Obrazovanje u Republici Srpskoj

Obrazovanje u Republici Srpskoj se odvija pod nadzorom Ministarstva prosvjete i kulture Republike Srpske. Danas nema pouzdanih informacija o početcima osnivanja sprskih škola na prostorima Bosne i Hercegovine, Republike Srpske , a danas se deli na predškolsko (vrtić), osnovno (osnovna škola), srednje (srednja škola) i visoko obrazovanje (fakulteti univerziteta i akademija umetnosti).

Obrazovanje u Republici Srpskoj

Ministarstvo prosvjete i kulture Republike Srpske Natalija Trivić
Osnovni detalji
Osnovni jezik	srpski
Sistem	državni

Rana istorija

O počecima pismenosti Srba u Bosni ostalo je malo pouzdanih dokumenata, a o prvim školama još manje. Rana pismenost kao i škole, kakve-takve, vezane su za potrebe crkve i sveštenstva. U poveljama i drugima dokumentima relativno rano se pominju pismeni ljudi. Prvi podatak, na osnovu koga možemo zakljuučiti da su postojali neki oblici opismenjavanja datira još iz 1727. godine gdje se pominje gradnja kuća u svrhu širenja znanja i opimenjavanja.

U drugoj polovini 18. vijeka i prvoj polovini 19. vijeka pominju se, na više mjesta, škola ili učitelj što nam govori o postojanju škola u svrhu opismenjavanja pravoslavnih Srba na prostoru Sarajeva. Osim Sarajeva, pojavljuju se i druga mjesta u kojima su radile srpske škole kao što su: Livno, Tešanj , Modriča. Iako postoje neslaganja o počecima rada srpskih škola na prostorima Bosne i Hercegovine, postoje sigurni podaci da je prava škola počeal sa radom u Livnu 1820. godine. Godine 1841. spominje se u jednom dokumetu Avram Simić, bivši tuzlaski učitelj, na osnovu čega možemo zaključiti i o postojanju škole i u Tuzli. U nekim knjigama esnafa iz 1836. u Sarajevu pominje se i učitelj Lazo Jovanović, tešanjski učitelj.

O daljem razvoju školstva postoje dokumenti iz 1832. godine iz doba turske vladavine. Iste godine turska vlada dala je odobrenje o osnivanju Osnovne škole u Banjaluci. Do kraja 19. vijeka pominju se još škole u Bijeljini, Brčkom, Gračanici, Obudovcu, Prnjavoru, Starom Majdnau, Čajniču i Travniku. Prve skupne podatke o srpskim školama objavio je fra Ivan Jukić u prvom broju svog časopisa "Bosanski prijatelj" :"Ristjani od više godina po većim varošima: Sarajevu, Travniku, Banjaluci, Mostaru, Foči, Taslidži, Novom Pazaru, Zvorniku, Tešnju, Prijedoru i Lijevnu, imaju neku sliku narodnih učionivah".

Iz postojećih podataka možemo zaključiti da škole imaju nizak obrazovni sistem, te da se radi o elementarnoj pismenosti. Ne postoji određena organizacija nastave u ovakvim oblicima obrazovanja pa se sa samim tim nije znao ni početak ni kraja školovanja. Podatke o organizovanom školovanju imamo tek polovinom prošlog vijeka. Po objavljivanju članka fra Jukića u Sarajevu se osniva prva Javna narodna škola, u kojo se počelo raditi po načelima pedagogije. Ova godina može se smatrati kao početak srpskog školstava koje je odgovaralo savremenom obrazovanju država u susjednim zemljama.

U kasnijim periodeima osnivaju se i ženske škole u Sarajevu, Brčkom i Mostaru. Učitelji su za raliku od prethodnih pšerioda bili školovani u drugim krajevima, kao i učitelji koji su završavali Pravoslavnu gimnaziju u Banjaluci. Udžbeniciu su se nabavljali u Beogradu, sve dok se nije otvorila Vilajetska štamparija u Sarajevu od kaga se počinju štampati i domaći udžbenici.

Prije okupacije od starne Austrougarske otvarane su škole za izbjegličku djecu za vrijeme ustanka 1875- 1878. godine. Te škole su radile u dvadeset sela u Slavoniji i pet sela u okolini Knina. Austrougarska je svojim solaskom zatekla 56 osnovnih škola sa 75 učitelja i 3.523 đaka.

U časopisu Bosanska vila iz 1890. godine iznesene su i informacije o nepostojanju škola tamo gdje je bilo priličan broj srpskog stanovništa. Ta mjesta su: Trnovo, Rogatica, Višegrad, Štrpci, Lamnici, Novi Grad, Svinar, Kobar, Ljubinja, Cazin, Petrovac, Donji Unac, Kulen Vakuf, Otoka, Vrnovač, Srebrenica, Sanski Most, Zenica, Imljani, Skender Vakuf, Ferzovo, Grahovo, Maglaj, Vlasenica, Bosanska Kostajnica.

Kada govorimo o nastanku srednjih škola, one su kao i danas, predstavljale veći stepen obrazovanja. Prba ovakva institucija nastala je 1855. godine u Sarajevu koja je nastala pod uticajem srpskih trgovaca koju su zbog bolje trgovine i veza sa inostranstvom podsticali nastanak ovakvih institucija. Najznačajnija karakteristika ovih škola jeste učenje stranih jezika ( njemačkog i italijanskog) kao i trgovačka računica. Ove škole su prvo nosile naziv građanska ili trgovačka škola, da bi zatim 1864. godine promjenile naziv u realkom, a od 1879. godine nazivaju se gimnazije.

Pored navedene srednje škole u Sarajevu tu su i Srpska privatna škola u Sarajevu koja je osnovana 1858. godine, a osnovala je Staka Skenderova. Predmet proučavanja ove škole je ženski ručni rad koji je faktički bila u sklopu osnovnih škola. Početkom ustanka ova škola se ugasila.

Pripravna duhovna škola osnovana je 1858. godine u manastiru Žitomisliću s ciljem da se priprema sveštenički kadar za Hercegovinu. Škola nije dugo radila. Kasnije će, pod istim imenom i sa istim zadatkom, 1866. godine da se osnuje škola u Mostaru. da bi se godinu dana kasnije vratila u manastir Žitomislić i gdje je radila do 1872. godine. školovanje je trajalo dvije godine gdje se pored crkvenih predmeta učila i gramatika, geografija, istorija i nešto matetmatike. škola je bila pšoznata po svojim nastvanicim, tada istaknutim srbima iz Hercegovine, Nićiforu Dučiću i Serafimu Peroviću.

Bosansko-banjalučka bogoslovska škola, koju su još nazivali Srpskom bogoslovijom u Banjaluci ili još popularnije Pelagićevom bogoslovijom, osnovana je 1866. godine. Školu je otvorio Vasilije Pelagić koji je radio 3 godine. Škola je radila sve do ustanka 1875. godine. Učenici koji su završili ovu školu su uglavnom bili sveštenici ili učitelji.

Pored navedenih postojala je i škola pod nazivom Zavod Mis Irbijeve. Škola je otvorena 1869. godine u Sarajevu, a osnivači su bili dvije Engleskinje, Adelina Irbi i Mis Makenzi. Ova škola se smatra prvom ženskom gimnazijom na ovim prostorima. U početku ova škola nije bila priznata od strane domaćeg stanovništva, da bi se upornim zalaganjem ipak kasnije afirmisala. Psolije smrti Makenzijeve, 1874. godine, rad nastavlja Irbijeva. U početku polaznice ove škole su bile pripadnice svih vjeroispovjesti, a kasnije su to bile isključivo učenice pravoslavne vjere, pa se iz tog razloga ova škola tretirala kao srpski zavod. Z a vrijeme ustanka, škola je prestala sa radom, da bi nakon okupacije ponovo otvorila.

Postoje i bilješke koje govore da je postojala još jedna škola koja je radila 1864. godine, a polaznici su joj bili mladići koji su služili u srpskim i zanatskim radnjama. Ove škole Stevo Kaluđerić, autor ovih bilješki, naziva najamnička ili poslužiteljska škola.

Skora istorija

Obrazovni sistem

Do primene Bolonjske deklaracije, 2006, i sveobuhvatnih izmena obrazovnog sistema, Republika Srpska je primenjivala sistem nasleđen iz socijalističke Jugoslavije. Predškolsko obrazovanje bilo je izborno, a osnovno i srednje ovrazovanje identični sadašnjim. Primenom Bolonjske deklaracije školske 2005/06. godine, bivša Diploma visokog obrazovanja je izjednačena sa masterom, a magistratura sa prve dve godine doktorskih studija (još jedna godina do doktorata), oboje usled jednakih godina učenja. Postdiplomsko obrazovanje je obuhvatalo ono što danas obuhvataju drugi i treći deo visokog — magistraturu i doktorat.

Stručna sprema

Osim očiglednih izmena u obrazovnom sistemu, istorijski sistem je rangirao učenike prema stručnoj spremi. Učenici koji su završili prva četiri razreda osnovne škole bili su nekvalifikovani radnici (NKV), a oni koji su završili svih osam polukvalifikovani radnici (PKV). Za završetak trogodišnje zanatske škole, postajalo se kvalifikovan radnik (KV, srednja stručna sprema, SSS), kao i za četvorogodišnju stručnu školu. Specijalizacijom na osnovu stručnog srednjeg obrazovanja, postajalo se visokokvalifikovani radnik (VKV).Za završetak više škole, dobijala se viša stručna sprema (VŠ, VŠS). Za osnovne fakultetske studije, dobijala se visoka stručna sprema (VSS), daljim studiranjem magistar (MR) i doktor (DR).

Stepen stručne spreme

Sem same stručne spreme, koja je pokazivala određenu sposobnost za rad i znanje, postojao je i stepen stručne spreme:

• I stepen — niži razredi osnovne škole (5 godine za stepen; 4 godine ukupno)
• II stepen — viši razredi osnovne škole (5 godine za stepen; 9 godina ukupno)
• III stepen — trogodišnja zanatska škola (3 godine za stepen; 12 godina ukupno)
• IV stepen — četvorogodišnja stručna škola (4 godine za stepen; 13 godina ukupno)
• V stepen — četvorogodišnja zanatska škola (4 godine za stepen; 13 godina ukupno)
• VI-2 stepen — trogodišnja viša škola (3 godine za stepen; 16 godina ukupno)
• VI-2 stepen — trogodišnje akademske studije (3 godine za stepen; 16 godina ukupno)
• VII-1 stepen — četvorogodišnje osnovne studije (4 godine za stepen; 17 godina ukupno)
• VII-1 stepen — šestogodišnje osnovne studije medicine ili veterine (6 godina za stepen; 18 godina ukupno)
• VII-2 stepen — magistratura (magistar nauka, MR) (2 godine za stepen; 20 godina ukupno)
• VIII stepen — doktorat (doktor nauka, DR) (1 godina za stepen; 21 godina ukupno)

Školska godina

Predškolsko se pohađa u godini upisa prvog razreda osnovne škole. Trajanje zavisi od potreba, a može da iznosi 6 ili 12 sati. Nakon njega, učenici pohađaju test sposobnosti za upis u osnovnu školu. Školska godina za osnovne i srednje škole traje devet i po meseci, sem za učenike osmog razreda osnovne škole i završnog razreda (trećeg ili četvrtog) srednje škole, kojima traje jednu nedelju kraće. Ona počinje prvog ponedeljka septembra, a završava se petka druge pune nedelje juna. Školska godina je podeljena na dva polugodišta, a polugodišta na ukupno četiri tromesečja (klasifikacioni period u srednjoj školi). Tokom školske godine, učenici osnovnih i srednjih škola imaju pet raspusta, perioda kada ne idu u školu, namenjenih za odmor: novembarski (tromesečje; traje dva dana), januarski (polugodište/Nova godina/Božić; traje 15 dana); aprilski (tromesečje/Uskrs; traje 10 dana) i majski raspust (Praznik rada; traje dva dana).

Između školskih godina, đaci idu na ljetnji raspust, koji traje dva i po meseca, odnosno tri za učenike koji upisuju sredlju školu, a četiri za one koji upisuju fakultet. Dakle, učenici neprelaznih godina imaju 85 radnih dana u prvom polugodištu, a 95 u drugom, tj. 180 radnih dana tokom školske godine. Tokom školske godine, u osnovnim i srednjim školama se održavaju dva obavezna krosa — jedan jesenji, a drugi prolećni. Školska godina studentima počinje mesec dana kasnije, u oktobru. Podeljena je na dva semestra, koja počinju oko mesec dana kasnije nego osnovnoškolska i sredljoškolska polugodišta, a podjeljena su na ispitne rokove, koji se održavaju u zavisnosti od fakulteta.

Opšti principi

Organizacija škole

Učenici su podjeljeni u odjeljenja od minimum petoro đaka za predškolsko, a petnaest za osnovne i srednje škole. Određeni broj škola ima đački parlament. Đački parlament predlaže poboljšanja i školske događaje direktoru škole. U školama za rješavanje drugih problema postoje na psiholog i organi škole. Srednje škole umesto psihologa imaju pedagoga. Roditelji se organizuju u savet roditelja, koji predlaže ekskurzije, nadgleda radnje u bliskoj vezi sa učeninčkim finansijama, i razgovara i donosi zaključke o događajima bitnim za školu.

Školski udžbenici

Svaki predmet, sem fizičkog, ima svoj udžbenik. Kupuju ih u knjižarama, mada je kupovina polovnih knjiga od onih koji su određeni razred završili uobičajena. Đaci koriste udžbenike koji određuje ministar na osnovu plana i programa koji se utrvđuje za narednu školsku godinu u saradnji sa Zavodom za udžbenike i nastavna sredstva Istočno Sarajevo.

Ocjenjivanje učenika

Sistem ocjenjivanja učenika u Republici Srpskoj je brojni, a sadrži ocjene od 1, za najmanje znanje, do 10, za najveće znanje. U osnovnim i srednjim školama, ocene su od 1 do 5, stim da ne postoji ocijenjivanje u prvom razredu osnovne škole:

• Nedovoljan (1) — ocena koja zahteva popravljanje, jer nije prolazna
• Dovoljan (2) — ocena za osnovno znanje uz instrukcije predavača
• Dobar (3) — ocena za ispravno reprodukovanje naučenog sadržaja
• Vrlodobar (4) — ocena za jasno objašnjavanje i upoređivanje gradiva
• Odličan (5) — ocena za stvaranje sistema znanja i logičko povezivanje sadržaja

Više škole i univerziteti učenike ocjenjuju ocjenama od 1 do 10, gde je 6 najmanja prolazna ocena, koju studenti moraju dobiti za nastavak školovanja. Sem toga, ocene za prvi razred osnovne škole su opisne — predavači u đačke knjižice upisuju svoja zapažanja u vezi sa određenim učenikom, kai i predloge za dalji napredak.

Završetkom obrazovnog ciklusa, učenik koji na kraju školske godine ima zaključene najviše ocene (petice) iz svih predmeta od petog do osmog razreda osnovne odnosno tokom trajanja srednje škole, kao i učešće na makar jednom takmičenju okružnog nivoa, kao nagradu dobija diplomu „Vuk Stefanović Karadžić“, kraće Vukovu diplomu, koja se dodeljuje od 1966. godine. Ranije su postojala i druga priznanja

Školski sistem

Predškolsko

Sa obrazovanjem djece se počinje u predškolskim ustanovama koje se održavaju u lokalnom vrtiću, te je ono prvi deo obrazovanja. Traje bar 4 sata dnevno bar 6 meseci u godini upisa u prvi razred, za djecu od pet ili šest godina, a cilj mu je upoznavanje učenika sa obrazovnim sistemom i priprema za osnovnu školu.

Osnovna škola

Djeca se upisuju u osnovnu školu sa šest ili sedam godina. Osnovno obrazovanje je obavezno. Osnovna škola traje devet godina i podeljena je na dva perioda:

• prvi ciklus osnovnog obrazovanja (od 1. do 5. razreda)
• drugi ciklus osnovnog obrazovanja (od 6. do 9. razreda)

U nižim razredima, đaci su nasumično podeljeni u odeljenja, i imaju samo jednog predavača — učitelja ili učeteljicu i jednu učionicu za sve predmete. Jedini izuzetak su časovi engleskog jezika i vjeronauke, za koje učenici imaju posevne nastavnike. Krajem prvog ciklusa, đaci dobijaju i nastavnika ili nastavnicu fizičkog. Đaci imaju sledeće predmete:

1. matematika
2. maternji jezik (srpski jezik, ruski jezik, njemački jezik, francuski jezik itd.)
3. engleski jezik (prvi obavezni strani jezik)
4. likovna kultura
5. muzička kultura
6. fizičko vaspitanje
7. priroda i društvo (u trećem i četvrtom razredu)
8. obavezni izborni (vjeronauka)

U višim razredima, đaci dobijaju posebne nastavnike i nastavnice za svaki predmet, a nastava se održava u predmetnim kabinetima. Dobijaju se i sledeći novi predmeti:

1. od 5. razreda: biologija, geografija, istorija, drugi strani jezik)
2. od 6. razreda: fizika
3. od 7. razreda: hemija, informatika

Prijemni i završni ispit

Kada učenik završi osmi razred, može da bira da li želi da nastavi obrazovanje. Završni ispit za učenike osnovnih škola je obavezan od školske 2012/13. godine. On se sastoji od testa iz matematike, srpskogkombinovani test gde svaki zadatak nosi po 20 bodova, što se množi sa 0,5. Učenici dobijaju i bodove iz osnovne škole, koji se obrađuju tako što se prosječne ocjene ne kraju šestog razreda množe sa 4, a na kraju sedmog i osmog razreda množe sa 5. Tako je moguće dobiti najviše 70 bodova na osnovu uspeha u osnovnoj školi.

Nakon polaganja završnog ispita đak bira smijer daljeg školova. U izboru su kako trogodišnje (zanatske) škole ili četverogodiše ( gimanzija ili stručne škole).

Srednja škola

Srednja škola predstavlja treći dio obrazovanja uopšteno i prvi dio neobaveznog obrazovanja u Republici Srpskoj. Postoje dve vrste srednjih škola — gimnazije i stručne škole. U oba slučaja, đaci dobijaju učionice u kojima imaju predmete za koje nije potrebna nastavna oprema, dok za ostala predmete imaju kabinete i radne prostorije — laboratorija iz hemije, eksperimentalna prostorija iz fizike i radna prostorija iz biologije, na primer. Za nastavna sredstav srednjih škola zadužen je Zavod za udžbenike i nastavna sredstva Istočno Sarajevo.

• Gimnazija traje četiri godine, pruža opšte i široko obrazovanje, a učenici dobijaju gimnazijsku diplomu. Samo mali broj poslova pristupan je učenicima koji su završili gimnaziju bez daljeg obrazovanja. Đaci mogu da biraju koji smjer gimnazije žele, da li je to Prirodno-matematički smjer, opšti ili društveno-jezički smjer. Ova podijela se suštinski razlikuje u broju časova određenih predmeta, tako da prirodno-matematički smjer ima više časova matematike, fizike, hemije i sličnih predmeta, dok se kod društveno-jezičke akcenat stavlja na jezičke predmete. U nekim mjestima postoje i gimnazije računarsko-informatičkog smjera.
• Stručne škole specijalizuju učenike u određenjim poljima i nagrađuju ih stručnom diplomom. Postoje dve vrste stručnih smerova — četvorogodišnji (relativno široko obrazovanje sa mogućnošću daljeg nastavka) kao što su ekonomija, medicina i slični smjerovi i trogodišnji (skoro pa sasvim usmereno obrazovanje bez velikih mogućnosti daljeg nastavka) kao na primjer automehaničar, kuvar itd.

U trogodišnjim stručnim školama, moguća je promena zanimanja. Naime, učenici pred upis u srednju školu popunjavaju liste želja kojima redom pišu šta žele da upišu (najviše 20 različitih smjerova). Na osnovu broja bodova, učenici se raspoređuju u srednje škole. U završnoj godini, oni učenici trogodišnjih stručnih škola koji žele da dobiju diplomu različitu onoj za koju su učili, mogu to uraditi prekvalifikacijom. Na primer, ako učenik položi završni ispit kojim dobija diplomu automehaničara, a u međuvremenu nađe posao bravara u Rusiji, polaganjem testa razlike smjerova on dobija diplomu bravara umesto auto-mehaničara. Slični proces je i dokvalifikacija — proširivanje znanja kroz razne obuke, koja zahvata već zaposlene ljude koji su završili srednje stručne škole, ali i one koji su završili fakultete.

Takođe, postoje i školske ustanove za obrazovanje odraslih. Cilj ovih ustanova jeste da se građanima koji nisu stekli osnovno znanje pruži prilika za sticanje osnova pismenosti kao i proširenje znanja.

Visoka škola

Glavni članak: Univerziteti u Republici Srpskoj

Visokoškolske ustanove u Republici Srpskoj upisuju studente na osnovu uspeha u srednjoj školi i rezultatima prijemnog ispita za određeni fakultet. Postoje dvije vrste visokoškolskih ustanova.

Glavni članak: Univerziteti u Republici Srpskoj § Visoke škole

• Viša škola traje tri godine, a nalik je zanatskim univerzitetima pristunim u ostatku sveta. Zanatski univerziteti traju 3-8 godina, kao i svi ostali fakulteti, te nude i uobičajene visokoškolske diplome — bakalaureat, magistratura i doktorat. Razlika je ta što srpske više škole traju samo tri godine i nude posebne višekoškolske diplome.

Glavni članak: Univerziteti u Republici Srpskoj § Fakulteti Republike Srpske

• Fakulteti univerziteta traju četiri godine a, pet do mastera, a osam do doktorata. Izuzetak su medicinski fakulteti koji traju šest godina do zvanja doktor medicine (MD), što se kasnije nastavlja trogodišnjim specijalističkim stažom i dvogodišnjom specijalizacijom (MD/Spec) ili trogodišnjim duplim doktorskim studijama (MD/PhD). U Republici Srpskoj postoje javni i privatni fakulteti i univerziteti koji čine veliki broj fakulteta.

Vannastavne aktivnosti

Ekskurzije su takođe jedne od vannastavnih sadržaja koje škole organizuju, i to su obično jednodvene ili dvodevne posete mestima širom zemlje i u inostranstvu, a u poslednjim razredima srednje škole i u ostatku Evrope. Njih organizuje škola, i to isključivo osnovne i srednje škole. Dodatna nastava se organizuje za učenike sa željom da uče više o određenoj temi, učestvuju u takmičenjima, dobiju stipendije, i spreme se za dalje obrazovanje. Dopunska nastava se organizuje prvenstveno za učenike sa lošim ocenama. Njeni ciljevi su pomaganje učenicima u „sustizanju“ gradiva, uz učenje lekcije ne samo za predtojeći test, već i pamćenje glavnog dela lekcije za duže vreme. Osnovne i srednje škole organizuju i sekcije, prvenstveno novinarsku, likovnu i dramsku sekciju, i horove.

Trojezička nastava

Zbog specifičnosti prostora Republike Srpske primjenjuju se maternji jezik svih konstitutivnih naroda BiH: Srba, Bošnjaka i Hrvata. Pored maternjeg jezika izučavaju se još i njemački jezik, ruski jezik, engleski jezik, francuski jezik i italijanski jezik.

Literatura

• Papić, Mitar (1972). Školstvo u BiH u vrijeme Austro-ugarske. Sarajevo.