Mađari
Ovaj članak sadrži spisak literature (štampane izvore i/ili veb-sajtove) korišćene za njegovu izradu, ali njegovi izvori nisu najjasniji zato što ima premalo izvora koji su uneti u sam tekst. Molimo vas da poboljšate ovaj članak tako što ćete dodati još izvora u sam tekst (inlajn referenci). |
Mađari (mađ. magyarok; u istorijskom kontekstu nazivani i Ugari ili Ugri) su ugarski narod iz grupe ugro-finskih naroda, koji pretežno živi u Mađarskoj, gde čini preko 90% stanovništva. Stari Mađari su poreklom sa Urala, a u Panonsku niziju su se doselili u 9. veku, gde su se mešali sa lokalnim, pretežno slovenskim stanovništvom, čime su izgubili svoje originalne etničke osobine. Mađari su pretežno Hrišćani 75% rimokatoličke i protestantske veroispovesti, a govore mađarskim jezikom, koji pripada ugro-finskoj grupi uralske porodice jezika.
| magyarok | |
|---|---|
| Ukupna populacija | |
| oko 14,5 miliona | |
| Regioni sa značajnom populacijom | |
 Mađarska | 9.979.000[1] |
 Rumunija | 1.227.623 (2011)[2] |
 SAD | 1.501.817[3] |
 Slovačka | 458.467 |
 Srbija | 253.899 (2011)[4] |
 Kanada | 315.510 |
 Ukrajina | 161.618[5] |
 Brazil | ~ 80.000 [6] |
 Nemačka | ~ 120.000 |
 Australija Novi Zeland | ~ 65.000 |
 Austrija | 40.583 (2001) |
| Azija | ~ 30.000 |
 Izrael | ~10.000 |
 Turska | 6.800 (2001) |
 Slovenija | 6.243 (2001) |
 Republika Srpska | 166[7] |
| Jezici | |
| mađarski | |
| Religija | |
| hrišćani 75%, oko 50% su rimokatoličke, 25% protestantske, ostatak su ateisti i ostali. | |
| Srodne etničke grupe | |
| Uralski narodi | |
Istorija uredi
Poreklo Mađara uredi
Smatra se da se prapostojbina Mađara nalazila na istočnoj strani Urala, u zapadnoj Aziji, na području gde i danas žive takozvani Obski Ugari, poznati i kao Hanti i Mansi. Jezici kojima govore Obski Ugari su najsličniji mađarskom jeziku, a oblast koju isti naseljavaju je poznata kao Jugra (ime koje upadljivo podseća na naziv Ugarska). Iz svoje prapostojbine, Mađari su se prvo preselili na zapadnu stranu Urala, na područje poznato kao Magna Hungarija. Tu se danas nalazi Republika Baškortostan, koja je u sastavu Ruske Federacije. Sa ovog područja se Mađari sele u zemlju poznatu kao Levedija (današnja istočna Ukrajina), a odatle u zemlju poznatu kao Etelkez (današnja zapadna Ukrajina). Konačno, iz Etelkeza se u 9. veku preseljavaju u Panonsku niziju.
Mađari u Panonskoj niziji i srednjovekovna Ugarska uredi
Mađari se prvi put pojavljuju na Dunavu u borbama protiv Grka, kao saveznici Bugara. Krajem 9. veka za njih su znali svi narodi srednje i istočne Evrope. 892. godine dolaze na područje Dunavske nizije kao ratni pomoćnici Franaka, a potom i Vizantije, kada ih vizantijski car Lav VI Mudri poziva u pomoć protiv bugarskih napada pod vođstvom Simeona I. U starim srpskim izvorima Mađari su bili poznati pod imenom Ugri.
Mađari u srednjoj Evropi najpre stvaraju kneževinu, a potom i kraljevinu (videti članak: Kraljevina Ugarska). Prvi mađarski (ugarski) kralj je bio Stefan I, poznat i kao Sveti Stefan (1000—1038). Pored Mađara, koji su predstavljali vladajući sloj društva, u srednjovekovnoj Kraljevini Ugarskoj su živeli i drugi narodi - Sloveni, Vlasi, Sekelji, Saksonci, Kumani, Pečenezi, Jasi, itd. Mešajući se sa Mađarima, ovi narodi su doprineli stvaranju današnjeg mađarskog etnosa. 1102. godine srednjovekovna Kraljevina Hrvatska gubi samostalnost i postaje ugarska krunovina.
-
Mađari u 10—12. veku, prema istoričaru Jovanu Pejinu -
Prostiranje Belobrdske arheološke kulture (10—12. vek), nastale u periodu slovensko-mađarske simbioze -
Kraljevina Ugarska u 13. veku
Osmanska i habzburška vlast uredi
Osmanskim osvajanjem u 16. veku, Kraljevina Ugarska gubi samostalnost i raspada se u dve državne celine: habzburšku Kraljevinu Ugarsku - teritoriju Habzburške monarhije i Istočnu ugarsku kraljevinu iz koje će nastati Kneževina Transilvanija, vazalna država Osmanskog carstva. Ovom kneževinom je vladala mađarska vladajuća elita, a veliki deo njenog stanovništva su sačinjavali Vlasi, Saksonci i Sekelji. Južni i centralni delovi srednjovekovne Kraljevine Ugarske su došli pod direktnu osmansku vlast, koja je na ovom području organizovala nekoliko pašaluka.
Krajem 17. veka, od jednog dela Habzburške Kraljevine Ugarske se izdvaja zasebna država pod nazivom Kneževina Gornja Ugarska, koja priznaje vrhovnu vlast Osmanskog carstva. Ova država je bila kratkotrajna. Habzburzi ubrzo isteruju Osmanlije iz većeg dela Srednje Evrope i uspostavljaju svoju vlast nad velikim delom teritorija kojima je u srednjem veku upravljala Kraljevina Ugarska. Kneževina Transilvanija tada gubi svoju državnost i postaje jedna od habzburških teritorija. Na jugu Panonske nizije Habzburzi formiraju nekoliko posebnih teritorija, koje nisu ušle u sastav proširene habzburške Kraljevine Ugarske.
-
Habzburška Kraljevina Ugarska 1572. godine -
Habzburška Kraljevina Ugarska, Kneževina Gornja Ugarska i Kneževina Transilvanija 1683. godine -
Habzburška Kraljevina Ugarska 1850. godine
Austrougarski kompromis uredi
Nakon Austrougarskog kompromisa iz 1867. godine, Mađari postaju vladajući narod u ugarskom delu dvojne monarhije. Ugarskoj su između 1860. i 1882. godine priključena i područja do tada zasebnih habzburških teritorija (Kneževine Transilvanije, Vojvodstva Srbije i Tamiškog Banata, Kraljevine Hrvatske, Kraljevine Slavonije, Vojne granice), čime je njen prostor proširen, iako je novostvorena Kraljevina Hrvatska-Slavonija zadržala autonomiju u okviru Ugarske. Mađarski jezik je tada zamenio latinski i nemački kao jezik administracije u Ugarskoj. U ovo doba se jedan deo nemađarskih naroda Ugarske asimilovao u Mađare, čime se procentualni udeo Mađara u Ugarskoj povećao. Po podacima iz 1840. godine, na području zemalja krune Svetog Stefana je bilo 37% Mađara, dok je po podacima iz 1910. godine procenat govornika mađarskog jezika u Ugarskoj iznosio 48%. Ostatak stanovništva Ugarske činili su Rumuni, Slovaci, Nemci, Hrvati, Srbi, Malorusi, Slovenci, itd. U govornike mađarskog jezika je austrougarska statistika uključila i jedan broj nemađara, posebno Jevreja.
Nezavisna Mađarska i Trijanonski sporazum uredi
Raspadom Austrougarske 1918. godine, raspada se i sama Kraljevina Ugarska, a njeni periferni delovi, pretežno nastanjeni nemađarskim narodima, ulaze u sastav novostvorenih država Čehoslovačke, Kraljevine Srba, Hrvata i Slovenaca, Austrije, a takođe i proširene Kraljevine Rumunije. U centralnim delovima podeljene Kraljevine Ugarske, koji su pretežno bili nastanjeni Mađarima, stvara se nezavisna mađarska država pod nazivom Mađarska Demokratska Republika. Nju nasleđuje Mađarska Sovjetska Republika, a ovu obnovljena Mađarska Demokratska Republika, a potom država pod nazivom Kraljevina Mađarska, koja je bila samo titularna kraljevina bez kralja.
Trijanonskim sporazumom iz 1920. godine, regulisan je status nezavisne Mađarske države i određene su njene granice prema susedima. U odnosu na bivšu Kraljevinu Ugarsku, nova nezavisna Mađarska je imala za dve trećine manju teritoriju. Iako su teritorije bivše Kraljevine Ugarske koje nisu pripale nezavisnoj Mađarskoj bile pretežno nastanjene nemađarskim narodima, na njima je ostao da živi i znatan broj Mađara, posebno u pograničnim područjima. Zbog ovoga su mnogi Mađari smatrali da im je trijanonskim sporazumom učinjena nepravda.
Drugi svetski rat uredi
U međuratnom periodu je mađarska politika uglavnom bila fokusirana na reviziju Trijanonskog sporazuma, što je delimično i ostvarila savezom sa Hitlerovom Nemačkom u Drugom svetskom ratu. Uz pomoć Nemačke, Mađarskoj su priključeni delovi Čehoslovačke, Rumunije i Jugoslavije. Na ovim područjima je bilo kako mađarskog stanovništva, tako i nemađara. Nemačka nije podržala maksimalističke mađarske zahteve za teritorijama, tako da je Slovačkoj bila priznata nezavisnost, deo Transilvanije je ostao u sastavu Rumunije, a Banat u sastavu Nedićeve Srbije.
Socijalizam uredi
Nakon što su Sile Osovine izgubile rat, Mađarska postaje socijalistička zemlja u sovjetskoj sferi uticaja i od nominalne kraljevine se zvanično transformiše u republiku. Sovjeti nisu priznali mađarska teritorijalna proširenja iz doba Drugog svetskog rata, tako da je Mađarska vraćena u svoje predratne granice. U okviru socijalističkog društvenog poretka u susednim zemljama, Jugoslaviji i Rumuniji, regulisan je autonomni položaj tamošnjih Mađara. U Jugoslaviji je u okviru autonomne pokrajine Vojvodine Mađarima priznat ravnopravan status, zajedno sa drugim narodima (Srbima, Slovacima, Rumunima, itd), dok je u Rumuniji formirana Mađarska autonomna pokrajina, koja je ubrzo ukinuta.
Etničke grupe uredi
U okviru mađarskog naroda postoji nekoliko etničkih grupa: Kumani, Jasi, Hajduci, Paloci, Matjo, Rabakez, Heteš, Gečej, Sekelji, Čango, Kalotasezi. Neke od ovih etničkih grupa (Kumani, Jasi, Sekelji, itd) su u prošlosti bili posebni narodi koji su se asimilovali u Mađare.
Brojnost Mađara uredi
Mađara danas ukupno ima oko 14.500.000, od toga u Mađarskoj 9.400.000. Znatan broj Mađara živi u susednim zemljama: Rumuniji 1.200.000, Slovačkoj 458.000, Srbiji 253.000 i Ukrajini 156.000. Velik broj ih živi i u SAD 785.000.
Mađari izvan Mađarske uredi
Mađari u Rumuniji uglavnom nastanjuju delove Transilvanije, a u okruzima Hargita i Kovasna čine većinsko stanovništvo. U periodu između 1952. i 1968. godine Mađari su u Rumuniji imali svoju autonomnu pokrajinu, gde su činili oko 77% stanovništva.
U Slovačkoj Mađari pretežno žive u južnom delu zemlje, blizu granice sa Mađarskom i čine većinu stanovništva u jednom broju opština i gradova.
U Srbiji Mađari pretežno žive na severu autonomne pokrajine Vojvodine, gde čine apsolutnu etničku većinu u pet opština (Kanjiža, Senta, Ada, Bačka Topola, Mali Iđoš), a relativnu većinu u dve opštine (Bečej, Čoka) i jednom gradu (Subotica).
U Ukrajini Mađari uglavnom žive u Zakarpatju, blizu granice sa Mađarskom, gde čine većinu u jednom broju naselja.
Vidi još uredi
- Mađari u Vojvodini
- Sekelji
- Mađarabi
- Hajdu (Mađari)
- Kumani
- Paloci
- Jasi
- Gulaš, mađarsko jelo
Izvori uredi
- ^ „STADAT – 1.1. Népesség, népmozgalom”. Pristupljeno 12. 4. 2013.
- ^ „Arhivirana kopija” (PDF). Arhivirano iz originala (PDF) 02. 08. 2019. g. Pristupljeno 21. 02. 2013.
- ^ „American FactFinder - Results”. Pristupljeno 12. 4. 2013.
- ^ „Arhivirana kopija” (PDF). Arhivirano iz originala (PDF) 06. 07. 2016. g. Pristupljeno 21. 02. 2013.
- ^ http://database.ukrcensus.gov.ua/MULT/Dialog/Saveshow.asp. Pristupljeno 12. 4. 2013. Nedostaje ili je prazan parametar
|title=(pomoć) - ^ Revista Época Edição 214 24/06/2002 |date= |website= |publisher= |access-date=12. 4. 2013}} [https://web.archive.org/web/20130703152615/http://epoca.globo.com/edic/214/soci1a.htm Arhivirano na sajtu Wayback Machine (3. jul 2013)
- ^ „Rezultati Popisa 2013, Etnička/nacionalna pripadnost, vjeroispovijest, maternji jezik”. Republički zavod za statistiku. Pristupljeno 23. 3. 2017.
Literatura uredi
- Bowlus, Charles R. (1995). Franks, Moravians, and Magyars: The Struggle for the Middle Danube, 788-907. Philadelphia: University of Pennsylvania Press. ISBN 978-0-8122-3276-9.
- Rokai, Peter (2002). „Istorija Mađara od najstarijih vremena do Mohačke bitke 1526. godine”. Istorija Mađara. Beograd: Clio. str. 7—183. ISBN 978-86-7102-035-0.
