Портал:Biografija/Izabrani članak
Izabrani članci
uredi
Januar uredi
Džudi Garland (engl. Judy Garland, rođena kao Frensis Etel Gam (engl. Frances Ethel Gumm); 10. jun 1922. — 22. jun 1969) je bila američka glumica i pevačica. Tokom karijere koja je trajala više od 45 godina, Garlandova je kao glumica stekla svetsku slavu ulogama u mjuziklima i dramama, a kao pevačica je ostala upamćena po svojim nezaboravnim numerama i nastupima na koncertima. Među mnogobrojnim filmskim nagradama, Garlandova je osvojila i Oskar za mlade glumce, Zlatni globus i nagradu Sesil B. Demil, a kao kruna njene uspešne karijere usledile su nagrade Gremi i Toni. Njen tip vokala je bio kontraalt.
Nakon što je, zajedno sa sestrama, određeno vreme igrala u pozorištu, i to pretežno u vodviljima, Garlandova je potpisala ugovor sa producentskom kućom Metro-Goldvin-Mejer. Kao njen član, ostvarila je uloge u više od dvadeset filmova, uključujući i devet filmova u kojima je glumila zajedno sa Mikijem Runijem. Ulogom u filmu „Čarobnjak iz Oza“ (1939), Džudi Garland je stekla svetsku slavu. Nakon 15 godina provedenih u ovoj producentskoj kući, Džudi Garland je raskinula ugovor i počela da gradi takođe veoma uspešnu muzičku karijeru, koja se manifestovala brojnim rasprodatim koncertima, uključujući tu i koncert u „Karnegi holu“. Godine 1954. Džudi se vratila glumi ulogom u filmu „Zvezda je rođena“ (1954).
Februar uredi
Beti Dejvis (engl. Bette Davis; 5. april 1908 — 6. oktobar 1989) je bila američka filmska, pozorišna i televizijska glumica. Prve uloge na filmu dobila je tridesetih godina, nakon nekoliko uspešnih predstava na Brodveju. Tokom svoje šezdesetogodišnje karijere odigrala je preko sto uloga u filmovima. Bila je tražena i cenjena zbog spremnosti da igra negativne likove, i toliko uspešna u tome da su filmovi u kojima je glumila reklamirani pod sloganom: „Ko je bolji od zle Beti?“. Bila je jedna od malobrojnih holivudskih diva koje su karijeru izgradile jedino zahvaljujući glumačkom talentu. Pored maestralno odigranih uloga, Dejvisova je takođe bila poznata po svojoj plahovitoj i egocentričnoj prirodi. Smatrali su je za ratobornu i naglu osobu zbog čestog suprotstavljanja režiserima i producentima.
Na samom početku karijere, privukla je pažnju filmskih kritičara ulogama u dramama Ljudski okovi, Pobeda nad tamom i Pismo. Već početkom četrdesetih godina 20. veka bila je najtraženija, najplaćenija i najuticajnija američka filmska zvezda, sa bioskopskim i kritičkim hitom Male lisice iza sebe. Scenaristi su prepravljali scenario na njen zahtev, a režiseri joj dozvoljavali da menja njihove odluke, samo da ne bi napustila snimanje. Krajem četrdesetih Betina karijera stagnira, da bi 1950. ponovo počela vrtoglavo da raste zahvaljujući ulozi Margo Čening u kultnom filmu Sve o Evi. Ipak, bio je to vrhunac njene karijere, nakon čega njena popularnost opet opada. Iako je već bila smatrana zvezdom koja se polako gasi, dva puta je opet uspela da privuče pažnju javnosti na sebe: prvi put kada je kao ulogom psihopate u trileru Šta se dogodilo sa Bebi Džejn? osvojila mlađu publiku, a drugi put kao osamdesetogodišnja glumica u dirljivoj drami Avgustovski kitovi. Dejvisova, koja je bila prva predsednica Američke akademije nauka i umetnosti, dva puta je nagrađena Oskarom za najbolju glavnu glumicu — za uloge u filmovima Opasna iz 1935. i Džezebel iz 1937. godine.
Beti Dejvis je bila najplaćenija i najpopularnija holivudska zvezda od 1940. do sredine pedesetih. Prva je glumica koja je dobila Nagradu za životno delo od Američkog filmskog instituta i prva osoba koja je bila nominovana za deset Oskara. Taj broj nadmašili su samo Meril Strip, Ketrin Hepbern, Lorens Olivije i Džek Nikolson. Pored Hepbernove, Beti Dejvis se smatra najboljom glumicom dvadesetog veka.
Mart uredi
Ana Bolen (engl. Anne Boleyn; između 1501. i 1507 — 19. maj 1536), prva markiza od Pembruka i kraljica Engleske, bila je druga supruga engleskog kralja Henrija VIII Tjudora i po mnogima, najuticajnija kraljica u istoriji Velike Britanije.
Ana je rođena u aristokratskoj porodici koja je imala veliku moć na dvoru. Zahvaljujući vrhunskom obrazovanju koje je primila na školovanju u Francuskoj, na dvoru nadvojvotkinje Margarite od Austrije, besprekornim manirima i prirodnom šarmu, lako je osvojila kralja Henrija VIII Tjudora i postala prvo njegova ljubavnica, a potom se 28. maja 1533. i udala za njega, čime je postala kraljica Engleske. Bolenova je zahvaljujući Henrijevoj slepoj ljubavi uspela da svoju porodicu učini najmoćnijom u kraljevstvu, ali ne i da kralju podari tako željenog muškog potomka. Nakon što je rodila buduću slavnu kraljicu Elizabetu I, a potom jedva preživela brojne pobačaje, kralj ju je prezreo, a uskoro i zamenio drugom ženom, isto kao što je i Katarinu Aragonsku zamenio njome. Zapravo, Ana nije doživela da vidi venčanje svoje naslednice sa svojim mužem — pogubljena je 19. maja 1536, nekoliko časova pre nego što se Henri venčao sa Džejn Simor. Smrtna presuda je doneta jer je navodno bilo utvrđeno da se kraljica bavila veštičarenjem, kao i da je počinila incest.
Iako nije bila slavna i poštovana vladarka poput svoje kćerke, Ana je bila veoma uticajna i moćna. U istoriji je upamćena kao žena odgovorna za raskid Britanskog Kraljevstva sa Katoličkom crkvom i uvođenje protestantizma u Englesku. Dok su je katolici proklinjali kao sramotu za katolicizam, protestanti su je slavili kao mučenicu i borca za čistu Englesku. Ipak, pamti se i u boljem svetlu: kao osoba koja je na hladan britanski dvor donela duh renesanse, francusku modu i liberalna shvatanja.
April uredi
Lara Sofi Kati Krokart (hol. Lara Sophie Katy Crokaert; rođena 9. januara 1970), poznatija pod svojim scenskim imenom Lara Fabijan, je belgijsko-italijanska kantautorka i glumica sa kanadskim državljanstvom. Govori više jezika, te svoje pesme peva na francuskom, italijanskom i engleskom. Iako ne govori tečno nijedan jezik, neke od pesama pevala je na španskom, portugalskom, ruskom, povodom šesdesetogodišnjice Dana nezavisnosti Izraela na hebrejskom, kao i na nemačkom jeziku verziju pesme Croire, sa kojom je predstavljala Luksemburg na Pesmi Evrovizije 1988. Takođe, govori pomalo holandski, odnosno flamanski jezik. Do sada, prodala je preko 18 miliona ploča širom sveta, a vokalni opseg joj obuhvata četiri oktave.
Maj uredi
Majkl Džozef Džekson (engl. Michael Joseph Jackson; 29. avgust 1958 — 25. jun 2009), bio je američki muzičar i jedan od komercijalno najuspešnijih i najuticajnijih zabavljača svih vremena. Njegovi doprinosi muzici, plesu i modi, zajedno sa privatnim životom praćenim jakim publicitetom, činili su ga značajnom figurom u popularnoj kulturi četiri decenije. Poznat i kao Kralj popa, solo karijeru je započeo 1971. godine nakon debija na profesionalnoj sceni 1964. kao vodeći i najmlađi član grupe Džekson 5.
Početkom 1980-ih Džekson je postao dominantna figura u pop muzici. Njegov šesti studijski album „Thriller“, izdat 1982. godine, najprodavaniji je album svih vremena. Četiri od ostalih njegovih izdanja, „Off the Wall“ (1979), „Bad“ (1987), „Dangerous“ (1991) i „HIStory: Past, Present and Future, Book I“ (1995), takođe spadaju među najprodavanijim muzičkim materijalima na svetu. Nastupima i spotovima, Džekson je popularizovao nekoliko kompleksnih plesačkih tehnika kao što su robot i mesečev hod. Široko se navodi kao najzaslužniji za preobražaj muzičkih spotova iz promotivne alatke u umetničku formu sa spotovima pesama: „Beat It“, „Billie Jean“ i „Thriller“, koji su ga učinili prvim afroameričkim izvođačem sa snažnim publicitetom na Muzičkoj televiziji. Njegov jedinstven muzički zvuk, vokalni stil i koreografije su inspirisale brojne pop, rok, ritam i bluz i hip hop izvođače rušeći kulturne, rasne i generacijske barijere. Dva puta uvršten u „Rokenrol kuću slavnih“, njegova ostala dostignuća su mnogi Ginisovi rekordi, uključujući i rekord za „Najuspešnijeg zabavljača svih vremena“, 15 Gremi nagrada, 26 američkih muzičkih nagrada, 13 singlova br. jedan, i procenjena prodaja od preko 750 miliona albuma širom sveta. Bio je istaknut filantrop i humanitarac koji je zaradio i donirao milione dolara podržavši 39 akcija i osnovavši svoju fondaciju.
Juni uredi
Vilhelm Rihard Vagner (nem. Wilhelm Richard Wagner; Lajpcig, 22. maj 1813. — Venecija, 13. februar 1883) je bio nemački kompozitor, pesnik, esejista i muzički teoretičar.
Vagner je ličnost od presudnog značaja za istoriju muzike; kao jedan od najvećih stvaralaca na području opere (ili „muzičke drame“, kako je voleo da zove svoje sopstvene), u svojim delima je postavio osnovu ozbiljne muzike 20. veka, naročito u „Tristanu i Izoldi“, gde se obilno koristi hromatizmom i gde možemo naći koren atonalnosti. Ističe se po upotrebi lajtmotiva. U svojim esejima je teorijski postavio osnovu „sveukupne umetnosti“ (nem. Gesamtkunstwerk), teorije po kojoj je muzička drama najsavršeniji oblik umetničkog izraza jer obuhvata sve ostale grane umetnosti i da ima potencijal da „iskupi svet“, iz kog razloga su ga još za života mnogi onovremeni kritičari proglasili za megalomana.
Za sve svoje opere sam je pisao libreto (ili, u vagnerovskom rečniku, „poemu“), što je posledica verovanja u „sveukupnu umetnost“, a ulagao je veliki trud kako bi ih izveo onako kako je zamislio. S tim ciljem je i podigao sopstvenu opersku kuću. Osim toga, Vagner je bio i veliki dirigent koji je, prema čuvenom Vilhelmu Furtvengleru, zajedno s Hansom fon Bilovom doveo do stvaranja nove generacije dirigenata.
Vagnerova dela kategorišu se sa WWV, što je skraćeno od nemačkog Wagner-Werke-Verzeichniss („Indeks Vagnerovih dela“).
Juli uredi
Ernesto Gevara de la Serna, poznatiji kao Če Gevara ili samo Če (šp. Ernesto Guevara de la Serna, Che; rođen 14. juna 1928. u mestu Rosario, u Argentini, ubijen 9. oktobra 1967. u selu La Igera, u bolivijskoj provinciji Valje Grande) bio je marksistički revolucionar, kubanski gerilski vođa i teoretičar, lekar, diplomata i pisac.
Gevara je predstavljao jednu od ključnih ličnosti u revoluciji Fidela Kastra na Kubi (1956–1959), kao član pokreta „26. jul“. Nakon pobede revolucije, nekoliko godina je bio aktivan u promociji revolucije društva, putujući po svetu kao diplomata Kube, a zatim se lično angažovao u pokretima za oslobođenje od diktatorskih režima putem gerilske borbe, najpre u Kongu, za vreme vladavine Moiza Čombea, a potom u Boliviji. U Boliviji, spregom Američke obaveštajne agencije i bolivijske vojske, Gevara je najpre uhvaćen, a odmah sutradan ubijen. Njegov lik, kao borca za oslobođenje i žrtve imperijalizma, i danas, nekoliko decenija posle njegove smrti, predstavlja jedan od glavnih simbola i ikona društvene i političke revolucije širom sveta. Kao strog vojskovođa, i potpuno posvećen svom revolucionarnom cilju sa ogromnim moralnim autoritetom nad svojim trupama, on je ostao kontroverzna ličnost od velike istorijske važnosti.
Avgust uredi
Robert Džejms „Bobi“ Fišer (engl. Robert James „Bobby“ Fischer; 9. mart 1943 — 17. januar 2008.) je bio velemajstor i bivši svetski šampion u šahu, koji je 1. septembra, 1972. postao prvi američki šahista koji je osvojio svetski šampionat u organizaciji Svetske šahovske federacije. Godine 1975. zvanično je izgubio titulu kada je Svetska šahovska federacija odbila njegove uslove za odbranu titule. Gari Kasparov je napisao da je od svih svetskih šampiona u šahu, jaz između Fišera i njegovih savremenika bio najveći u istoriji šaha
Fišerova pobeda nad sovjetskim šampionom Borisom Spaskim za svetsku titulu u „meču stoleća“ posmatrana je kao simbolična pobeda zapada koja je podstakla međunarodnu popularnost šaha. Njegov protivnik je portretisan, posebno u Sjedinjenim Državama, kao proizvod bezličnog, mehaničkog i represivnog sistema državne kontrole, dok je Fišer bio usamljeni genije koji je pobedio sovjetsku dominaciju. Kao nacionalnom heroju, Amerikanci su bili spremni da mu oproste neobično ponašanje i poglede, i u popularnoj kulturi on je postao simbol genija čija briljantnost je bilo tako velika da ga je na kraju uništila.
Fišer nije branio svoju titulu 1975. jer nije mogao da postigne dogovor s međunarodnom šahovskom federacijom FIDE oko uslova meča. Tada je postao još povučeniji i nije igrao takmičarske mečeve sve do 1992, kada je pobedio u ponovnom meču protiv Spaskog. Takmičenje je održano u Jugoslaviji, koja je tada bila pod strogim embargom Ujedinjenih nacija. Ovo je dovelo do konflikta sa vladom Sjedinjenih Država, zbog čega se nikada nije vratio u svoju rodnu zemlju.
Nakon toga je živeo u Mađarskoj, Nemačkoj, na Filipinima i u Japanu. Tokom ovog perioda davao je sve žešće antiameričke i antisemitske izjave, uprkos svom jevrejskom poreklu. U periodu između 2004. i 2005. nakon što je njegov američki pasoš povučen, japanske vlasti su ga držale devet meseci pod pretnjom izručenja. Nakon što mu je Island zagarantovao državljanstvo, japanske vlasti su ga pustile u tu zemlju, gde je živeo sve do svoje smrti 2008.
Septembar uredi
Greta Garbo (šved. Greta Garbo; 18. septembar 1905 — 16. april 1990) bila je američka glumica švedskog porekla i jedna od najvećih filmskih zvezda tridesetih godina 20. veka. Već sa svojim trećim filmom — Put i đavo iz 1926, Garbo je postala toliko popularna da je njen prvi zvučni film, Ana Kristi, reklamiran pod sloganom Garbo govori!. Ovaj film joj je doneo prvu nominaciju za Oskara za najbolju glavnu glumicu i status međunarodne zvezde. Drugi poznati filmovi u kojima je igrala su Romansa, Grand hotel, Ana Karenjina, Dama s kamelijama i Ninočka. Posle neuspeha filma Žena sa dva lica, dvadesetsedmog u njenoj karijeri, Greta se povukla sa filma. Na kraju filmske karijere imala je četiri nominacije za Oskara. Američki filmski institut je uvrstio među pet najboljih glumica dvadesetog veka.
Greta se nije udavala i nije imala dece i živela je sama. Ljubavne afere koje je imala sa brojnim glumicama bile su javna tajna. Garbo je vešto izbegavala intervjue i pojavljivanja u javnosti, te je od 1941. kada se povukla, pa do smrti 1990. godine stvorila svojevrstan mit o sebi kao jednoj od najmisterioznijih javnih ličnosti. Bila je tajanstvena i nekomunikativna, te nije ni čudo što je dala jedan od najkraćih intervjua u istoriji. Kada je novinar počeo razgovor rečenicom: Znate, pitam se... Garbo je odsečno odgovorila: A zašto se pitate? i otišla.
Oktobar uredi
Janoš Hunjadi (srp. Сибињанин Јанко; mađ. Hunyadi János; lat. Ioannes Corvinus); (rođen 1387, umro 11. avgusta 1456, Zemun) je bio tamiški župan, severinski ban, vojvoda Erdelja (od 1441), kapetan Beograda (1444–1446) i namesnik (1446–1453) Kraljevine Mađarske. Janoš Hunjadi je bio otac Matije Korvina, jednog od najpoznatijih mađarskih kraljeva.
Janoš Hunjadi je aktivno učestvovao u borbama protiv Turaka. U jesen 1441. upao je u Srbiju, a u povratku je savladao smederevskog sandžakbega Isaka. Sledeće 1442. godine potukao je u Erdelju Mezid-bega, a potom potisnuo Turke iz Vlaške, odnevši pobedu nad rumelijskim beglerbegom Šehabedinom na reci Jalomnici.
Niz Hunjadijevih pobeda ulio je nadu u mogućnost konačnog oslobođenja od Turaka. Početkom 1443. sabor u Budimu odobrio je pokretanje krstaškog pohoda. Posle opsežnih priprema, u jesen 1443. saveznička vojska pod komandom kralja Vladislava, Janka Hunjadija i despota Đurađa Brankovića prešla je preko Dunava u Srbiju, čime je otpočela Duga vojna. U prvom sukobu, između grada Bovna kod Aleksinca i Niša, potučen je rumelijski beglerbeg Kasim, a potom je prodor nastavljen preko Niša i Pirota sve do Sofije. Dalje napredovanje onemogućili su velika hladnoća, nestašica hrane i jak turski otpor, pa se iznemogla vojska povlačila preko Srbije i tek u februaru 1444. ušla u Budim.
Novembar uredi
Johan Sebastijan Bah (nem. Johann Sebastian Bach; 21. mart 1685. Ajzenah — 28. jul 1750. Lajpcig) bio je nemački kompozitor, orguljaš i čembalista[a] iz doba baroka, široko priznat kao jedan od najvećih kompozitora i stubova univerzalne kulture. Njegova dela su zapažena zbog intelektualne dubine, tehničkog savršenstva i umetničke lepote.
Potiče iz jedne od najznamenitijih muzičkih porodica, koja je proizvela preko 35 značajnih kompozitora i mnoge muzičare izvođače. Za života je bio poznat kao orguljaš i čembalista, dok je njegovo kompozitorsko stvaralaštvo bilo smatrano običnim poslom profesionalnog muzičara 15—17. veka koji je stvarao muziku za prigode na dvoru, u crkvi ili u gradu. Sa 17 godina svirao je orgulje, klavir, violinu, violu, pevao u horu i bio pomoćnik kantora. Kasnije je radio kao orguljaš, dvorski i crkveni muzičar, dirigent i učitelj. Stekao je slavu kao izvođač na orguljama i čembalu.
Johan Sebastijan Bah je jedan od najznačajnijih predstavnika univerzalnog humanizma u umetnosti. Tvorac je velikog broja muzičkih oblika koji karakterišu barok kao razdoblje. Bavio se svim žanrovima muzike osim opere. Duboko religiozan i konzervativan, u svom delu je sjedinio muzičke tradicije protestantskih horova sa tradicijama južne nemačke, italijanske i francuske škole. Razvio je polifoni stil kasne renesanse do savršenstva.
Decembar uredi
Sandra Anet Bulok (engl. Sandra Annette Bullock, rođena 26. jula 1964. u Arlingtonu, Virdžinija, SAD) je američka filmska glumica. Karijeru je počela krajem osamdesetih, igrajući u romantičnim komedijama. Najpoznatija je po filmovima Brzina, Ljubavne čarolije, Dok si ti spavao, Mis tajni agent i Dve nedelje za zaljubljivanje, dok je komedija Veridba njen finansijski najuspešniji film. Za ulogu u drami Mrtav ugao iz 2009. godine, najuspešnijem sportskom filmu svih vremena, osvojila je Zlatni globus za najbolju glavnu glumicu u drami i Oskara za najbolju glavnu glumicu. Ona je prva žena u istoriji čiji je film u Americi zaradio više od 200.000.000 dolara, i prva koja je iste godine proglašena za najbolju i najgoru glumicu Holivuda.
Sandra je jedna od najbogatijih i najmoćnijih javnih ličnosti na svetu. Ukupna zarada od njenih filmova iznosi 3.200.000.000 dolara. Godinama važi za najomiljeniju glumicu u Americi, gde ima reputaciju jednostavne devojke iz komšiluka. Časopis Pipl proglasio je za ženu 2010. godine, kada je takođe proglašena za najveću filmsku zvezdu američkog Juga. Bulokova je 2012. upisana u Ginisovu knjigu rekorda kao najplaćenija glumica svih vremena. Ona je bila najpopularnija glumica prve decenije dvadesetprvog veka, a često je navođena kao kraljica romantičnih komedija.