Википедија

Kras (geomorfologija)

топографија настала растварањем растворљивих стена
Za druge upotrebe pogledajte stranicu Kras.

Kras, krš ili karst, je oblast tipičnog razvoja kraškog procesa. To je teren, izgrađen od stena karbonatnog sastava (krečnjaka, dolomita, dolomitičnih krečnjaka), koji predstavlja pacijens, na kome dominantno dejstvo ima hemijsko dejstvo vode. U određenom periodu vremena, na tom prostoru se razvija kraški proces. On se može prepoznati po tipičnim oblicima koji nastaju u kraškom procesu, a koji mogu biti površinski i podzemni: vrtače, uvale, kraška polja, škrape, jame, pećine, ponori, itd.[1][2] Takođe je dokumentovano da stene otpornije na vremenske uslove, kao što je kvarcit, pod odgovarajućim uslovima.[3] Podzemna drenaža može ograničiti površinske vode, sa nekoliko reka ili jezera ili bez njih. U regionima u kojima je rastvorena podloga prekrivena (možda ostacima) ili ograničena jednim ili više naslaganih slojeva nerastvorljivih stena, karakteristične krasne karakteristike mogu se pojaviti samo na podzemnim nivoima i mogu u potpunosti da nedostaju iznad zemlje.[4]

Kras u Dalmaciji

Regionalni tipovi krasa uredi

Razvoj kraškog procesa zavisi od većeg broja činilaca: količine i temperature vode, sadržaja ugljen-dioksida u vodi, rasprostranjenja, debljine i čistoće karbonata, stepena njihove tektonske poremećenosti, pojava nerastvorljivih stena koje se smenjuju sa karbonatima, inicijalnog reljefa, dužine vremena i izloženosti karbonata dejstvu vode.[5]

Imajući u vidu raznolikost razvića kraškog procesa i njegovih oblika, Cvijić je načinio regionalnu tipizaciju krasa. Tipizacija je zasnovana na intenzitetu razvoja procesa, odnosno oblika i ima prvenstveno deskriptivni karakter. Cvijić izdvaja kao osnovne tipove holokras i merokras, a kao prelazne tip kosova i tip jure.[6]

Holokras uredi

 
Škrape, tipičan površinski oblik kraškog procesa u holokrasu

Holokras (u prevodu - potpuni kras) odlikuje se svim površinskim i podzemnim kraškim oblicima. Holokras se razvija na prostorima gde su zastupljene debele mase čistih krečnjaka, s veoma malim procentom nerastvorljive komponente. Ti krečnjaci su, po pravilu, intenzivno tektonski poremećeni - ubrani i izrasedani.

Na prostoru holokrasa na površini terena javljaju se škrape, vrtače, uvale i kraška polja.[5] Retki vodotoci su uglavnom alogeni,[7] tj. nastaju van kraških terena i na području krasa trpe značajne morfološke modifikacije. Tako nastaju kanjonske doline, pojave poniranja, brojne slepe i napuštene doline, a retke pritoke su viseće. Od podzemnih oblika, u holokrasu se javljaju jame i pećine, obilje spletova podzemnih prostorija različitih dimenzija, s brojnim akumulacionim oblicima. Ponori, ponornice, kraška vrela, potajnice i estavele su takođe veoma česte hidrogeološke pojave u holokrasu.

Tipičan razvoj holokrasa vezuje se za područje dinaridskog orogena, Jadranske platforme, koji se nekada nazivao područjem dinaridske geosinklinale,[5] koja se prati na dužini od približno 700 km, počev od Slovenije do Skadarskog jezera. Osim Dinarida, holokras se javlja na Peloponezu u Grčkoj, u području Likije u Maloj Aziji, u južnoj Kini i Vijetnamu, na Kubi, Javi, Jamajci.[6]

Merokras uredi

Merokras, ili nepotpuni kras, karakteriše velika količina nerastvorljive komponente. Površina terena je stoga pokrivena glinovito - peskovitim rastresitim materijalom, najčešće eluvijalnog porekla. Škrapa nema, vrtače su pokrivene i delimično zapunjene eluvijumom[5] (tzv. aluvijalne vrtače) i u njima se često nalaze lokve vode. Uvale su veoma retke, a kraških polja nema.[5] Podzemni kraški oblici su retki i obično skromnijih dimenzija.[6]

Drenažna mreža na merokrasu je znatno gušća nego na holokraškim terenima.[8] Pojave dezintegracije drenaže i poniranja tokova su retke.[5] Reke su uglavnom svoja korita usekle u vodonepropusnu i nerastvorljivu podlogu. Krečnjačka masa je na taj način izdeljena na jasno izdvojene i nepovezane blokove.

Merokras u Srbiji je razvijen u neposrednoj okolini Beograda, na području Žarkova, Kneževca, Sremčice, Barajeva, Lisovića i Manića.[6] Geološku sredinu čine mladi miocenski krečnjaci dekametarske debljine. Veće površine pod merokrasom u svetu javljaju se u pisaćoj kredi Engleske, u Moravskoj oblasti oko Brna u Češkoj, u severnoj Francuskoj, u Belgiji.[5]

Tip Kosova uredi

Prelazni tip Kosova nazvan je po francuskoj oblasti Kosovi (Causses) u području Centralnog masiva.[6] Po morfološkim i hidrogeološkim karakteristikama, bliži je holokrasu nego merokrasu. Ovaj tip se javlja na visokim platoima, razdvojenim dubokim kanjonskim dolinama alogenih reka, nastalih izvan kraških oblasti. Reke su usekle korita u nerastvorljive stene, koje čine podlogu krasa. Na platoima se javljaju svi površinski i podzemni oblici, sa izuzetkom kraških polja.[7]

Tip Kosova se u Srbiji javlja na Pešterskoj visoravni, u okolini Sjenice.[5] U svetu je, sem tipske oblasti Kosova u Francuskoj, razvijen još i u slovačkom krasu, na Bihoru u Rumuniji, a mestimično se javlja i na prostoru Alpa.[8]

Tip Jure uredi

Ovaj prelazni tip, po karakteristikama bliži merokrasu nego holokrasu, dobio je naziv po oblasti klasičnog razvića u području planine Jure, na švajcarsko - francuskoj granici. Na površini terena javljaju se izrazito plitke vrtače, ali škrapa nema, ili su veoma retke.[5] Uvale se javljaju samo spajanjem vrtača raspoređenih u nizovima po suvim dolinama.[5] Kraških polja nema.[5] Podzemni oblici postoje, uglavnom kao individualni.[8]

Geološku sredinu ovog tipa krasa čine smena krečnjačkih i laporovitih,[9] slabo rastvorljivih i vododrživih stena. Te stene, izuzev regionalnog nabiranja, obično nisu intenzivnije tektonski poremećene.

Prelazni kraški tip Jure kod nas se javlja u istočnoj Srbiji, na planinama Grebenu, Stolu, Velikom Kršu, Beljanici, Kučaju, Rtnju, Ozrenu, Suvoj planini.[8] Ovom tipu pripada i Lelićki kras okoline Valjeva.[5] U svetu, pored tipske lokalnosti planine Jure, taj prelazni tip krasa se javlja i u Bugarskoj, Albaniji, južnoj Italiji, na Krimu.[6]

Pseudokras uredi

Pseudokras predstavlja skup pojava koje su slične oblicima pravog krasa, razvijenih u stenama koje sadrže kalcijum-karbonat (les, laporac, konglomerati cenmentovani kalcijum karbonatom itd.) ili u nekarbonatnim stenama (gips, kamena so, eruptivne stene).


Postoje 2 tipa pseudokrasa: termokras i klastokras.

Termokras uredi

Termokras ili termički kras jeste skup pseudokraških pojava u ledu i zamrznutom zemljištu, na većim geografskim širinama. Termokras je karakterističan samo za oblasti dugogodišnje zamrznutog zemljišta. Nastaje pod uticajem toplotnih procesa u zamrznutom zemljištu koje se odmrzava. Pri nastanku termokrasa dolazi do uleganja topografske površine. Reljef termokrasa se odlikuje udubljenjima i blagim uzvišenjima. U udubljenjima se nalaze jezera različitih veličina. Površina se sve više uleže i stvaraju se zatvorene depresije usled odmrzavanja zemljišta. Evolucija depresija zavisi od toga da li su one suve ili su ispunjene vodom. U suvim depresijama odmrzavanje zemljišta ima periodski karakter i vezano je za pojedine toplije godine. U depresijama ispunjenim vodom, prisutno je produbljivanje jer voda utiče na odmrzavanje zemljišta ispod dna depresije. Oblici koje ima termokras zavise i od klinasto interkalisanog podzemnog leda. Tako se javljaju kupasti brežuljci – bajdžerohi, koji liče na humove, i smenjuju se sa udubljenjima – alasima, koja su ponekad ispunjena manjim jezerima. Ovi oblici se nalaze na obalama severnih mora.

Neke termokraške pojave su po izgledu veoma slične kraškim. To su termokraške pojave kao što su vrtače široke nekoliko metara, plitke depresije do 100m širine i dubine od nekoliko centimetara do nekoliko metara, kao i veće depresije, površine od nekoliko kilometara, ispunjene plitkim jezerima – termokraškim jezerima.

Neki oblici u lednicima su veoma slični kraškim oblicima. Oni nastaju na dva načina. Prvi način jeste otapanjem leda i delovanjem sočnice na površini. Drugi način na koji mogu nastati ovakvi oblici u lednicima jeste delovanjem podledničkog potoka u podini lednika. Ovi oblici se brzo stvaraju, ali brzo i nestaju usled otapanja lednika ili usled njihovog mehaničkog kretanja. Oblici ledničkog krasa jesu ledničke škrape i ledničke pećine. Ledničke škrape nastaju na površini jezera, delovanjem sočnice, koja termičkim delovanjem produbljuje i širi pukotine stvarajući žlebove slične škrapskim brazdama. Između žlebova su uskri ledeni rtovi, nalik na sečenice. Pukotine u ledu nastaju kada lednička masa puca prilikom kretanja. Ove pukotine često u vidu ponora dosežu do dna ledničke mase. Podledničke pećine nastaju termičkim i mehaničkim delovanjem vode podledničkog potoka. Ove pećine se završavaju na čelu lednika. Osim ledničkih škrapa i pećina, u ledu su zapaženi i drugi oblici kraškog reljefa, sem polja, kao što su: vrtače, ponori, škrape, pećine, suve i slepe doline.

Klastokras uredi

Klastokras je skup pseudokraških pojava i oblika razvijenih u klastičnim stenama (peskovima, peščarima, konglometarima, laporcima, lesu, gipsu). Klastokras nastaje procesom rastvaranja i mehaničkim spiranjem (sufozijom). Pojedine stene (laporac, les) su podložnije procesu rastvaranja zato što sadrže znatne količine kalcijum-karbonata. U Srbiji, oblici klastokrasa javljaju se u lesnim naslagama. Najčešće se javljaju kao lesne vrtače. One su veoma plitke, svega 3 do 4 m. Međutim, znatno su šire od vrtača u kraškom reljefu – 200 m ili više. Lesne vrtače su najizrazitije na Titelskoj lesnoj zaravni. Ovde se na jednom kvadratnom kilometru nalazi 26 vrtača. One su okruglaste ili duguljaste, prečnika od 50 do 100 m. Oblika klastokraškog reljefa ima i u tercijernim laporcima gornje-ramske kotline. Ovde se javljaju vrtače, ponori i pećinski kanali u laporcima debljine od 150 do 280 m.

Osim u laporcima i lesu, pseudokraške pojave nastaju i u naslagama kamene soli i u gipsu. One su ovde slične kraškom reljefu hidrografijom. Izložene su neprekidnim promenama. U gipsu pećine mogu biti ogromnih dimenzija. Najveća ovakve vrste je Optimističeskaja u Rusiji dužine 157 km, a zatim Jezerska, Kristalna i Mljinka, koje se takoće nalaze u Rusiji. Na Balkanskom poluostrvu pećine u gipsu su ispitivane u gipsu Kosovrasta, u dolini Radike kod Debra, kao i u Srpsko-suvajskoj kotlini, u dolini Une. U gipsu Kosovrasta postoje vrtače slične kraškim. U Srpsko-suvajskoj kotlini vrtače su oblika plitkih utoleglica, prečnika 1 do 3 m, sa blagim stranama i rastresitim materijalom na dnu.

Oblici klastokrasa postoje i u trijarskim i lijaskim peščarima Centralnog masiva. Ovde je ispitano 16 pećina i 2 jame. Najduža pećina ima kanale dugačke oko 1800 m, a najdublja jama je dubine oko 15 m. Pojedine pećine imaju stalne ili periodske tokove. U lijaskim karbonatnim peščarima postoji 13 pećina, od kojih je jedna dugačka 300 m.

Pseudokraške pećine se javljaju i u vulkanskim stenama. Nastale su usled ekspanzije gasova. Nakon konsolidacije lave, nastalo je mehaničko razoravanje, što je dovelo do nastanka podzemnih šupljina. Postoje i pećine koje su nastale ispiranjem tufoznog materijala. U Češkoj postoje pećine koje su izgrađene u bazaltu i fonolitu. U Centralnom masivu zapažene su 4 jame i jedna pećina u granit porfirima i u mikašistu. Na planini Tibesti, u tercijernim i kvartarnim vulkanskim stenama pronaćene su pećine malih dimenzija (do 20 m) i jame duboke do 7 m.

Pseudokraške pojave se ne mogu svrstavati u prave kraške oblike. Jovan Cvijić je smatrao da kraškim pojavama treba nazivati samo oblike i hidrografske pojave krečnjačkih terena, a slične oblike u drugim stenama ne treba nazivati kraškim oblicima. Zbog toga je pojam pseudokras pogodan za sve terene koji nisu krečnjački.

Vidi još uredi

Reference uredi

  1. ^ „What is Karst?” (PDF). Environmental Science Institute. The University of Texas at Austin. 16. 5. 2006. Pristupljeno 25. 12. 2020. 
  2. ^ Jackson, Julia A., ur. (1997). „Karst”. Glossary of geology. (Fourth izd.). Alexandria, Virginia: American Geological Institute. ISBN 0922152349. 
  3. ^ Doerr, S. H. (18. 3. 1999). „Karst-like landforms and hydrology in quartzites of the Venezuelan Guyana shield: Pseudokarst or "real" karst?”. Zeitschrift für Geomorphologie. 43 (1): 1—17. Bibcode:1999ZGm....43....1D. doi:10.1127/zfg/43/1999/1. 
  4. ^ Billi, Andrea; De Filippis, Luigi; Poncia, Pier Paolo; et al. (februar 2016). „Hidden sinkholes and karst cavities in the travertine plateau of a highly-populated geothermal seismic territory (Tivoli, central Italy)”. Geomorphology. 255: 63—80. Bibcode:2016Geomo.255...63B. doi:10.1016/j.geomorph.2015.12.011. 
  5. ^ a b v g d đ e ž z i j k Marković M., Pavlović R., Čupković T. 2003. Geomorfologija. Beograd: Zavod za udžbenike i nastavna sredstva
  6. ^ a b v g d đ Pešić L. 2001. Opšta geologija - Egzodinamika. Beograd: Rudarsko-geološki fakultet
  7. ^ a b Petrović D. 1977. Geomorfologija. Beograd: Građevinska knjiga
  8. ^ a b v g Anđelić M. 1990. Geomorfologija. Beograd: Vojnogeografski institut
  9. ^ Đorđević V., Đorđević P., Milovanović D. 1991. Osnovi petrologije. Beograd: Nauka

Literatura uredi

  • Petrović, D. (2003). Geomorfologija. Beograd: Geografski fakultet
  • Ford, D.C., Williams, P. (2007). Karst Hydrogeology and Geomorphology. John Wiley and Sons Ltd. ISBN 978-0-470-84996-5. 
  • Jennings, J.N., Karst Geomorphology, , Blackwell. (2nd изд.). 1985. ISBN 978-0-631-14032-0. 
  • Palmer, A.N., Cave Geology, 2nd Printing. . Cave Books. 2009. ISBN 978-0-939748-66-2. 
  • Sweeting, M.M., Karst Landforms, Macmillan. 1973. ISBN 978-0-231-03623-8.
  • van Beynen, P. (Ed.), Karst management, Springer. 2011. ISBN 978-94-007-1206-5.
  • Vermeulen, J.J., Whitten, T., "Biodiversity and Cultural Property in the Management of Limestone Resources in East Asia: Lessons from East Asia", The World Bank. 1999. ISBN 978-0-821345-08-5.

Spoljašnje veze uredi

 
Kras na Vikimedijinoj ostavi.
 
Vikizvornik ima tekst iz Enciklopedije Britanike (1911), članak Karst.
Preuzeto iz „https://sr.wikipedia.org/w/index.php?title=Крас_(геоморфологија)&oldid=27556195”