Crno more
Crno more je vodena masa i ivično more Atlantskog okeana između istočne Evrope, Kavkaza i zapadne Azije.[1] Snabdevaju ga brojne velike reke, kao što su Dunav, Dnjepar, Južni Bug, Dnjestar, Don i Rioni. Oko trećina vode Evrope dotiče u Crno more,[2] obuhvatajući Austriju, Belorusiju, Bosnu i Hercegovinu, Bugarsku, Češku, Hrvatsku, Gruziju, Nemačku, Mađarsku, Moldaviju, Poljsku, Rumuniju, Rusiju, Srbiju, Slovačku, Sloveniju, Tursku i Ukrajinu.
| Crno more | |
|---|---|
 Reljefna karta basena Crnog mora | |
| Koordinate | 44° N 35° E / 44° S; 35° I |
| Prim. dotoke | Dunav, Dnjepar, Južni Bug, Dnjestar, Don, Kubanj, Rioni i Kizil |
| Otoke | Bosfor |
| Zemlje basena | Austrija, Belorusija, Bosna i Hercegovina, Bugarska, Češka, Hrvatska, Gruzija, Nemačka, Mađarska, Moldavija, Poljska, Rumunija, Rusija, Srbija, Slovačka, Slovenija, Turska i Ukrajina |
| Maks. dužina | 1.175 km |
| Površina | 436.402 km2 |
| Pros. dubina | 1.253 m |
| Maks. dubina | 2.212 m |
| Zapremina | 547.000 km3 |
| Ostrva | 10+ |
| Vodena površina na Vikimedijinoj ostavi | |
,_with_skyline_of_Batumi_on_the_horizon.jpg)
102.jpg)
Crno more obuhvata površinu od 436.400 km² (bez Azovskog mora),[3] ima maksimalnu dobinu 2.212 m,[4][5][6] i zapreminu od 547.000 km³.[7] Ograničeno je Pontijskim planinama na jugu, Kavkaskim planinama na istoku, Krimskim planinama na severu, Strandži na jugozapadu i visoravni Dobrudže na severozapadu. Najduži istočno-zapadni opseg je oko 1.175 km.
Važni gradovi duž obale su Batumi, Burgas, Konstanca, Giresun, Istanbul, Kerč, Novorosijsk, Odesa, Ordu, Poti, Rize, Samsun, Sevastopolj, Soči, Suhumi, Trapezunt, Varna, Jalta i Zonguldak.
Crno more ima pozitivan balans vode; to jest, ima neto otok vode od 300 km³ godišnje kroz Bosfor i Dardanele u Egejsko more. Mediteranska voda teče u Crno more kao deo dvosmerne hidrološke razmene. Izliv Crnog mora je hladniji i sa manje soli koji pluta preko toplog, slanijeg mediteranskog izliva — kao rezultat razlika u gustini uzrokovanih razlikama u salinitetu — što dovodi do značajnog anoksičnog sloja ispod površinskih voda. Crno more se uliva u Sredozemno more, preko Egejskog mora i raznih moreuza, što kasnije vodi u Atlantski okean. Moreuz Bosfor povezuje Crno more sa Mramornim morem, a moreuz Dardaneli povezuje to more sa regionom Egejskog mora na Mediteranu. Ove vode odvajaju Istočnu Evropu, Kavkaz i zapadnu Aziju. Crno more je takođe povezano sa Azovskim morem preko Kerčkog prolaza.
Nivo vode je tokom dužeg vremenskog perioda značajno varirao. Trenutno je nivo Crnog mora relativno visok, pa se voda razmenjuje sa Mediteranom. Turski moreuzi povezuju Crno more sa Egejskim morem, a obuhvataju moreuz Bosfor, Mramorno more i Dardanele.
Obim uredi
Međunarodna hidrografska organizacija definiše granice Crnog mora na sledeći način:[8]
- Na jugozapadu. Severoistočna granica Mramornog mora.
- U Kerčkom prolazu.
Ime uredi
Etimologija uredi
Naziv Μαύρη Θάλασσα, odnosno Crno more, javlja se najranije u 13. veku. Prema Strabonu, Crno more se u antičko doba nazivalo jednostavno more (pontos). U grčko-rimskoj tradiciji more je nazivano Euxeinos Pontos (grč. Εύξεινος Πόντος), ili u prevodu Gostoljubivo more. Ovaj naziv je zamenio raniji Pindarov naziv Pontos Aheinos (grč. Πόντος Аξεινος), ili u prevodu Negostoljubivo more, prozvano tako zbog teške navigacije i negostoljubivih divljih plemena na obalama. Promena naziva došla je sa nastankom kolonija Milećana, čime je more postalo deo Grčke civilizacije.
Druga mogućnost koju pojedini istoričari navode je da naziv Axeinos potiče od iranske reči axaina ili u prevodu „tamno”.
Takođe je moguće i da poreklo naziva „crno” potiče od označavanja strana sveta bojama u antičko doba, pri čemu je crna označavala sever, a crvena jug. Herodot jednom prilikom naizmenično koristi nazive Crveno more i Južno more.
Moderna imena uredi
Moderni nazivi za Crno more su redom prevod od „Mavri talasa” (grč. Μαύρη Θάλασσα) ili „Crno more”
- abhaski jezik: Амшын Еиқәа;
- adigejski jezik: Хы шӏуцӏэ;
- bugarski jezik: Черно море;
- krimskotatarski jezik: Къара денъиз;
- gruzinski jezik: შავი ზღვა;
- čanski i minegrelski jezici: უჩა ზუღა ili jednostavnije ზუღა;
- rumunski jezik: Marea Neagră;
- ruski jezik: Чёрное мо́ре;
- turski jezik: Karadeniz;
- ukrajinski jezik: Чорне море.
U modernom grčkom se za Crno more u govornom jeziku koristi ime „Mavri talasa”, međutim u istorijskom kontekstu je u upotrebi ime iz klasične starine „Euxeinos pontos”.
Geologija uredi
Crno more je najveći anoksični morski sistem. Ovo je rezultat velike dubine i relativno malog saliniteta (kao i gustine vode na većim dubinama. Slatka voda i morska voda mešaju se samo u gornjih 100 do 150 metara, dok se voda ispod te granice (nazvane pinoklina) meša tek jednom u hiljadu godina. Zbog toga ne dolazi do značajnije razmene gasova sa površinom, pa organska materija u procesu truljenja troši sav kiseonik. U ovim uslovima, ekstremofilni mikroorganizmi koriste sulfat za oksidaciju organske materije, pri čemu proizvode vodonikov sulfid i ugljen-dioksid. Ova mešavina je izrazito toksična (duže izlaganje može biti smrtonosno za ljude), pa se celi život u moru nalazi u sloju od oko 180 m ispod površine. Nedostatak mikroorganizama i kiseonika pogodovao je očuvanju hiljadama godina starih ljudskih artefakata kao što su korita brodova i ostaci naselja.
Velike količine organske materije padaju na dno mora pa se talože u sedimentima sa koncentracijom i do 20%. Ova vrsta sedimenata naziva se sapropel.[9]
Postoji konsenzus među naučnicima oko teorije da je Crno more pre poslednjeg ledenog doba bilo slatkovodno jezero (barem u gornjim slojevima), i da je tokom ledenog doba bilo znatno pliće. Ali, razvoj Crnog mora iz jezera u more je još uvek predmet mnogih naučnih rasprava.
Postoje razni scenariji plavljenja Crnog mora i preobražaja iz jezera u more. Vilijam Rajan i Valter Pitmen predložili su katastrofični model, a neki drugi naučnici pretpostavljaju postepeniji preobražaj.[10][11]
Modeli se razlikuju po različitim teorijama oko nivoa vode u slatkovodnom jezeru u trenutku kada je Sredozemno more doseglo visinu pri kojoj se moglo preliti preko Dardanela i Bosfora.
Sa druge strane, istraživanje morskog dna Egejskog mora pokazuje da je u 8. veku p. n. e. postojao jak priliv slatke vode iz smera Crnog mora.
Hidrologija uredi
Crno more je marginalno more[12] i najveće vodeno telo na svetu sa meromiktičnim slivom.[13] Dubinske vode se ne mešaju sa gornjim slojevima vode koji primaju kiseonik iz atmosfere. Konsekventno, preko 90% dubinske vodene mase Crnog mora je anoksična voda.[14] Obrasci crnomorske cirkulacije su prvenstveno kontrolisani topografijom sliva i fluvijalnim prilivima, što dovodi do snažno stratifikovane vertikalne strukture. Usled ove ekstremne stratifikacije, ono se klasifikuje kao slano klinasti estuar.
Crno more razmenjuje vodu jedino sa Mediteranskim morem, tako da se sav priliv i odliv javlja u Bosforu i Dardanelima. Priliv iz Mediterana ima viši salinitet i gustinu od odliva, čime se stvara klasična estuarna cirkulacija. To znači da se uliv guste vode iz Mediterana javlja na dnu dok se odliv manje slane crnomorske površinske vode u Mramorno more javlja u blizini površine. Površinska voda je produkat rečnih priliva, i to čini Crno more pozitivnim morem. Neto priliv neslane vode stvara izlivnu zapreminu koja je dva puta veća od uliva. Evaporacija i precipitacija su približno jednake sa oko 300 km3/a (72 cu mi/a).[12]
Usled uskosti i plitkoće Bosfora i Dardanela (njihove respektivne dubine su samo 33 i 70 m), brzine ulivnih i odlivnih struja su visoke i dolazi do znatnog vertikalnog smicanja. Time se omogućava turbulentno mešanje dva sloja.[12] Površinska voda napušta Crno more sa salinitetom od 17 psu i doseže Mediteran sa salinitetom od 34 psu. Slično tome uliv iz Mediterana se menja od početnih 38,5 psu do saliniteta od oko 34 psu.[12]
Prosečna površinska cirkulacija je ciklonska i voda cirkuliše oko perimetra Crnog mora u vidu slivnog kruga poznatog kao obodna struja. Ona ima maksimalnu brzinu od oko 50–100 cm/s. Unutar ove struje postoje dve manje ciklonske struje, koje zauzimaju istočni i zapadni sektor sliva.[12] One su dobro formirani sistemi tokom zime, a u leto i jesen se rasipaju u seriju međusobno povezanih vrtloga. Mezoskalno delovanje perifernog protoka postaje izraženije tokom tih toplijih sezona i zavisno je od međugodišnje varijabilnosti.
Osim obodne struje postoje brojni kvazi-permanentni obalski vrtlozi, koji se formiraju usled podizanja vode oko obalskih pregrada i mehanizama „vetrovitog sklupčavanja”. Jačina tih pojava tokom date godine je kontrolisana sezonskim atmosferskim i rečnim varijacijama. Tokom proleća se formira Batumski vrtlog u jugoistočnom uglu mora.[15]
Ispod površinskih voda — od oko 50–100 metara — postoji haloklin koji se zaustavlja na hladnom intermedijarnom sloju (engl. Cold Intermediate Layer - CIL). Ovaj sloj se sastoji od hladnih, slanih površinskih voda, koje su rezultat lokalizovanog atmosferskog hlađenja i smanjenog rečnog priliva tokom zimskih meseci. To je ostatak mešovitog zimskog površinskog sloja.[12] Dno haloklinskog sloja je obeleženo glavnim piknoklinom na oko 100—200 m (330—660 ft) i taj disparitet gustine je glavni mehanizam izolacije duboke vode.
Ispod piknoklina je dubinska vodena masa, gde salinitet dostiže 22,3 psu, a temperature su oko 8,9 °C.[12] Hidrohemijsko okruženje se menja iz oksigenisanog u anoksično, pošto bakterijska dekompozicija potonule biomase koristi sav slobodan kiseonik. Slabo geotermalno zagrevanje i dugo vreme zadržavanja stvaraju veoma debeo konvektivni donji sloj.[15]
Hidrohemija uredi
Usled prisustva beskiseonične dubinske vode organska materija, uključujući antropogene artefakte kao što su trupovi brodova, ostaju dobro prezervirani. Tokom perioda visoke površinske produktivnosti, kratkotrajno algalno cvetanje formira organski bogate slojeve poznate kao sapropeli. Naučnici su izvestili o godišnjem fitoplanktonskom cvetanju koje se može videti na mnogim NASA snimcima regiona.[16] Usled tih karakteristika Crno more je privuklo pažnju naučnika u polju pomorska arheologije, pošto su otkriveni trupovi drevnih brodova u izuzetno dobrom stanju prezervacije, kao što je vizantijska olupina Sinop D, locirana u anoksičnom sloju uz obalu Sinopa u Turskoj.
Modelovanje pokazuje da bi oslobađanje oblaka vodonik sulfida u slučaju asteroidnog udara u Crno more predstavljalo opasnost za zdravlje — ili čak život — ljudi koji žive na obalama ovog mora.[17]
Postoje izolovani izveštaji od bakljama na Crnom moru koje se javljaju tokom oluja sa grmljavinom, što je verovatno uzrokovano paljenjem munjama zapaljivog gasa koji izbija iz morskih dubina.[18]
Populacija uredi
| Najpopularnija urbana područja duž obale Crnog mora | ||||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| # | Grad | Država | Region / Zemlja | Populacija (urbana) | ||||||
| 1 | Istanbul | Turska | Istanbul | 14.324.240[19] | ||||||
| 2 | Odesa | Ukrajina | Odesa | 1.003.705 | ||||||
| 3 | Samsun | Turska | Samsun | 535.401[20] | ||||||
| 4 | Konstanca | Rumunija | Kostanca | 491.498[21] | ||||||
| 5 | Varna | Bugarska | Varna | 474.076 | ||||||
| 6 | Sevastopolj | Ukrajina | opština nacionalnog nivoa na poluostrvu Krim | 379.200 | ||||||
| 7 | Soči | Rusija | Krasnodarska Pokrajina | 343.334 | ||||||
| 8 | Trapezumt | Turska | Trapezumt | 305.231[22] | ||||||
| 9 | Novorosijsk | Rusija | Krasnodarska Pokrajina | 241.952 | ||||||
| 10 | Burgas | Bugarska | Burgas | 223.902[23] | ||||||
| 11 | Batumi | Gruzija | Adžarija | 190.405[24] | ||||||
Reference uredi
- ^ „Socio-economic indicators for the countries of the Black Sea basin”. UNEP/GRID-Arendal Maps and Graphics Library. 2001. Arhivirano iz originala 10. 2. 2011. g. Pristupljeno 11. 12. 2010.
- ^ „Black Sea: Geography, Oceanography, Ecology - Basic Information”. Arhivirano iz originala 22. 02. 2018. g. Pristupljeno 5. 4. 2018.
- ^ Surface Area—„Black Sea Geography”. University of Delaware College of Marine Studies. 2003. Pristupljeno 3. 4. 2014.
- ^ Maximum Depth—„Europa – Gateway of the European Union Website”. Environment and Enlargement – The Black Sea: Facts and Figures. Arhivirano iz originala 14. 11. 2008. g.
- ^ „Black Sea Geography”. The Commission on the Protection of the Black Sea Against Pollution. Pristupljeno 25. 6. 2021.
- ^ „The Black Sea” (PDF). European Environment Agency. Pristupljeno 25. 6. 2021.
- ^ „Unexpected changes in the oxic/anoxic interface in the Black Sea”. Nature Publishing Group. 338: 411—413. 30. 3. 1989. doi:10.1038/338411a0. Pristupljeno 2. 12. 2006.
- ^ „Limits of Oceans and Seas” (PDF) (3rd izd.). International Hydrographic Organization. 1953. Arhivirano iz originala (PDF) 08. 10. 2011. g. Pristupljeno 7. 2. 2010.
- ^ Dimitrov, D. (2010). Geology and Non-traditional resources of the Black Sea. Lambert Academic Publishing. ISBN 978-3-8383-8639-3. 244p.
- ^ Ryan & Pitman 1999
- ^ Dimitrov & Dimitrov 2004, str. 91
- ^ a b v g d đ e Descriptive Physical Oceanography. Talley, Pickard, Emery, Swift.
- ^ „Meromictic”. Merriam-webster.com. Pristupljeno 14. 1. 2014.
- ^ „Exploring Ancient Mysteries: A Black Sea Journey”. Ceoe.udel.edu. Pristupljeno 14. 1. 2014.
- ^ a b Korotaev, G. (2003). „Seasonal, interannual, and mesoscale variability of the Black Sea upper layer circulation derived from altimeter data”. Journal of Geophysical Research. 108. Bibcode:2003JGRC..108.3122K. doi:10.1029/2002JC001508.
- ^ Black Sea Becomes Turquoise Arhivirano 2008-10-28 na sajtu Wayback Machine earthobservatory.nasa.gov. Pristupljeno December 2, 2006.
- ^ Schuiling, Roelof Dirk; Cathcart, Richard B.; Badescu, Viorel; Isvoranu, Dragos; Pelinovsky, Efim (2006). „Asteroid impact in the Black Sea. Death by drowning or asphyxiation?”. Natural Hazards. 40 (2): 327—338. doi:10.1007/s11069-006-0017-7.
- ^ „Asteroid impact in the Black Sea: tsunami and toxic gas emission” (PDF). www.cosis.net.
- ^ „Turkish Statistical Institute”. Rapor.tuik.gov.tr. Arhivirano iz originala 25. 8. 2012. g. Pristupljeno 14. 1. 2014.
- ^ „Turkish Statistical Institute”. Rapor.tuik.gov.tr. Arhivirano iz originala 16. 1. 2014. g. Pristupljeno 14. 1. 2014.
- ^ Cât a crescut populația în principalele zone metropolitane ale țării în ultimele două decenii | Analize economice
- ^ „Turkish Statistical Institute”. Rapor.tuik.gov.tr. Arhivirano iz originala 16. 1. 2014. g. Pristupljeno 14. 1. 2014.
- ^ „Turkish Statistical Institute”. Rapor.tuik.gov.tr. Arhivirano iz originala 01. 05. 2018. g. Pristupljeno 14. 1. 2014.
- ^ „Batumi City Hall website”. Arhivirano iz originala 21. 08. 2015. g. Pristupljeno 10. 8. 2017.
Literatura uredi
- Öztürk, Özhan (2005). Karadeniz Ansiklopedik Sözlük. İstanbul: Heyamola Yayınları. str. 617—620. Arhivirano iz originala 15. 10. 2012. g.
- Ghervas, Stella (2008). Lieux d'Europe. Mythes et limites. "Odessa et les confins de l'Europe: un éclairage historique", in Stella Ghervas et François Rosset (ed). Paris, Editions de la Maison des sciences de l'homme. ISBN 978-2-7351-1182-4.
- Ascherson, Neal (1996). Black Sea. (Vintage). ISBN 978-0-09-959371-3.
- King, Charles (2004). The Black Sea: A History. ISBN 978-0-19-924161-3.
- Ryan, William; Pitman, Walter (1999). Noah's Flood. ISBN 978-0-684-85920-0.
- Schmitt, Rüdiger (1989). „BLACK SEA”. Encyclopaedia Iranica, Vol. IV, Fasc. 3. str. 310—313.
- Rüdiger Schmitt, "Considerations on the Name of the Black Sea", in: Hellas und der griechische Osten (Saarbrücken 1996). pp. 219–224
- Dimitrov, Petko; Dimitrov, Dimitar (2004). THE BLACK SEA, THE FLOOD AND THE ANCIENT MYTHS. Varna. str. 91. ISBN 978-954-579-335-6.
- Dimitrov, D. (2010). Geology and Non-traditional resources of the Black Sea. Lambert Academic Publishing. ISBN 978-3-8383-8639-3. 244p.
- West, Stephanie (2003). ‘The Most Marvellous of All Seas’: the Greek Encounter with the Euxine. 50. Greece & Rome. str. 151—167.
Spoljašnje veze uredi
- Centar za arheološko istraživanje Crnog mora Arhivirano na sajtu Wayback Machine (23. novembar 2005)
- Goobix.com - Slike Crnog mora
- Space Monitoring of the Black Sea Coastline and Waters
- Pictures of the Black sea coast all along the Crimean peninsula
- Black Sea Environmental Internet Node
- Black Sea-Mediterranean Corridor during the last 30 ky: UNESCO IGCP 521 WG12
- Black Sea Interactive Map
