Википедија

Geografija Estonije

Republika Estonija je smeštena u istočnom delu baltičkog basena, na prelazu iz istočne u severnu Evropu. Obuhvata teritoriju površine 45.228 km² i po tom parametru nalazi se na 32. mestu među evropskim državama, odnosno na 132. mestu u svetskim okvirima. Estoniji pripadaju i teritorijalne vode Baltičkog mora na udaljenosti od 12 nautičkih milja od obale (22,2 km).[1]

Geografija Estonije
Topografska mapa Estonije
KontinentEvropa
RegionSeverna Evropa (Baltik)
Koordinate59° 26′ N 24° 45′ E / 59.433° S; 24.750° I / 59.433; 24.750
Površina45.339 km² (132.)
 — kopno 95,55%%
 — voda 4,45%%
Dužina obale2.551 km km
GraniceUkupno: 657 km
Rusija 324 km
Letonija 333 km
Najviša tačkaSur Munamagi (318 m)
Najniža tačkabaltička obala (0 m)
Najduža rekaVihandu (162 km)
Najveće jezeroPejpus

Najsevernija tačka Estonija leži na severnoj obali ostrva Vajndlo na koordinatama 59° 49′ 17″ N 26° 21′ 31″ E / 59.82139° S; 26.35861° I / 59.82139; 26.35861, dok je najsevernija tačka kontinentalnog dela poluostrvo Purekari na 59° 40′ 31″ N 25° 41′ 49″ E / 59.67528° S; 25.69694° I / 59.67528; 25.69694. Najjužnija tačka je kod sela Naha na letonskoj granici, na koordinatama 57° 30′ 33″ N 26° 37′ 00″ E / 57.50917° S; 26.61667° I / 57.50917; 26.61667. Zapadni ekstrem nalazi se na ostrvu Notama na 58° 19′ 20″ N 21° 45′ 51″ E / 58.32222° S; 21.76417° I / 58.32222; 21.76417 (u kontinentalnom delu to je rt Ramzi na 59° 01′ 31″ N 23° 24′ 15″ E / 59.02528° S; 23.40417° I / 59.02528; 23.40417), dok je najistočnija tačka istočno od grada Narve na 59° 22′ 13″ N 28° 12′ 36″ E / 59.37028° S; 28.21000° I / 59.37028; 28.21000. Najveća udaljenost između dva lokaliteta krećuči se drumom iznosi oko 400 km. Većina ostrva se nalazi u blizini kontinentalnog dela zemlje, a najudaljenije je ostrvo Ruhnu u Riškom zalivu koje je od kopna udaljeno 65 km.[2]

Na severu i istoku Estonija izlazi na obale Baltičkog mora, odnosno na njegove zalive, Finski na severu i Riški na jugozapadu. Finski zaliv razdvaja Estoniju od Finske Uudaljenost između Helsinkija i Talina iznosi svega 87 km), dok je centralni deo Baltičkog mora razdvaja od Švedske. Ukupna dužina estonske obale, uključujući i obale baltičkih ostrva, je 2.551 km.[1] Estonija ima kopnene granice na jugu i istoku, u ukupnoj dužini od 657 km. Na jugu se graniči sa Letonijom u dužini od 333 km, dok je na istoku granica sa Ruskom Federacijom, odnosno njenim oblastima Pskovskom i Lenjingradskom, u dužini od 324 km. Najveći deo državne granice sa Rusijom ima prirodni karakter i proteže se akvatorijom Čudsko-pskovskog jezera i rekom Narvom, dok je jedina kopnena granica na području Pečorskog rejona Pskovske oblasti. Vlasti Estonije smatraju Pečorski rejon (teritorija površine 1.251 km²) delom svoje teritorije pod privremenom okupacijom Rusije.[3][4]

Geologija uredi

Krečnjačke formacije uz severnu estonsku obalu

Najveći deo estonske teritorije grade paleozojske sedimente stene prekrivene nešto tanjim kvartarnim naslagama. Paleozojske stene izbijaju na površinu jedino u priobalnim područjima i jezersko-rečnim depresijama, na mestima gde je erozija ogolila površinski kvartarni sloj. Severna obala u svojoj osnovi izgrađena je od krečnjačkih stena i podložna je intentivnoj abraziji. Depresije u centralnom delu zemlje nastale su na kontaktu tvrđih silurskih krečnjaka sa mekšim devonskim peščarima. Pre oko 350 miliona godina, krajem devona, došlo je do konačnog povlačenja mora sa sadašnjeg estonskog kopna. More je za sobom ostavilo peskoviti plato koji se proteže od Finske na severu do Leonije na jugu, te od Rusije do Švedske. Intenzivna erozija površinskih centralnih delova Estonije i obala Finskog zaliva započela je pre oko 65 miliona godina (početkom kenozoika) i trajala je sve do poslednje pleistocene glacije (pre oko 2 miliona godina). U to vreme Severnoestonski klint je imao visinu i do 150 m i razdvajao je severne delove krečnjačkog platoa od depresija kojima su tekle reke na području današnjeg Finskog zaliva.[5]

Savremeni reljef Estonije posledica je delovanja pleistocenih lednika. Pre oko 12.000 godina gotovo većina savremene estonske teritorije bila je prekrivena moćnim ledenim naslagama zaleđenog Baltičkog jezera. Severna i zapadna obala Estonije je pre oko 7.000 godina bila pod vodama tadašnjeg Litorinovog mora (prethodnika savremenog Baltičkog mora). Led koji se na kraju pleistocene glacijacije postepeno povlačio ka severu sa sobom je nosio znatne količine finih glina i pesaka sa viših područja i taložio ih u nizijskim područjima uz obalu. Pleistocena glacijacija je tako u potpunosti izmenila reljef tog područja. U odnosu na preglacijalni period nivo mora je porastao za više od 100 m i voda je prekrilaje značajna područja koja su ranije bila na suvom. Nakon topljenja moćnih ledenih naslaga tlo se oslobodilo pritiska, što je dovelo do postepenog izdizanja nivoa kopna, a proces izdizanja i danas je uočljiv u severozapadnom delu zemlje gde se na godišnjem nivou tlo diže za 2−3 milimetra.[5] Izdizanje za posledicu ima povećanje kopnene mase, a uz obalu se formiraju brojna nova ostrvca i hridi.

Površinske kvartarne naslage formirale su se tokom i posle poslednjeg glacijalnog procesa. Prosečna debljina glacijalnih sedimenata na platoima severne i centralne Estonije je od 2 do 3 metra, dok je u južnim delovima 5−10 m. Krečnjački platoi na kojima je primetno odsustvo kvartarnih sedimenata − ili su ti sedimenti pak jako tanki (svega nekoliko centimetara) − nazivaju se alvari.[6] Maksimalna debljina kvartarnih sedimenata, koja dostiže i do 100 m, primetna je u drevnim dolinama i akumulacionim morenskim pobrđima na krajnjem jugu i jugoistoku.[6]

Značajan uticaj na razvoj savremenog reljefa u nizijskim područjima odigrale su brojne tresave. Prva tresetišta u Estoniji nastala su pre oko 8.000 godina, a najintenzivniji proces nastanka treseta u močvarama odigrao se tokom poslednje dve hiljade godina. Niske tresave danas prekrivaju oko petine estonske teritorije.[5]

Severni deo Estonije je seizmčki aktivno područje, a trusovi, iako retki, nisu neuobičajena pojava. Najjači zemljotres koji je pogodio ovu zemlju desio se 25. oktobra 1976. sa epicentrom u moru nedaleko od severne obale ostrva Osmusar. Hipocentar trusa se nalazio na dubini od 10−13 km, a magnituda u hipocentru iznosila je 4,7 stepeni rihterove skale.[7] Zemljotres je izazvao manja oštećenja na starijim objektima, a na nekim mestima je došlo i do manjeg urušavanja stena uz obalu. Bio je to zvanično najjači zemljotres ikada u Estoniji.[8]

Reljef uredi

Vodopad Valaste

Estonija obuhvata severozapadni deo prostrane Istočnoevropske ravnice i njenim reljefom dominira nisko i ravno zemljište i manja uzvišenja morenskog porekla mestimično ispresecana rečnim dolinama i ujezerenim depresijama.[9] Prosečna nadmorska visina je oko 50 m i postepeno raste idući od baltičkih obala ka unutrašnjosti. Najviša tačka je brdo Sur Munamagi (est. Suur Munamägi) na krajnjem jugoistoku zemlje, na pobrđu Hanja , koje sa nadmorskom visinom od 318 m ujedno predstavlja i najvišu tačku istočne baltičke regije.[5]

Pobrđa zauzimaju uglavnom centralne, južne i jugoistočne delove zemlje, a njihove osnove su uglavnom na nadmorskim visinama od 75 do 100 m. Pobrđa su obično međusobno razdvojena dubokim depresijama kojima prolaze rečni tokovi. U zavisnosti od delovanja spoljašnjih sila na reljef viših delova, estonska pobrđa, u osnovi morenskog porekla, dele se na akumulativna i erozivna. Erozivna pobrđa su uglavnom dosta zaravnjena, a njihova stenovita osnova je prekrivena relativno tankim slojem kvartarnih stena. Dva najtipičnija erozivna pobrđa u Estoniji su Pandivere u centralnom delu (najviši vrh je Emumagi na 166 m) i Sakala (sa najvišim vrhom Rutu na 146 m) u južnom delu zemlje.[5] Akumulativna pobrđa znatno su viša, raščlanjenija i takođe su prekriveni nešto moćnijim kvartarnim sedimentima. Tri najznačajnija pobrđa akumulativnog tipa su Hanja na jugoistoku (gde se nalazi i najviša tačka u zemlji, brdo Sur Munamagi sa 318 m visine), na severozapadu je pobrđe Otepa (engl. Otepää, najviša tačka je brdo Kuce sa 217 m), te Karula na jugu (sa najvišom tačkom Rebesejarve Tornimagi na 137 m).[5] Viša područja su još i drumlini[a] Sadjarve (est. Saadjärve) sa visinom od 144 metra, Zapadnosaremsko pobrđe (54 metra) i pobrđe Jihvi (Jõhvi; 81 metar).[5]

U viša područja ubrajaju se i lednički platoi koji se nalaze u severnom delu zemlje, a najupečatljiviji su platoi Harju i Viru. Oba platoa su od obale Finskog zaliva odvojena strmom eskarpom baltičkog klifa (ili glinta) i leže na nadmorskim visinama između 30 i 70 m. Ravna i jednolična površina platoa je mestimično presečena rečnim dolinama i kraškim udubljenjima. Plato Harju je usled intenzivne erozije raščlanjen na nekoliko manjih platoa (Tompea i Vijmsi kod Talina i arhipelag Pakri). S druge strane prirodni reljef platoa Viru je modifikovan veštačkim putem usled eksploatacije uljnih škriljaca, odlaganja jalovine i pepela. U južnom delu nalazi se plato Ugandi (visine 40−100 m) izgrađen od peščara i raščlanjen drevnim dolinama. Nešto viša područja su i Srednjoestonska ravnica (60−80 m) i Korvema (Kõrvemaa; 50−90 m visine)

Nizijska područja rasprostranjena su uz obale Baltičkog mora, Čudsko-pskovskog jezera i jezera Vircjarv (Võrtsjärv). Nadmorska visina je tu ispod 50 m, a teren je često plavljen. Nizije zauzimaju oko polovine estonske teritorije, a najprostranije se nalaze u severozapadnim i zapadnim delovima zemlje. Najveće nizijsko područje je Zapadnoestonska nizija koja predstavlja nisko i zamočvareno područje sa kog se mestimično izdižu krečnjačka uzvišenja visine do 20 m (Kirbla, Mihkli Salumagi, Salevere Salumagi i drugi).[5] Južnije uz obale Riškog zaliva je Parnska nizija, takođe močvarno područje u čijoj osnovi se nalaze devonski peščari. Od mora je odvojena visokim peščanim dinama koje se pružaju uz obale Riškog zaliva.[5]

Zapadnoestonska nizija se dalje na zapadu nastavlja na ostrva zapadnoestonskog arhipelaga čijim reljefom dominiraju niska i ravna područja maksimalne visine do 20 m. Nadmorska visina na ostrvima postepeno raste idući ka zapadu, a posebno dolazi do izražaja na zapadu Sareme i na poluostrvu Sirve na Hijumi. Duž severne obale Sareme i ostrva Muhu proteđe se do 21 metra visoki Panga klif.

Većim delom severne obale prostire se uska Severnoestonska priobalna ravnica, stešnjena između voda Finskog zaliva na severu i Baltičkog klinta na jugu. Širina ovog područja varira od nekoliko metara do dvadesetak kilometara, i na tom delu obale nalaze se brojna manja poluostrva, zalivi i ostrva. Uz severne i zapadne obale Čudsko-pskovskog jezera (na estonskom se to jezero naziva Pejpsi) takođe se nalaze niske i močvarne ravnice, a isti karakter ima i depresija uz jezero Vircjarv (Vircjarvska nizija, u južnom delu zemlje). Uz severnu obalu Čudskog jezera je nizija Alutaguse, dok je zapadno Pejpska priobalna nizija.[5]

Depresije i doline takođe predstavljaju značajne oblike reljefa u južnom delu zemlje i stešnjene su između nešto viših pobrđa koja međusobno razdvajaju. Dolina reke Valge (visina 40−80 m) razdvaja pobrđe Sakala sa jedne od Karule i Otepa sa druge strane. Dolina Valge na severoistoku se nastavlja na dolinu Vajke-Emajogi koja se dalje pruža sve do Pskovskog jezera. Između Hanje i Karule se nalaze doline Viru i Hargla (visine 70−100 m).

  • Satelitski snimak Estonije
    Satelitski snimak Estonije
  • Obala ostrva Osmusar
    Obala ostrva Osmusar
  • Pod tresavama je 2.549 km² (ili 5,6% ) estonskog kopna[10]
    Pod tresavama je 2.549 km² (ili 5,6% ) estonskog kopna[10]
  • Pod šumama je 50% površina.
    Pod šumama je 50% površina.
  • Najduža drvena staza kroz tresavu ima dužinu od 627 km.[11]
    Najduža drvena staza kroz tresavu ima dužinu od 627 km.[11]

Baltički klint koji se prostire uz severnu obalu Estonije predstavlja jednu od najdužih erozivnih eskarpi u celoj severnoj Evropi (prostire se od Olandskih ostrva do jezera Ladoga). U severozapadnim i severoistočnim delovima Baltički klint ima karakter erozivnog klifa i izlazi na obale Finskog zaliva. Najviši deo Estonskog klifa nalazi se kod Ontike i visok je 56 m.

Baltička obala i ostrva uredi

Stara tradiconalna kuća na ostrvu Abruka
Pogled iz aviona na ostrva Pakri

Na severu i zapadu Estonija izlazi na obale Baltičkog mora, odnosno na obale njegovih zaliva, Finskog na severu i Riškog na jugozapadu. Ukupna dužina morskih obala kontinentalnog dela Estonije je 1.242 km, a računajući i ostrva estonska baltička obala dugačka je 2.551 km.[1] Najdužu obalu među ostrvima ima ostrvo Sarema sa 854 km.[1]

Estonska obala je dosta razuđena i prepuna je malih i plitkih zaliva i poluostrva. Uz obalu se nalaze brojna stenovita ostrvca i grebeni, a more je duž cele estonske obale relativno plitko. Najplići deo je područje Hijuskog plićaka koji se nalazi na oko 15 km severozapadno od Hijume, a gde dubina mora na pojedinim mestima dostiže svega 1 metar.[1] Najveće dubine unutar estonskih teritorijalnih voda su u Finskom zalivu, gde dubine dostižu do 100 m, dok je maksimalna dubina Riškog zaliva 50−60 m. Riški zaliv je na severu preko plitkog prolaza Vajnameri (Väinameri), površine 2.200 km², povezan sa Finskim zalivom. Baltičko more se odlikuje jako malim plimnim talasima čija je prosečna visina oko 10 cm. Prosečna visina valova je 1−2 metra, dok najviši valovi nastaju za vreme jakih oluja i njihova visina se kreće do 10 m na otvorenom moru, oko 6 m u Finskom i 3−4 metra u Riškom zalivu.[1] Najveći zalivi su Narvski i Talinski u Finskom, te Parnski u Riškom zalivu.

Estoniji pripada ukupno 2.355 ostrva, računajući i baltička i jezerska ostrva. Najveća grupa ostrva, nalazi se zapadno od zapadne obale zemlje i severno od Riškog zaliva, a reč je Zapadnoestonskom arhipelagu.

Zapadnoestonska ostrva od kopna razdvaja uski i plitki Vajnamerski prolaz. Ukupna površina arhipelaga je oko 4.000 km², a čini ga oko 500 ostrva.[12] Uglavnom je reč o manjim ostrvima često zanemarljive površine, a svega 5 ostrva u ovom arhipelagu ima površinu veću od 10 km². Površinom najveće estonsko ostrvo je ostrvo Sarema, koje je sa površinom od 2.672 km² četvrto po veličini ostrvo u Baltičkom moru (posle Selanda, Gotlanda i Fina). Sarema je relativno nisko i ravno ostrvo, a jedino je nešto izdignutiji njegov krajnji zapadni deo gde se nalazi morensko Zapadnosaremsko pobrđe maksimalne visine do 54 metra.[13] Drugo po veličini ostrvo u arhipelagu je Hijuma sa površinom od 989 km². Hijuma je nešto viša u poređenju sa Saremom, a na najvišoj tački na ostrvu, brdu Kipu na 67 m visine, nalazi se najstariji estonski svetionik. Znatnije površine imaju još i ostrva Muhu (198 km²), Vormsi (93 km²) i Kasari (19,3 km²).[14]

Najveća ostrva u Riškom zalivu su Kihnu (16,4 km²) u istočnom delu, Ruhnu (11,4 km²) u centralnom i Abruka (8,78 km²) u severnom delu zaliva (južno od južne obale Sareme).[14]

U Finskom zalivu se nalazi oko stotinjak ostrva koja teritorijalno pripadaju Estoniji, a većina njih se nalazi gotovo uz samu obalu. Najsevernije među njima je ostrvo Vajndlo sa površinom od svega oko 6 hektara, a od obale su nešto dalja još i ostrva Keri (površine 3 ha) i Uhtju (10 ha). najveća ostrva u ovom delu estonske akvatorije su Najsar (18,6 km²) severno od Talina, te arhipelag Pakri koji čine dva ostrva ukupne površine 24,7 km² (Sur Pakri sa 11,6 km² i Vajke Pakri sa 12,9 km²). Veća ostrva u zalivu su još Prangli (6,44 km²), Osmusar (4,69 km²) i Aegna (2,9 km²). Ostrvo Osmusar predstavlja najzapadniju tačku Finskog zaliva.[15]

Najveće jezersko ostrvo je ostrvo Pijrisar (površine 7,85 km²) koje se nalazi u južnom delu jezera Pejpus.

Panoramski pogled na poluostrvo Sorve, na jugozapadu Sareme.

Hidrografija uredi

Vodopad na reci Narvi
Jezero Ilemiste južno od Talina

Jedna od osnovnih odlika Estonije je veoma raznovrsna hidrografska mreža na čiji nastanak su delovali klimatski faktori i reljef. Ukupna godišnja količina padavina je znatno viša od procenta gubljenja vode usled isparavanja, a ostatak vode (200−300 mm godišnje) sa kopna ka okeanu otiče putem brojnih manjih vodotoka. Cela teritorija Estonija odvodnjava se ka baltičkom basenu preko 4 slivna područja:[16]

  • slivno područje jezera Pejpsi i reke Narve (38%);
  • slivno područje Finskog zaliva (uz izuzetak reke Narve; 21%);
  • slivno područje Riškog zaliva (32%) i
  • basen Zapadnoestonskih ostrva (9% teritorije).

Najvažnija razvođa u zemlji su pobrđa Pandivere i Sakala sa kojih reke teku u sva tri pravca. Teritorijom Estonije teku brojne reke, a zajednička odlika svih njih je dosta kratak tok i nizak nivo vode (izuzev u proleće kada se topi sneg i tokom vlažnijih leta kada su poplave redovna pojava). Svega 10 reka ima dužinu toka iznad 100 km, a većina njih teče u smeru jezera Pejpsi. Reka sa najdužim tokom u Estoniji je Vihandu (pritoka jezera Lamijarv) sa tokom od 162 km.[16] Reka sa najvećim protokom u Estoniji je Narva (dužina toka je 77 km) čiji prosečan protok u zoni ušća iznosi 370 m³/s. Narva je jedina otoka jezera Pejpsi. Reka Emajigi povezuje dva najveća estonska jezera, Pejpsi i Vircjarv, a ujedno je jedina estonska reka koja je plovna celom dužinom svog toka (od 101 km). Najduža reka u centralnom i zapadnom delu zemlje, i druga po dužini toka je Parnu sa tokom od 144 km. Reke Ahja i Vihandu, koje teku južnim delom zemlje, poznate su po svojim dubokim i pitoresknim kanjonima omeđenim devonskim peščarima. Voda iz reka se neretko koristi za snabdevanje velikh gradova pijaćom vodom, a tipičan primer takvog oblika vodoprivrede je reka Pirita (105 km) čije vode su preusmerene u jezero Ilemiste (površine 9,436 km²) iz kog se prestonica Talin snabdeva vodom. Po dužini toka još se izdvajaju reke Pilcama (135 km), Pedja (122 km), Kejla (116 km), Kasari (112 km), Pjusa (109 km) i Navesti (100 km).[16]

Na teritoriji Estonije nalazi se oko 1.200 prirodnih jezera čija površina je veća od 1 hektara. Unutrašnje vode zauzimaju oko 2.840 km².[16] Jezera pokrivaju oko 4,7% državne teritorije Estonije, i neravnomerno su raspoređena po njenoj teritoriji. Najveći deo jezerskih basena formiran je kao posledica topljenja kontinentalnog leda u poslednjem postglacijalnom periodu. Većina jezera nalazi se u pobrđima na jugu i jugoistoku zemlje, u niziji Alutaguse, te u rezervatu prirode Pihja Kirvema (Põhja-Kõrvemaa) na severu zemlje. Na zapadnim ostrvima nalaze se brojna manja priobalna jezera koja su nastala usled izdizanja kopna, a najveće među njima je jezero Mulutu Surlaht u južnom delu Sareme (površina mu varira od 14,4 km² do 30 km²). Zanimljivo je da je voda kod većine ostrvskih jezera slana. Mnogobrojna manja jezera nalaze se u tresavama na zapadu zemlje, a takvih vodenih bazena ima preko 20.000 ali su toliko malih površina da se i ne smatraju jezerima. Svega 42 jezera imaju površinu veću od 1 km², dok samo 20 jezera ima dubinu veću od 20 m. Najdublje je jezero Rjuge Surjarv (Rõuge Suurjärv ) sa dubinom od 38 m.[16]

Najveća jezerska površina u Estoniji nalazi se na zapadu zemlje, a reč je o Čudsko-pskovskom jezerskom sistemu sa ukupnom površinom od 3.555 km², od čega Estoniji pripada 1.570 km² ili 44% akvatorije. Ovaj jezerski sistem čine tri međusobno povezana jezera - Pejpsi (Čudsko jezero) je na severu (2.610 km²), Lamijarv (Toplo jezero) u sredini (235 km²) i Pihkva (Pskovsko jezero) na jugu (710 km²). Najveći vodostaj u jezeru je u proleće, u vreme topljenja snega, i u tom periodu nivo vode u jezeru se poveća za više od 1 metra i plavi okolno nisko zemljište, a površina jezera se poveća za dodatnih do 780 km². Najniži vodostaj je tokom oktobra meseca. Jezero je obično pod ledom od kraja novembra pa do kraja marta, a prosečna debljina leda je od 50 do 60 cm.[17] Najveće jezero na pobrđu Otepa je jezero Pihajarv (Pühajärv) sa površinom od oko 3 km² i maksimalnom dubinom do 8,5 m (iz jezera otiče reka Vajke Emajogi).[18] U centralnom delu zemlje nalazi se jezero Vircjarv koje sa površinom od 270 km² predstavlja drugo po veličini estonsko jezero.[16] Veća jezera su još i Sadjarv (7,08 km²), Vagula (5,187 km²), Vejsjarv (4,8 km²) i druga.

Na teritoriji Estonije danas postoji oko 150 veštačkih jezera koja su nastala pregrađivanjem rečnih korita ili nalivanjem prirodnih depresija u zemlji. Najveće veštačko jezero je Narvsko jezero na reci Narvi koje Estonija deli sa Rusijom. Od ukupno 200 km² njegove površine na tlu Estonije se nalazi 40 km².[16][17]

Estonija je poznata po brojnim izvorima, a prema zvaničnim podacima registrovano je njih oko 5 hiljada (iako su većina njih jako mali iprivremeno aktivni). Neki od najlepših i vodom najizdašnijih izvora su Rosna Aliku, Esna, Prandi, Varangu i Simuna.

Mapa toka reke Emajigi (levo je jezero Vircjarv, desno jezero Pejpsi)

Klima uredi

U klimatskom pogledu Estonija je smeštena u prelaznoj zoni između blage morske i oštrije kontinentalne klime, a značajan uticaj na klimu imaju vlažne vazdušne mase sa Atlantika koje u ovo područje prodiru preko Baltičkog mora. Prodori hladnih i vlažnih vazdušnih masa sa Arktika su redovna pojava tokom zime i prolećnih meseci.

Zbog svega toga Estonija ima nešto više temperature u poređenju sa kontinentalnijim područjima na istoj geografskoj širini. Zbog velike geografske širine velike su razlike u dužini dana u zimskom i letnjem periodu. Najduži dan je za vreme letnjeg solsticija i tada je dužina obdanice 18 sati i 40 minuta, dok je najkraća obdanica za vreme zimskog solsticija i traje svega 6 sati i 2 minuta.[19] Prosečan broj sunčanih sati na godišnjem nivou varira od 1.600 do 1.900, a insolacija je nešto viša u priobalnom delu i na ostrvima.

Zahvaljujući uticajima sa Baltika područja uz obalu i ostrva u toku zime imaju znatno blažu klimu, a idući ka unutrašnjosti klima postaje sve oštrija. Tako su prosečne januarske temperature vazduha u zapadnom delu zemlje od –2º do –4ºC, dok su u istom periodu u unutrašnjosti tempertaure kreću od –6º do –7ºC. Najhladniji mesec je februar.[19] U proleće kopno se pak mnogo brže zagrejava, te je situacija obrnuta i priobalna područja su znatno svežija, te je kopno za oko 3,5ºC toplije. Temperature tokom leta su približne u celoj zemlji i kreću se u proseku između 16,0ºC i 17.4ºC.[19] Prosečne temperature vazduha na godišnjem nivou kreću se od 4,3ºC do 6,5ºC. Apsolutna maksimalna temperatura vazduha izmerena je 11. avgusta 1992. u Viruu i iznosila je 35,6ºC, dok je apsolutno najniža temperatura od –43,5ºC izmerna 17. januara 1940. u Jigevi.[19]

Prosečna brzina vetrova u unutrašnjim delovima zemlje je oko 4 m/s, a na otvorenom moru i u priobalnom delu oko 6 m/s. Olujni vetrovi jačina iznad 15 m/s su retki u unutrašnjosti, dok u priobalnim delovima zemlje ovakvi vetrovi duvaju od 30 do 15 dana godišnje. Dominiraju zapadni vetrovi. Estonija se nalazi u zoni dosta vlažne klime, te je vlažnost vazduha dosta visoka tokom cele godine i kreće se u vrednostima od 80 do 83%.[19] Vlažnost vazduha je najviša tokom zimskih meseci, a najniža u maju kada iznosi oko 70%. Prosečna godišnja suma padavina varira od 550 do 800 milimetara, a najviše padavina se izluči u unutrašnjim delovima zemlje, posebno na pobrđima. Apsolutni maksimum količine padavina na godišnjem nivou je 1.157 mm, na mesečnom nnivou 351 mm, a na dnevnom 148 milimetara.[19] Snežni pokrivač je redovna pojava tokom zimskih meseci, i zadržava se od 75 do 135 dana.[19]

Tokom zimskih meseci ledeni pokrivač se formira duž obala, obično krajem oktobra i početkom novembra, a otopi se do kraja aprila. Maksimalne temperature morske vode u letnjim mesecima kreću se od 16° do 17 °C na ulazu u Finski zaliv, pa do 18° i 19 °C u ivičnim delovima mora.[1]

Vegetacioni period traje od 180 do 195 dana, dok je period bez mraza između 110 i 190 dana.

Živi svet i ekologija uredi

mešovite šume u dolini Alutaguse
Četinarske šume uz severnu obalu Hijume

Teritorija Estonije nalazi se na samoj granici između istočnoevropske i srednjoevropske fitogegografske oblasti, što za posledicu ima dosta veliko florističko bogatstvo. Na ovom području egzistira 538 vrsta i podvrsta vaskularnih biljaka (ili oko 35% od ukupnog broja evropskih taksona).[20] Od tog broja u zemlji su registrovana 83 endemska taksona.[20] Autohtona flora je znatno obogaćena veštačkim putem, prevashodno zahvaljujući ljudskoj aktivnosti. Na tlu Estonije je takođe registrovano postojanje oko 2.500 vrsta algi i oko 680 vrsta lišajeva i mahovina.[20]

Estonija se nalazi u severnom delu zone mešovitih šuma umerenih područja, a pod šumama je gotovo polovina ukupne državne teritorije. Najdominantnije vrste drveća su hrast lužnjak, smrča, jasen, brest, breza, jasika, bor, a u močvarnim područjima crna jova.[21] Brojne livade koje se prostiru širom zemlje uglavnom su posledica ljudske aktivnosti i razvile su se na krčevinama gde su nekada rasle guste šume.

Tresave zauzimaju skoro četvrtinu državne teritorije i uglavnom su raširene u zapadnom i severozapadnom delu, te na ostrvima. Najraširenije su visoke tresave u kojima se tokom hiljada godina nataložio dosta debeo sloj treseta. U ovim močvarama dominantne su mahovine iz roda Sphagnales koje zahvaljujući svojim apsorpcionim sposobnostima održavaju stabilan nivo vode u močvarnim predelima. Pored mahovina u ovim močvarama rastu i jestive moroške, te Rhododendron tomentosum i druge patuljaste vrste. U nižim vrstama dominantnije su trave i šaš. Močvarna područja postepeno prelaze u borove šume.[22]

Najbrojnija biljna zajednica na tlu Estonije su gljive kojih ukupno ima registrovano oko 4.500 različitih vrsta, od čega se oko 60 vrsta smatra jestivim.[23]

Životinjsko carstvo čine 64 vrste sisara, 329 vrsta ptica, 65 vrsta riba, 11 vrsta vodozemaca, 5 vrsta gmizavaca i oko 15.000 vrsta insekata.[24] Među kopnenim sisarima svojom brojnošću se izdvajaju mrki medvedi, vukovi i risovi, a nekada jako raširena i brojna evropska vidra verovatno je izumrla na ovom prostoru.[24] Ondatra, rakun, američka vidrica su veštačkim putem naseljeni na ovo područje.

Od ukupno 329 vrsta ptica njih 206 je stalno nastanjeno na tom području, dok 38 vrsta čine arktičke ptice selice. U poslednje vreme primetan je veliki rast populacije galebova i kormorana, dok se populacija divljih pataka i drugih ptica močvarica značajno smanjuje. U šumama najviše ima zeba i carića.

Ihtiofaunu čini 65 vrsta, a zbog dosta niske stope saliniteta priobalnih područja Baltičkog mora, ne postoji neka drastična razlika između morskih i slatkovodnih vrsta. Najtipičniji predstavnici marinske ihtiofaune su baltičke haringe. Postoje dve pod vrste riba u jezeru Pejpsi koje se smatraju endemskim vrstama, a reč je o zrakoperkama vrste Coregonus lavaretus i Osmerus eperlanus. Od slatkovodnih riba, nekada najraširenije vrste poput somova i bucova danas su na rubu izumiranja, a takođe je i populacija lososa dostigla kritični nivo.[24] Na tlu Estonije obitavaju i dve vrste zmija, i to poskoci i vodene zmije.

Pejzaž u rezervatu prirode Alam Pedja

Kao najveći zagađivači vazduha u Estoniji smatraju se dve termoelektrane u Narvi koje kao pogonsko gorivo koriste naftu iz uljnih škriljaca čijim sagorevanjem se stvara i do 4,5 miliona tona jako alkalnog pepela (na godišnjem nivou).[25] Ove elektrane učestvuju u ukupnom zagađenju vazduha u zemlji sa čak 75%. Eksploatacija i prerada uljnih škriljaca ima veoma negativan uticaj na životnu sredinu, posebno u područjima na severoistoku zemlje. Dosadašnja eksploatacija dovela je do stvaranja oko 370 miliona tona čvrstog rudarskog otpada, od čega oko 200 miliona tona čini pepeo, dok ostatak čine nusprodukti rudarstva.[26] Evropska unija klasikuje otpad nastao preradom uljnih škriljaca kao visoko toksičan i opasan.[27] Veliku ekološku opasnost predstavlja i oko 1.200 tona osiromašenog uranijuma i oko 750 tona torijuma nagomilanog u rezervoaru na mestu nekadašnjeg kombinata za obogaćivanje uranijuma, nedaleko od grada Silamae. Veliki problem je i istrošeno nuklearno gorivo iz nekadašnjih sovjetskih nuklearnih reaktora kod varošice Paldiski.

Zaštićena prirodna područja uredi

Status zaštićenih prirodnih područja u Estoniji pravno je regulisan „Zakonom o zaštiti prirode” (est. Looduskaitseseadus) koji je zvanično usvojen u nacionalnom parlamentu 21. aprila 2004, a stupio na snagu 10. maja iste godine.[28][29] U zavisnosti od značaja određenog područja, zaštićene teritorije se dele u tri kategorije:

  • nacionalni parkovi (est. rahvuspark; ima ih ukupno 5);
  • rezervati prirode (est. looduskaitseala; ima ih ukupno 144) i
  • parkovi prirode (est. maastikukaitseala; ukupno 151 lokalitet).

Ukupno je pod zaštitom države čak 18,1% od ukupne državne teritorije.[30]

Nacionali parkovi Estonije se nalaze pod strogom zaštitom države i u njima je zabranjena svaka aktivnost koja može dovesti do promene prirodne ravnoteže. Spisak nacionalnih parkova nalazi se u tabeli ispod.

Položaj nacionalnih parkova u Estoniji
Park Osnovan Površina
km² 		Slika
Nacionalni park Karula 1993. 123
Nacionalni park Lahema 1971. 720
Nacionalni park Soma 1993. 359
Nacionalni park Vilsandi 1993. 238
Nacionalni park Matsalu 2004. 486,1

Administrativna podela uredi

Glavni članak: Administrativna podela Estonije
 HijumaLanemaSaremaHarjumaLane-VirumaIda-VirumaRaplamaParnumaJarvamaViljandimaJigevamaTartumaValgamaPilvamaViruma
Okruzi Estonije

Republika Estonija administrativno je podeljena na 15 okruga, odnosno makonada (est. maakond, maakonnad). U pisanim izvorima makonade se po prvi put pominju u Hronikama Henrija Livonskog kao estonske državice koje su postojale tokom 13. veka i severnih krstaških ratova.

Svaki okrug ima svoju vladu (est. Maavalitsus) na čijem čelu se nalazi načelnik (est. Maavanem) koji predstavlja nacionalnu vlast na lokalu. Načelnike okruga bira Vlada Estonije na period od 5 godina. Granice između okruga promenjene su nakon što je Estonija proglasila nezavisnost 1991. godine, najznačajnija promena je uspostavljanje okruga Valgama od delova okruga Viruma, Tartuma i Viljandima.

Nekadašnji okrug Petsama nakon Drugog svetskog rata priključen je Rusiji i danas je administrativno uređen kao Pečorski rejon Pskovske oblasti. Okruzi kao administrativne jedinice najvišeg nivoa ponovo su uspostavljeni 1. januara 1990. godine i poklapali su se sa granicama nekadašnjih sovjetskih rejona unutar Estonske SSR.

Svaki okrug je dalje podeljen na opštine (omavalitsus) koje predstavljaju drugostepeni administrativni nivo. Opština ima ukupno 226 (po podacima iz 2013), a dele se na gradske (linn; 33 opštine) i ruralne (vald; njih 193).[31] Svaka opština uživa određen stepen autonomije u odnosu na centralnu vlast i ima svoje organe vlasti. U granicama opština može da se nalazi jedno ili više gradskih ili seoskih naselja. Dve trećine opština imaju manje od 3.000 stanovnika. najveća opština je Talin sa oko 400.000 stanovnika, dok najmanja opština Ruhnu ima svega 97 stanovnika.

Grad Talin administrativno je podeljen na 8 gradskih okruga (linnaosa), a svaki od okruga ima svoju izvršnu vlast.

 
Mapa Estonije sa okruzima, opštinama i granicama naseljenih mesta
Spisak okruga Estonije[32] (podaci su od 31. decembra 2011. god.)
Okrug Glavni grad Površina
u km²		 Stanovnika Gustina
naseljenosti
  Harjuma (Harjumaa) Talin 4.333 552.643 127,5
  Hijuma (Hiiumaa) Kardla 989 8.470 8,6
  Ida-Viruma (Ida-Virumaa) Jihvi 3.364 149.244 44,4
  Jigevama (Jõgevamaa) Jigeva 2.604 31.398 12,1
  Jarvama (Järvamaa) Paide 2.623 30.553 11,6
  Lanema (Läänemaa) Hapsalu 2.383 24.184 10,1
  Lane-Viruma (Lääne-Virumaa) Rakvere 3.627 59.861 16,5
  Pilvama (Põlvamaa) Pilva 2.165 27.452 12,7
  Parnuma (Pärnumaa) Parnu 4.807 82.584 17,2
  Raplama (Raplamaa) Rapla 2.980 34.905 11,7
  Sarema (Saaremaa) Kuresare 2.673 31.344 11,7
  Tartuma (Tartumaa) Tartu 2.993 150.287 50,2
  Valgama (Valgamaa) Valga 2.044 30.158 14,8
  Viljandima (Viljandimaa) Viljandi 3.422 47.594 13,9
  Viruma (Võrumaa) Viru 2.305 33.439 14,5

Gradovi uredi

Glavni članak: Gradovi u Estoniji

Estonija je visoko urbanizovana zemlja i oko 70% od njene ukupne populacije živi u gradskim centrima. U državi zvanično postoji 47 gradskih naselja, te 10 naselja u rangu varošica. Sva gradska naselja nazivaju se zvanično linn. Glavni i najveći grad u zemlji je Talin koji je ujedno i jedini grad sa više od 100.000 stanovnika. Ostali važniji regionalni centri su još i Tartu, Narva, Parnu i Kohtla-Jarve.

Gradska naselja u Estoniju počinju da se razvijaju u 13. veku, i nastajala su uglavnom oko nemačkih utvrđenja u priobalnim područjima i na obalama reka. Prvi gradovi koji se pominju u istorijskim izvorima bili su Tartu (1030), Talin (1248; odnosno 1154. pod imenom Kolivan), Narva (1256), Parnu (1265), Hapsalu (1279), Viljandi (1283) i Paide (1291. godine).[33]

Spisak najvećih gradove Estonije sa nacionalnim udelom Estonaca i Rusa (na dan 31. decembra 2011)[34]
Grad Okrug Stanovnika % Estonaca % Rusa
 
Talin
 
Tartu
 
Narva
1. Talin (Tallinn) Harjuma 393.222 55,3% 36,8%
2. Tartu (Tartu) Tartuma 97.600 81,7% 14,7%
3. Narva (Narva) Ida-Viruma 58.663 5,2% 87,7%
4. Parnu (Pärnu) Parnuma 39.728 83,1% 12,8%
5. Kohtla-Jarve (Kohtla-Järve) Ida-Viruma 37.201 16,1% 73,9%
6. Mardu (Maardu) Harjuma 17.524 24,8% 61,9%
7. Viljandi (Viljandi) Viljandima 17.473 94,1% 3,7%
8. Rakvere (Rakvere) Lane-Viruma 15.264 88,1% 9,0%
9. Silamae (Sillamäe) Ida-Viruma 14.252 4,8% 87,5%
10. Kuresare (Kuressaare) Sarema 13.166 97,7% 1,2%
11. Viru (Võru) Viruma 12.667 92,0% 6,3%
12. Valga (Valga) Valgama 12.261 64,3% 26,3%
13. Jihvi (Jõhvi) Ida-Viruma 10.775 34,5% 55,7%
14. Hapsalu (Haapsalu) Lanema 10.251 82,0% 13,9%
15. Keila (Keila) Harjuma 9.763 84,9% 11,0%
16. Paide (Paide) Jarvama 8.228 92,4% 4,3%


Prema podacima iz 2002. na području Estonije postojalo je 4.430 sela.

Napomene uredi

  1. ^ Drumlini su lepo zaobljeni bregovi, izduženi u jednom pravcu, s vrlo blagim nagibom u pravcu kretanja leda. Izgrađeni su od finozrnih podinskih morena. U jezgru drumlina može se naći i matična stena. Karakteristika su prostora nekadašnjeg razvoja inlandajsa. Smatra se da nastaju preradom podinskih morena.

Reference uredi

  1. ^ a b v g d đ e „General overview of Estonian nature - The Baltic Sea”. Encyclopedia Estonica. Eesti Instituut. Arhivirano iz originala 18. 12. 2016. g. Pristupljeno 29. 1. 2017. 
  2. ^ „General overview of Estonian nature - Location”. Encyclopedia Estonica. Eesti Instituut. Arhivirano iz originala 18. 12. 2016. g. Pristupljeno 27. 1. 2017. 
  3. ^ „Russia spurns Estonia border deal”. BBC News. 27. 6. 2005. Pristupljeno 24. 8. 2012. 
  4. ^ Socor, Vladimir. „Russia cancels border treaty, assails Estonia”. Jamestown. The Jameston Foundation. Pristupljeno 24. 8. 2012. 
  5. ^ a b v g d đ e ž z i „General overview of Estonian nature - Topography”. Encyclopedia Estonica. Eesti Instituut. Arhivirano iz originala 13. 04. 2016. g. Pristupljeno 27. 1. 2017. 
  6. ^ a b „General overview of Estonian nature - The Quaternary cover and soil cover”. Encyclopedia Estonica. Eesti Instituut. Arhivirano iz originala 18. 12. 2016. g. Pristupljeno 28. 1. 2017. 
  7. ^ Estonian Academy of Science (2005). Proceedings of the Estonian Academy of Sciences, Geology. Estonian Academy Publishers. 
  8. ^ Koeberl & Martínez 2003, str. 345.
  9. ^ „Detaljnija topografska mapa Estonije”. Arhivirano iz originala 31. 05. 2017. g. Pristupljeno 20. 02. 2017. 
  10. ^ Estonian Mires Inventory Compiled by Jaanus Paal and Eerik Leibak. Estonian Fund for Nature. Tartu, 2011 Arhivirano 2014-07-10 na sajtu Wayback Machine
  11. ^ „Hiking Route: Aegviidu-Ähijärve 672 km – Loodusega koos RMK”. Loodusega Koos. Pristupljeno 27. 3. 2015. 
  12. ^ „West Estonian Archipelago”. UNESCO. Pristupljeno 16. 6. 2016. 
  13. ^ „Estonian nature by regions - Saaremaa”. Encyclopedia Estonica. Eesti Instituut. Arhivirano iz originala 07. 05. 2021. g. Pristupljeno 30. 1. 2017. 
  14. ^ a b „Estonian nature by regions - The islands in the Väinameri Sea and the Gulf of Riga”. Encyclopedia Estonica. Eesti Instituut. Arhivirano iz originala 15. 08. 2016. g. Pristupljeno 30. 1. 2017. 
  15. ^ „Estonian nature by regions - The islands of the Gulf of Finland”. Encyclopedia Estonica. Eesti Instituut. Arhivirano iz originala 18. 12. 2016. g. Pristupljeno 30. 1. 2017. 
  16. ^ a b v g d đ e „General overview of Estonian nature - The hydrographic network”. Encyclopedia Estonica. Eesti Instituut. Arhivirano iz originala 18. 12. 2016. g. Pristupljeno 28. 1. 2017. 
  17. ^ a b „Lake Peipsi and Narva River”. Encyclopedia Estonica. Eesti Instituut. Arhivirano iz originala 18. 12. 2016. g. Pristupljeno 31. 1. 2017. 
  18. ^ „Uplands and depressions of South Estonia − The Otepää Upland”. Encyclopedia Estonica. Eesti Instituut. Arhivirano iz originala 18. 12. 2016. g. Pristupljeno 31. 1. 2017. 
  19. ^ a b v g d đ e „General overview of Estonian nature - Climate”. Encyclopedia Estonica & Eesti Instituut. Arhivirano iz originala 27. 12. 2014. g. Pristupljeno 31. 1. 2017. 
  20. ^ a b v „General overview of Estonian nature - Flora”. Encyclopedia Estonica & Eesti Instituut. Arhivirano iz originala 23. 12. 2016. g. Pristupljeno 4. 2. 2017. 
  21. ^ „General overview of Estonian nature - Forests”. Encyclopedia Estonica & Eesti Instituut. Arhivirano iz originala 21. 12. 2016. g. Pristupljeno 4. 2. 2017. 
  22. ^ „General overview of Estonian nature - Flora and fauna/Peatlands”. Encyclopedia Estonica & Eesti Instituut. Arhivirano iz originala 18. 12. 2016. g. Pristupljeno 4. 2. 2017. 
  23. ^ „General overview of Estonian nature - Flora and fauna/Fungi”. Encyclopedia Estonica & Eesti Instituut. Arhivirano iz originala 17. 12. 2016. g. Pristupljeno 4. 2. 2017. 
  24. ^ a b v „General overview of Estonian nature - Flora and fauna/Fauna”. Encyclopedia Estonica & Eesti Instituut. Arhivirano iz originala 23. 12. 2016. g. Pristupljeno 4. 2. 2017. 
  25. ^ „EBRD project summary document - Estonia: Narva Power. Environmental Issues Associated with Narva Power Plants. Executive Summary” (PDF). European Bank for Reconstruction and Development. 15. 5. 2002. Arhivirano iz originala (PDF) 27. 9. 2007. g. Pristupljeno 23. 10. 2007. 
  26. ^ Kahru, A.; Põllumaa, L. (2006). "Environmental hazard of the waste streams of Estonian oil shale industry: an ecotoxicological review" (PDF). Oil Shale. A Scientific-Technical Journal. Estonian Academy Publishers. (PDF). 23 (1): 53—93 http://www.kirj.ee/public/oilshale/oil-2006-1-5.pdf.  Nedostaje ili je prazan parametar |title= (pomoć). ISSN 0208-189X. Pristupljeno 2007-09-02.
  27. ^ Raukas, Anto; Punning, Jaan-Mati (2009). „Environmental problems in the Estonian oil shale industry”. Energy & Environmental Science. 2 (7): 723. ISSN 1754-5692. doi:10.1039/B819315K. 
  28. ^ „Nature Conservation Act”. legaltext.ee. Arhivirano iz originala 6. 1. 2013. g. Pristupljeno 2. 10. 2007. 
  29. ^ „Looduskaitseseadus”. Elektrooniline Riigi Teataja. Pristupljeno 2. 10. 2007. 
  30. ^ Berit-Helena Lano (19. 12. 2013). „Valitsus kiitis heaks nelja looduskaitseala kaitse-eeskirjad” (na jeziku: Estonian). Estonian Ministry of Environment. Arhivirano iz originala 9. 1. 2014. g. Pristupljeno 22. 4. 2014. 
  31. ^ „Kohalik omavalitsus haldussüsteemis” (na jeziku: Estonian). Estonian Ministry of Internal Affairs. Arhivirano iz originala 27. 11. 2012. g. Pristupljeno 9. 3. 2013. 
  32. ^ „Population by sex, ethnic nationality and county, 1 January”. stat.ee. Statistics Estonia. 31. 12. 2011. Pristupljeno 18. 10. 2009. 
  33. ^ „Towns and urbanisation”. Encyclopedia Estonica. Eesti Instituut. Arhivirano iz originala 24. 07. 2017. g. Pristupljeno 11. 2. 2017. 
  34. ^ Rahvastiku paiknemine ja soo-vanusjaotus Statistikaamet

Literatura uredi

Spoljašnje veze uredi

 
Geografija Estonije na Vikimedijinoj ostavi.
Preuzeto iz „https://sr.wikipedia.org/w/index.php?title=Географија_Естоније&oldid=26848840”