Opsada Kraljeva
Opsada Kraljeva je jedan od najvažnijih događaja u okupiranoj Srbiji 1941. godine. Trajala je od 9. do 31. oktobra, a zajedno su je izvele četničke i partizanske snage protiv nemačkog garnizona u Kraljevu.
| Opsada Kraljeva | |||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|
| Deo Drugog svetskog rata u Jugoslaviji | |||||||
 Nemački vojnici izvlače poginulog saborca u toku opsade Kraljeva (oktobar 1941) | |||||||
| |||||||
| Sukobljene strane | |||||||
 Četnički odredi Jugoslovenske vojske Partizanski odredi Jugoslavije |
 Nacistička Nemačka | ||||||
| Komandanti i vođe | |||||||
 Radoslav Đurić Jovan Deroko Jovan Bojović † Ratko Mitrović Momčilo Radosavljević |
Franc Beme | ||||||
| Jačina | |||||||
|
Jelički četnički odred Čačanski partizanski odred |
Štab 739. pešadijskog puka 117. lovačke divizije 6. i 7. četa 2. bataljona 373. pešadijskog puka 117. lovačke divizije 670. artiljerijski bataljon 522 minera 114. lovačke divizije delovi povučenih snaga iz Užica, Požege i Čačka | ||||||
| Žrtve i gubici | |||||||
| 4 četnička oficira i oko 130 vojnika (četnika) |
poginulih: 2. oficira 12 vojnika ranjenih: 10 vojnika (izveštaj za 16.10.1941) | ||||||
Ustaničke snage su brojale između 3.000 i 4.000 boraca. Bitka je počela 9. oktobra u blizini manastira Žiča, a za odmazdu je nemački garnizon već 14. oktobra uzeo prve taoce i počinio masakr u Kraljevu, kada je ubijeno oko 2.000 civila.
Partizanske snage su 23. oktobra napustile opsadu Kraljeva, regrupisale se i napale četnike kod Čačka, Užica i Požege. Četnici su nastavili sa opsadom i 31. oktobra su upotrebili dva zarobljena tenka u napadu na nemačke položaje, ali bez uspeha i sa velikim žrtvama.
Kraljevo je oslobođeno 29. novembra 1944. godine, napadom združenih snaga Crvene armije i Narodnooslobodilačke vojske Jugoslavije. U prvim danima nakon oslobođenja, nove komunističke vlasti su ubile najmanje 240 ljudi označenih za protivnike novog režima. Zvanična posleratna istoriografija je prikazala četnike kao glavne krivce za propast opsade Kraljeva, govoreći o njima kao nepoverljivim i nelojalnim saveznicima sa slabom borbenom vrednošću.
Pozadina uredi
Jadarski četnički odred na čelu sa pukovnikom Veselinom Misitom je 31. avgusta 1941. godine oslobodio Loznicu, a tokom septembra i prve polovine oktobra su četničke snage, samostalno ili u sadejstvu sa partizanima, oslobodile Bogatić, Krupanj, Banju Koviljaču, Gornji Milanovac i Čačak, a opsedaju Kruševac.
Odluka o napadu na Kraljevo doneta je 4. oktobra u Slatini, od strane združenog operativnog štaba četnika i partizana, koji su činili generalštabni major Radoslav Đurić, kapetan Jovan Deroko, Momčilo Radosavljević i Ratko Mitrović. Budući da su bili školovani oficiri, major Đurić je određen za komandanta napada i združenih snaga, a kapetan Deroko za načelnika štaba. Za komandu štaba određeno je Ružinsko brdo, oko 7 kilometara jugozapadno od grada.
Angažovane snage uredi
U Kraljevu se nalazio štab 739. pešadijskog puka 117. lovačke divizije, zajedno sa 6. i 7. četom 2. bataljona 373. pešadijskog puka, 670. artiljerijskim bataljonom, 522 minera 114. lovačke divizije, kao i delovima nemačkih snaga povučenih sa područja Užica, Požege i Čačka. Ukupno oko 3.000 vojnika, zajedno sa tenkovima, teškom artiljerijskom i jednom eskadrilom.
Na ustaničkoj strani, angažovani su Jelički četnički odred poručnika Jovana Bojovića, Bukovički četnički odred poručnika Dušana Đukića, Ibarski četnički odred, Četa smrti Sime Uzelca, Žički četnički odred kapetana Dušana Lauševića, Čačanski četnički odred, Ljubićki četnički odred, Konarevski četnički odred, Kotlenički četnički odred, Vitanovački četnički odred, Gledićki četnički odred, Sirčanski četnički odred, Trstenički četnički odred, Rasinski četnički odred, Dragačevski partizanski bataljon, Ljubićki partizanski bataljon, Trnavski partizanski bataljon, Kraljevački partizanski odred „Jovan Kursula“ (osim 4. dragosinjačke čete), Čačanski i Kopaonički partizanski odred.[1] Ukupno oko 4.500 četnika i 1.500 partizana, opremljenih sa dva toma bez nišanskih sprava. Levim krilom ustanika u opsadi komandovao je kapetan Deroko, a desnim krilom poručnik Bojović.
Priprema opsade uredi
Zamisao je bila da se Kraljevo opkoli tako što bi se izvršilo presecanja svih izlaza iz grada - prema Kruševcu, Kragujevcu i Raški. Glavni napad je trebalo da dođe iz pravca Čačka.
Krajem septembra, artiljerijski brigadni general Ljubo Novaković, nakon što je napustio Kostu Pećanca, kretao se sa jednom naoružanom grupom ljudi oko Kraljeva, nameran da učestvuje u oslobođenju grada.[2]
Okupacione vlasti u Kraljevu su 3. oktobra zabranile kretanje civila bez dozvole, a zatvorene su radnje i pijaca.
Čibukovačka četa Kraljevačkog partizanskog odreda je 5. oktobra zaposela položaje kod tunela "Lakat" u selu Progorelica. Istog dana su zarobili lokomotivu sa četiri vagona, a potom uništila stanične instalacije železnice u Mataruškoj Banji. Tu su se pojavile nemačke naoružane grupe, pa se četa povukla. Tokom večeri, naišao je nemački oklopni voz koji je uništen. Ubijen je jedan nemački vojnik, a jedan je zarobljen.
Manji sukobi oko grada su se dešavali svih narednih dana. Grupa bombaša i mitraljezaca Trnavskog partizanskog odreda je prešla Moravu i ušla u sukobe sa nemačkim snagama. Četnički potporučnik Desimir Tomašević je kod sela Sirče uništio dva nemačka automobila, a zatim je teško ranjen u nastaloj borbi.[3]
Bitka uredi
Sukobi kod manastira Žiča uredi
U zoru 9. oktobra, četnici pod komandom žandarmerijskog narednika Milutina Jankovića su se u blizini manastira Žiča sukobili sa nemačkom jedinicom koja se povlačila prema Kraljevu. Nemačke snage su tada oštetile manastir, a 10. oktobra su i avionima bombardovali i oštetili manastir Žiču. Ustaničke snage su ovde porazile nemačke snage 11. oktobra, koje su se vratile u grad. U borbama oko manastira je poginuo kapetan Dušan Laušević, komandant Žičkog četničkog odreda.
Opsada grada uredi
Napadi na sam grad otpočinju u noći između 10. i 11. oktobra. Prvi napad je odbijen, zatim je usledio drugi koji je takođe odbijen, ali u kome je manja grupa Čačanskog partizanskog odreda uspela da se probije do centra grada i kod zgrade suda ubije jednog nemačkog oficira.
Nakon snažne artiljerijske pripreme iz pravca Ružića brda i sela Sirča, tokom noći 14. na 15. oktobar, usledio je novi napad na grad iz pravca Ratarske škole, gde se nalazilo jako nemačko uporište. U napadu na Ratarsku školu, poginuo je komandant Jeličkog četničkog odreda poručnik Jovan Bojović. Tokom dana, nemačke snage u gradu počinju da prikupljaju taoce koje će uskoro streljati u znak odmazde. Prema nemačkim izveštajima, 717. divizija je 16. oktobra imala 14 poginulih (od čega 2 oficira) i 10 ranjenih, a procenili su oko 80 poginulih ustanika.[4]
Povlačenje partizanskih snaga uredi
U jutro 21. oktobra, dva nemačka bataljona sa dva tenka napadaju partizane na Ružića brdu. Partizani pod borbom napuštaju položaj i ostavljaju dva topa. U silini napada, nemačke jedinice nastavljaju da gone partizane i nailaze na položaje četnika sa kojima ulaze u borbu, ali videvši da su znatno brojniji, povlače se prema Kraljevu. Četnici su u kontranapadu povratili topove.
Dragačevski partizanski bataljon se povukao sa opsade 23. oktobra, po naređenju partizanskog Vrhovnog štaba. Uskoro se povlači i Ljubićki bataljon, koji odlazi u borbu protiv četnika kod Čačka.
Poslednji napad na grad uredi
Poslednji pokušaj prodora u grad izveden je 31. oktobra i 1. novembra. Četnici su za ovaj napad upotrebili dva borbena vozila, dva tenka Hočkis H-39 i tri topa (od kojih su dva preuzeta sa napuštenih partizanskih položaja na Ružića brdu). Tenkovima su upravljali poručnik Žarko Borišić i poručnik Dragomir Topalović, koji su uspeli da se probiju do nemačkih položaja, a Četa smrti poručnika Uzelca je stigla do spomenika srpskim ratnicima u centru grada.
Napad četnika je ponovo odbijen i bili su prinuđeni na povlačenje, što je poručnik Uzelac odbio i sa oko 250 četnika nastavio borbu, te i sam poginuo. U borbama je poginuo je kapetan Petar Dejanović.
Posledice uredi
Masakr u Kraljevu uredi
General Franc Beme izdaje naredbu 10. oktobra, po kojoj se za jednog ubijenog nemačkog vojnika strelja 100 talaca, a za jednog ranjenog 50.
Pripadnici 717. divizije su 14. oktobra počeli da prikupljaju taoce po gradskim ulicama i da ih odvode u lokomotivske hangare Železničke radionice, koji su postali logor. Dobošar je najpre u gradu čitao naredbu nemačke komande o obaveznoj predaji radio aparata, a zatim su nemački vojnici krenuli sa kamionima i izvodili muškarce iz kuća.
Kao odgovor na opsadu grada, nemačke okupacione vlasti su 15. oktobra u Kraljevu uvele vanredno stanje i preki sud. Istog dana je streljana prva grupa od 300 talaca.
Nije poznat ukupan broj streljanih, ali je imenom i prezimenom identifikovano 2196 žrtava, uglavnom srpske nacionalnosti, ali i 60 Slovenaca (verovatno deportovanih nakon Aprilskog rata zbog projugoslovenskih stavova) i 54 Rusa.[5]
Sukob četnika i partizana uredi
Povlačenje partizana sa opsade Kraljeva, dodatno je produbilo već postojeći partizansko-četnički sukob, koji je tada i definitivno prerastao u građanski rat. Ogorčeni na to što su partizani napustili opsadu, četnički komandanti među koji je prednjačio komandant Požeškog četničkog korpusa artiljerijski kapetan Vučko Ignjatović, krenuli su u likvidacije istaknutih partizanskih komandanata. Tako su u Požegi iz voza izvukli Milana Blagojevića, komandanta Prvog šumadijskog partizanskog odreda, koga su potom streljali.
Kapetan Ignjatović je 2. novembra predvodio četničke snage u bici na Trešnjici, koja je imala cilj slamanje Užičke republike. Istog dana napadaju i Moravičku četu Užičkog partizanskog odreda u Ivanjici, a tokom borbi gine politički komesar Ariljskog bataljona Stevan Čolović.
Partizani su 7. novembra na Ljubiću ubili kapetana Jovana Deroka, načelnika štaba prilikom opsade Kraljeva. O njegovoj pogibiji, saborac i prijatelj kapetan Zvonimir Vučković je u svojim memoarima zapisao:
Pao je (…) čovek koji se od sviju nas najodlučnije zalagao sa saradnju četnika i partizana.
— Zvonimir Vučković, Sećanja iz rata
Reference uredi
Reference uredi
- ^ Krejaković, Silvija (2013). Identitet žrtava streljanih u Kraljevu oktobra 1941. (PDF). Beograd: Muzej žrtava genocida. str. 38. ISBN 978-86-86831-12-5.
- ^ Dimitrijević, Bojan (2011). „Nastanak nacionalnih pokreta otpora u Srbiji 1941”. Istorija 20. veka. Institut za savremenu istoriju. 1: 101.
- ^ „Srpski front”. Novosti – organ Štaba NOP odreda Dr Dragiša Mišović. 2: 3. 16. oktobar 1941.
- ^ Krejaković, Silvija (2013). Identitet žrtava streljanih u Kraljevu oktobra 1941. (PDF). Beograd: Muzej žrtava genocida. str. 45. ISBN 978-86-86831-12-5.
- ^ Krejaković, Silvija (2013). Identiteti žrtava streljanih u Kraljevu oktobra 1941. Beograd: Muzej žrtava genocida. str. 50, 87, 92, 103. ISBN 978-86-86831-12-5.