom i Sovjetskim Savezom. Delujući na tom prostoru, učesnici konferencije su pokušali da ublaže situaciju u Mađarskoj. Stoga je 4. aprila poslat južnoafrički general Smuts u Budimpeštu s predlogom za Kunovu vladu po kojem bi se ona obavezala da će se pridržavati svih uslova kojih su se ranije pridržavali Karolji i njegova vlada. Ukoliko bi ona to uradila, Antanta bi priznala Sovjetsku Mađarsku, povukavši blokadu. Takođe usvojila bi blagonaklon stav prema njoj u razmatranju njenih granica sa Rumunijom, Čehoslovačkom i Jugoslavijom. Međutim, pošto je Kun zatražio povlačenje rumunske armije do Mureša diskusija je došla do „mrtve tačke“.
U međuvremenu, Kun je pokušao da dobije na vremenu u cilju da izgradi vojsku pomoću koje bi vodio rat sa Rumunijom i Čehoslovačkom. Znajući za njegove namere, režim u Rumuniji regrutovao je nove trupe sa pripojenih teritorija. Na prvoj liniji rumunskog fronta bilo je 20.000 vojnika. Kun je uspeo da mobiliše još 60.000 vojnika iz Oradea, Đulae, Debrecina i Solnoka, koje je smestio na drugu liniju. Mađarska armija bila je mešavina elitnih jedinica i oficira iz bivše austrougarske vojske i slabokvalifikovanih dobrovoljaca. Bili su opremljeni sa 137 topa i sa 5 oklopna voza. Iako je vladala šarolikost u njenim redovima, u toj vojsci je preovlađivao duh nacionalizma, a u manjoj meri komunistički ideali, i to je ono zbog čega je bila visoko motivisana. Mađari nisu polagali nadu samo na sopstvenu snagu, već i na intervenciju boljševičke Rusije. Rat je rešen da bude građanski i da se vodi na svojoj zemlji, ali su raspoređene trupe na granici sa Rumunijom, u cilju da se povrati Besarabija. Rumunija se morala prilagoditi ratu na dva fronta, te je stoga rasporedila deo svoje vojske u i Besarabiji.
Kada je diskusija s Kunom privedena kraju, rumunska armija dobila je naređenje od rumunske vlade da preduzme akciju i prisili mađarske vlasti da se ponašaju u skladu sa odlukom Saveta Antante donetoj 28. februara.[20] Rumunska vojska u Transilvaniji raspolagala je sa 64 pešadijska bataljona, 28 konjičkih eskadrona, 160 topova, 32 haubice, jednim oklopnim vozom, 3 vazduhoplovna eskadrona, 2 pionirska bataljona, i bila je organizovana u dve grupe: Severna i Južna. Sveobuhvatna komanda rumunske armije u Transilvaniji bila je poverena generalu Georgeu Mardareskuu, dok je general Mošoju postavljen za komandanta Severne grupe. Rumunski ratni plan bio je da mnogo jača Severna grupa napadne i preuzme Karej i Oradeau, odvojivši time elitne sekeljske divizije od ostatka mađarske armije, sačinjene isključivo od dobrovoljaca. Zatim bi ista grupa trebalo da nastavi s bočnim napadom, a u isto to vreme Južna grupa bi napredovala do Radnae i Bejuša, a zatim bi služila kao strožer za obuhvatni napad sa Severnom grupom. Napredovanje bi bilo zaustavljeno kod leve obale Tise. Za početak operacije određen je 16. april.
Mađarski napad uredi
Svesni priprema rumunske vojske, mađarske snage su utvrdili planinske prelaze i njihovi posredovanjem pokrenut je preventivni napad između 15. i 16. aprila. Napad je zaustavljen uz pomoć rezervnih formacija, pa su rumunske snage uspeli da održe liniju. Između 16. i 18. aprila započinju sopstvenu ofanzivu, savladavši u teškim borbama planinske prolaze. Mađarski kadeti su pružali žestok otpor centru 2. lovačke divizije, ali ih je rumunski 9. puk porazio u večernjim satima 16. aprila. Dana 18. aprila prva faza rumunske ofanzive bila je završena, a mađarski front je slomljen. Karej je zauzet 19. aprila, a Oradea i Salonta 20. aprila. U ovom trenutku rumunske armije su prešle liniju koje je postavila Antanta u Viksovoj povelji. Međutim, rumunska Vrhovna komanda je odlučila da pređe ovu liniju i da napreduje do Tise, gde su se nalazila područja većinski naseljena Sekeljima (Mađari), iz vojno-strategijskih razloga: Tisa čini prirodnu odbranu i lako je braniti se s te pozicije, a u isto vreme mađarska armija je bila potučena, ali ne i uništena. Na taj način, rumunske snage su otišle protiv volje Antante.[21][22] Mađarska vojska se povukla, učvrstivši se na liniji Njiređhaza-Debrecin-Bekeščaba, koja je takođe bila slomljena. Do 1. maja 1919. godine rumunske snage su osvojile sve teritorije istočno od reke Tise.
Sudbina sekeljske divizije uredi
Koristeći konjicu rumunske snage su ometali svaki pokušaj mađarskih da obrazuju novu odbrambenu liniju između Njiređhaze, Debrecena i Bekeščabe. Istovremeno, ispred Severne grupe rumunske armije, najbolje jedinice mađarske armije, Sekeljska divizija (mađ. Székely Hadosztály), povlačile su se prema Njiređhazi, dok ih je stalno uznemirivala rumunska 2. konjička divizija. Pokušali su da zaustave svoje povlačenje i da se bore u okolini grada, ali su ih rumunske snage prepolovile, pa je Njiređhaza okupirana 26. aprila. Divizija je pokušala da pobegne zapadno preko Tise, ali u tom trenu su čitavu levu obalu reke kontrolisale rumunske snage. Poslednje mađarske trupe, braneći mostobran preko reke, poražene su 29. aprila kod Rakamaza.
Prelazak rumunske armije preko Tise uredi
Rumuni su okupirali Debrecin 23. aprila, i rumunska vojska je započela pripreme za napad na Bekeščabu. To je počelo 25. aprila, a već narednog dana grad je pao posle teških borbi. Većina preživelih, nakon što su se objedinili, povlačilo se prema Solnoku, gde su pokušali da pobegnu zapadno preko Tise, obrazujući dve koncentrične odbrambene linije u blizini Solnoka čiji krajevi su ležali duž Tise. Između 29. aprila i 1. maja rumunska armija je uspela da probije ove linije, uprkos pojačanjima koja su slata sa zapadne obale Tise. U večernjim satima 1. maja cela istočna obala Tise bila je pod kontrolom rumunske armije.
Dana 2. maja Kunova vlada zatražila je mir. U predlogu mira, koji je poslat preko potpukovnika Verta, Kun je bio spreman da prizna sve teritorijalne zahteve Rumuna i tražio je da u zamenu za prekid prijateljstva ne bude ikakve spoljnje intervencije koja bi se mešala u unutrašnje poslove Mađarske. Rumunski predstavnici su nudili samo primirje, ali tek pod pritiskom savezničke Vrhovne komande, koja je 30. aprila preko francuskog ministara spoljnjih poslova Pišona zamolila rumunskog premijera Bratjanua da zaustavi napredovanje rumunskih trupa preko Tise, i da ih povuče na demarkacionu liniju koju su nametnuli saveznici. Bratjanu je obećao da rumunska armija neće prelaziti Tisu i da će ostati na levoj obali reke.
General Mošoju je imenovan guvernerom vojnog distrikta između rumunske granice i reke Tise, bivajući zamenjen na komandnom mestu Severne grupe armija generalom Mihaeskuom. Istovremeno, 7. rumunska divizija je transportovana sa mađarskog fronta na ruski front u severnoj Moldaviji.
Produženje rata protiv Slovačke i Besarabije uredi
Srbija je za vreme mađarsko-rumunskog rata zadržala posmatrački stav. Čehoslovačka je, međutim, iskoristila povoljan trenutak zauzetosti mađarskih trupa na frontu sa Rumunijom, te je napala sa severa.[8] Ipak, poboljšana je strateška situacija Mađarske početkom maja 1919. godine pošto je Rusija intervenisala u ratu. Boljševička Rusija nije priznala rumunsku aneksiju Besarabije. Prva značajna vojna akcija bila je privremeno osvajanje grada Hotina krajem januara 1919, ali je rumunski pritisak bio toliko jak, da su se ruske snage morale povući iza reke Dnjestar. Kako su rumunske snage napredovali ka Tisi, tako je Rusija intenzivirala svoje napade u Besarabiji. Ipak, jedan od takvih napada rumunske snage su odbile kod Tigine (današnja Moldavija), zahvaljujući ostacima francusko-grčke vojske, koja se iskrcala u Odesi, ali se nakon toga morala povući.[23]
Mađarska i Rumunija potpisali su primirje. Komunistima je ono bilo potrebno da reorganizuju svoju vojsku, dok su ga Rumuni iskoristili da bi prebacili svoje trupe sa Tise na Dnjestar, u nameri da se osvete Rusima.[23] Iako pohod na Rusiju nije doneo ni trenutan uspeh, on je za mađarsko-rumunski rat bio od značaja, jer zahvaljujući njemu rumunske trupe su ostale vezane za Istočni front.
Međunarodni pregovori uredi
Primirje sa Rumunijom omogućio je mađarskim komunistima novi prostor za delovanje. Na njenom severnom frontu Čeho slovaci zauzimaju sa Slovačkom jedan region, koji se pokazao većinski naseljen mađarskim življem. Ne samo zahvaljujući veštim upravljanjem svojih trupa, kojima je rukovodio vojni načelnik generalštaba Aurel Štromfeld, nego i neuspehom jednog rumunskog napada, Mađarima je uspelo da od 20. maja 1919. južnu Slovačku ponovo povrate pod svoju kontrolu. Tako je posredstvom mađarskih komunista prekinuta vojna veza između Rumunije i Čehoslovačke, a uz to su osvojili i domaći politički prestiž kao branioci svog nacionalnog integriteta.
Sredinom juna Antanta je ponudila primirje zaraćenim stranama.[8] U sporazumu je predviđeno da će se rumunska vojska povući iza linije Satu Mare-Oradea-Arad, čim Mađari budu napustili Češku. Komunisti su prihvatili ovaku nagodbu, plašeći se koordiniranog napada protivnika, i nadajući se da će dobiti koncesiju nad onim teritorijama koje su bile iza demarkacione linije. Rumunska vlada je, međutim, pristala da ispuni svoj deo ugovora, ali tek nakon demobilizacije mađarske vojske. Mađarska je zatim prekinula pregovore.
Do tada je Francuska bila jedini član Antante koji je bio zakleti protivnik Mađarske Sovjetske Republike. Ujedinjeno Kraljevstvo i SAD su se, međutim, zalagale sporazumnom rešenju u Centralnoj i istočnoj Evropi, da bi izbegle eventualni rat koji bi izazvala Nemačka u bliskoj budućnosti. Interes ovih dveju sila je ostao na snazi i odbijen je tek kada je Nemačka potpisala Versajski mirovni ugovor 28. juna 1919. god. Od tada Francuska preuzima politiku u Centralnoj i Istočnoj Evropi u svoje ruke, odlučujući da sankcioniše Mađarsku Sovjetsku Republiku.[8]
Bitka kod Tise uredi
Savet Antante bio je duboko nezadovoljan rumunskim napredovanjem, koje je izvođeno bez njegove saglasnosti. Bilo je čak i glasina da je rumunska vojska krivac za probleme u Mađarskoj i traženo je da se odmah povuku na stvarnu demarkacionu liniju. Savet je takođe pokušao da ubedi rumunsku vladu da otpočnu razgovore sa Kunovom vladom. Međutim, rumunska vlada je tvrdila da je Tisa jedina smislena demarkaciona linija do konačnog razgraničenja sa Mađarskom.
Savet je vršio pritisak i na Kuna zahtevajući od njega da zaustavi svoje napredovanje u Čehoslovačkoj, preteći mu koordiniranim napadom francuskih, srpskih i rumunskih trupa sa juga i istoka u isto vreme. Takođe su obećali povoljno držanje prema Sovjetskoj Mađarskoj prilikom kasnijih mirovnih pregovora koji su se ticali razgraničenja. Savet je 12. juna obavestio vlade Rumunije, Čehoslovačke, Jugoslavije i Mađarske o donošenju novih granica. Pod ovim okolnostima, Mađarska je potpisala primirje sa Čehoslovačkom 23. juna, a 4. jula su se mađarski vojnici povukli 15 km južno od demarkacione linije. Savet je zahtevao da rumunska vojska napusti Potisje i da se povuče na nove granice, ali rumunska vlada je odgovorila da će to učiniti, ali tek nakon što Mađarska demobiliše svoju vojsku. Nakon saslušanja rumunskih zahteva od predstavnika Saveta, Kun je odgovorio da će se od tada oslanjati isključivo na moć svoje vojske.
Ovaj novi sled događaja okrenuo je Savet protiv Kuna, pa je on 11. jula naredio da otpočne koordinirani napad srpskih, francuskih i rumunskih trupa na Sovjetsku Mađarsku. Plan za ovaj napad poveren je francuskom maršalu Fošu. Međutim, nakon potpisivanja primirja sa Čehoslovačkom, Mađarska je počela da mobiliše vojsku protiv rumunske vojske duž Tise. Dana 17. jula 1919. godine mađarske snage su napale na nekoliko mesta duž 250 km širokog fronta na Tisi. Pošto su u borbama Besarabiji korišćene manje snage od po nekoliko stotinu boraca, ovde je stajalo mnogo više vojnika. Obe strane su imale oko 50.000 pešaka, ali su rumunske snage raspolagali znatno većom konjicom (12.000) u odnosu na mađarske (1500). Iako su mađarske snage imali manje topova (69 nasuprot 80) njihovi su bili većeg kalibra.
Posle nekoliko dana bombardovanja mađarski vojnici su 20. jula prešli reku na tri mesta.[16] Uspeli su da osvoje neke gradove, ali nisu mogli da probiju rumunsku odbrambenu liniju. Kontranapad rumunskih snaga izveden 26. jula naterao je mađarske da povuku svoje jedince preko Tise.
Bitka kod Tise bila je jedna od najintenzivnijih bitaka u celom ratu. Rumunske snage su nakon nje izgubili 123 oficira i 6.434 vojnika: 39 oficira i 1.730 vojnika je poginulo, 81 oficir i 3.125 vojnika je ranjeno, a tri oficira i 1.579 vojnika je nestalo. Do 8. avgusta 1919. godine zarobljeno je 1.235 oficira i 40.000 vojnika, zaplenjeno 350 topova, uključujući one sa kalibrom od 305 mm, 332 mitraljeza, 52.000 pušaka i 87 aeroplana. Takođe su zaplenjene ogromne količine municije, kao i transportnih sredstava.
Osvajanje Budimpešte uredi
Rumunska vojska je nakon pobede na Tisi svoje besarabijske trupe prebacili na zapad uprkos nesleganju opozicione frakcije Antante. Za prelazak preko Tise angažovano je 119 bataljona sa ukupno 84.000 vojnika, 99 artiljerijskih baterija sa ukupno 392 topova i 60 konjičkih eskadrila sa ukupno 12.000 ljudi. Mađari su efikasno koristili artiljeriju, gađajući oblasti gde su se rumunske snage koncentrisale. Između 27. i 29. jula Rumunske snage su testirali snagu mađarske odbrane vršeći na nju mali pritisak. Konačno su odlučili da pređu Tisu u blizini Feđverneka gde se reka uliva. Prelazak kod Feđverneka pokrivale su razne manje operacije na drugim mestima, koje su imale zadatak da odvrate neprijatelja od mesta gde će se dogoditi stvarni napad, vodeći s njim intenzivan artiljerijski duel. Rumunskim vojnicima je pošlo za rukom da iznenade mađarske kod Feđvirneka, koji su se 31. jula odlučili da napuste Tisu i da se povuku u pravcu Budimpešte.
Rumunske snage su nastavile sa pritiskom na mađarsku vojsku, goneći je u pravcu Budimpešte. Pozicije mađarske vojske su se ubrzo svele na odbranu glavnoga grada Budimpešte. Južna grupa mađarskih armija je kapitulirala 1. avgusta 1919. godine nakon borbe kod Solnoka. Bela Kun zatim odlazi u egzil preko Austrije u Rusiju. Od 3. avgusta severna grupa mađarskih armija našla se u rumunskom okruženju i morala je ubrzo potom da kapitulira. Rumunska vojska je zatim napala Budimpeštu, a ubrzo i Đer, gde se završilo njeno napredovanje. Prve rumunske jedinice koje su ušle u Budimpeštu 3. avgusta u večernjim satima bile su tri eskadrile 6. konjičkog puka 4. brigade pod zapovedništvom generala Reseskua. Samo 400 ljudi sa dva topa bili su nadležni da okupiraju grad i održe ga sve do podneva 4. avgusta, kada je najveći deo rumunske snage ušao u Budimpeštu održavši kroz njen centar paradu ispred svog komandanta, generala Mošojua.
S jedne strane padom mađarske prestonice Mađarska Sovjetska Republika je prestala da postoji, a s druge strane Rumunija je odlučila kraj rata u svoju korist. Rumunske snage su u narednom periodu držali skoro celu Mađarsku pod svojom kontrolom izuzev oblasti u okolini jezera Balaton. Tada su uz pristanak Rumunije vladale mađarske trupe pod konzervativnim admiralom Miklošem Hortijem, koje su vršile „Beli teror“ nad ostacima komunističkog režima. Hortijeve trupe bile su snabdevane oružjem rumunske vojske.[24]
Čitav Mađarsko-rumunski rat iz 1919. godine vođen je u periodu od devet meseci. Rumunskoj vojsci je 188 oficira i 11.478 vojnika izbačeno iz stroja, od kojih je 69 oficira i 3.601 vojnika poginulo. Rumunske snage su počele da se povlače u novembru 1919, a između 14. februara i 28. marta 1920. godine i poslednje jedinice su napustile teritoriju Mađarske.
Posledice uredi
Mađarska uredi
Nakon završetka Mađarske Sovjetske Republike vojvoda Jozef Avgust Austrijski je pokušao da formira novu vladu u Mađarskoj. On, međutim, nije mogao doći na presto, jer Antanta nije htela da još jedan Habzburg zavlada Mađarskom. Bivši admiral u austrougarskoj mornarici, Mikloš Horti, prešao je sa svojim trupama u Budimpeštu 16. novembra 1919. godine i postao 1. marta 1920. faktički šef države. Na domaćem planu to je dovelo do progona mađarskih Jevreja i komunista, koji su bili odgovorni za Mađarsku Sovjetsku Republiku.
Krajem 1920. godine koalicija desno orijentisanih političara pobedila je na izborima i vratila u Mađarsku ustavnu monarhiju. Izbor novog kralja je odložen zbog nestabilnog stanja u zemlji i odlučeno je da se u međuvremenu postavi namesnik koji će predstavljati monarhiju. Za namesnika (regenta) je postavljen Mikloš Horti. Pokušaji zadnjeg ugarskog kralja Karla IV da se vrati na presto 1921. bili su osujećeni pretnjom ratom od strane susednih država i nedostatkom podrške od samog Hortija.
Rumunija uredi
Rumunija je postigla svoj cilj zbog kojeg je ušla u Prvi svetski rat. U sporazumu iz Bukurešta iz 1916. Rumuniji nisu obećane samo austrougarske teritorije, nego i deo Besarabije koji je pripadao bivšoj savezničkoj Rusiji. Tako su 1920. godine sve teritorije naseljene većinski Rumunima postale sastavni deo Velike Rumunije. Međutim, sada su se u ovoj državi, koja je prethodno bila pretežno homogena, našle i druge nacije i narodi. Najviše je bilo Mađara koji su u istorijskoj Zemlji Sekelja i još nekim graničnim područjima činili većinu.
Po pitanju spoljne politike Rumuni su se posle 1920. godine zapali u nezavidan položaj, jer su se našli u okruženju tri revizionistički nastrojene prema njoj države. Pored Rusije i Mađarske Rumunija je imala za neprijatelje i Bugarsku, kojoj je za vreme Drugog balkanskog rata anektirala južnu Dobrudžu koju je zadržala i posle Prvog svetskog rata. Posle spoljne politike kakvu je vodila za vreme tridesetih godina dvadesetog veka, morala je da između 1940. i 1948. poradi na njihovom poboljšanju. To je imalo svoju cenu, pa tako trajno gubi Besarabiju, severnu Bukovinu i južnu Dobrudžu. Mađarskoj je nakon Druge bečke arbitraže dodeljen severni deo Transilvanije, ali je posle Drugog svetskog rata ponovo vraćena Rumuniji.
Vidi još uredi
Reference uredi
- ^ Draganescu, Constantin (2008) (PDF).Spicuiri din razboiul Romaniei cu Ungaria din anul 1919 Копија архиве на сајту Wayback Machine (na rumunskom). Revista Document Nr3(41), Pristupljeno 1. 8. 2010.
- ^ Raffay Ernő: A vajdaságoktól a birodalomig. Az újkori Románia története (Od vojvodstva do carstva. Moderna istorija Rumunije), izdala kuća JATE Kiadó, Szeged, (1989), str. 155–156)
- ^ Bachman, Robert D. (1989). "Romania: A Country Study", Pristupljeno 29. 7. 2010.
- ^ "Trianon, Treaty of". Encyclopædia Britannica, Pristupljeno 29. 7. 2010.
- ^ Kellogg 1995, str. 4.
- ^ Europa Publications Limited (2001). A Political Chronology of Europe. Psychology Press. str. 283. ISBN 978-1-85743-113-1.
- ^ Cornwall, Mark. Last Years of Austria-Hungary: A Multi-National Experiment in Early Twentieth-Century Europe, 2nd ed. Exeter: University of Exeter Press, 2002.
- ^ a b v g d Gyula Juhász: Hungarian Foreign Policy 1919–1945. Budapest (1979). str. 14–27
- ^ a b v g Hungarian Soviet Republic. U.S. Library of Congress Country Study 30. jula 2010.
- ^ The Library of Congress Country Studies – Hungarian Soviet Republic 6. jula 2010.
- ^ Kodolányi, János (1979). Süllyedő világ. Budapest: Magvető. ISBN 978-963-270-935-2. OCLC 7627920. Nepoznati parametar
|DUPLICATE_year=ignorisan (pomoć) - ^ vidi izvore u članku o Crvenom teroru
- ^ "Bela Kun Seeking American Favor", by The Chicago Tribune Corp., published in The New York Times, May 25, 1919
- ^ Romanian Institute for Cultural Remembrance,The Resolution of the National Assembly in Alba Iulia on December 1, 1918, Pristupljeno 29. 7. 2010.-
- ^ Romanian Institute for Cultural Remembrance, Law regarding the Union of Transylvania, Banat, Crişana, the Satmar and Maramureş with the Old Kingdom of Romania, Pristupljeno 29. 7. 2010.
- ^ a b Grecu Dan:The Romanian military Occupation of Hungary.}- -{In: Romanian Postal History Bulletin, Nr. 17, August 1995.
- ^ Különháború a békéért Arhivirano na sajtu Wayback Machine (4. novembar 2004) (Specijalni rat za mir), Pristupljeno 1. 8. 2010.
- ^ C. Kiriţescu: Istoria războiului pentru întregirea României, Vol. II, ed. Romania Noua, (1923), str. 525
- ^ C. Kiriţescu: Istoria războiului pentru întregirea României, Vol. II, ed. Romania Noua, (1923), str. 543–546
- ^ C. Kiriţescu: Istoria războiului pentru întregirea României, Vol. II, ed. Romania Noua, (1923). str. 550.
- ^ F. d'Esperey, Archives diplomatiques. Europe Z, R, April 12, 1919, Vol. 47, str. 86
- ^ G. Clemenceau, Archives diplomatiques. Europe Z, R, April 14, 1919, Vol. 47, str. 83–84
- ^ a b Maria Ormos: The Hungarian Soviet Republic and Intervention by the Entente. In: Bela Kiraly, Peter Pastor, Ivan Sanders (Hrsg.): War and Society in East Central Europe, Essays on World War I. Total War and Peacemaking, A Case Study on Trianon. Band 6. New York 1982. onlajn verzija Arhivirano na sajtu Wayback Machine (26. jul 2009), Pristupljeno 30. 7. 2010.
- ^ C. Kiriţescu: Istoria războiului pentru întregirea României, Vol. II, ed. Romania Noua, (1923), str. 612
Literatura uredi
- Kodolányi, János (1979). Süllyedő világ. Budapest: Magvető. ISBN 978-963-270-935-2. OCLC 7627920. Nepoznati parametar
|DUPLICATE_year=ignorisan (pomoć) - Europa Publications Limited (2001). A Political Chronology of Europe. Psychology Press. str. 283. ISBN 978-1-85743-113-1.
- Kellogg, Frederick (1995). The Road to Romanian Independence. Purdue University Press. str. 4. ISBN 978-1-55753-065-3.
- Peter Rokai; Zoltan Đere; Tibor Pal; Aleksandar Kasaš. Istorija Mađara. Beograd, 2002.
- Borsanyi, Gyorgy, The life of a Communist revolutionary, Béla Kun translated by Mario Fenyo, Boulder, Colorado: Social Science Monographs; New York: Distributed by Columbia University Press, 1993.
Spoljašnje veze uredi
