Tibet
Tačnost ovog članka je osporena. |
Tibet (tib. བོད་, kin: 西藏自治区, 西藏自治區, Xīzàng Zìzhìqū) velika je visoravan u centralnoj Aziji, sjeveroistočno od Himalaja, koja predstavlja tradicionalnu postojbinu Tibetanaca kao i drugih etničkih grupa, kao što su Monpe, Cjan i Loba, a u kojoj takođe živi brojna zajednica Han Kineza i Huija. Tibet predstavlja najvišu oblast na svetu, sa prosečnom nadmorskom visinom od 4900 m i često je nazivan Krov sveta. Najveći deo istorijske regije Tibet danas se nalazi u sastavu Narodne Republike Kine.
<div" cellpadding="0">
| |||||||||
 
|
Tibetanska autonomna oblast unutar Narodne Republike Kine | ||||||||
 
|
"Veliki Tibet"; Tibet kakvim ga vide tibetanske emigrantske organizacije | ||||||||
|
Tibetanske oblasti kakvima ih je označila Narodna Republika Kina | ||||||||
|
|
Oblasti pod kineskom kontrolom za kojima priseže Indija kao deo Aksaj Čina | ||||||||
|
|
Oblasti pod indijskom kontrolom za kojima priseže NR Kina kao deo Tibeta | ||||||||
|
Ostale istorijske oblasti unutar tibetanske kulturne sfere | ||||||||
Tibet se u istoriji pojavio u 7. veku kao ujedinjeno carstvo, ali se uskoro podelio na nekoliko teritorija. Najveći dio zapadnog i centralnog Tibeta je često bio ujedinjen pod barem nominalnom vlašću tibetanskih vladara sa sedištem u Lasi, Šigadzeu ili obližnjim lokacijama; te vlade su u različita vremena bila pod mongolskim ili kineskim sizerenstvom. Istočne oblasti Kam i Amdo su često imale decentraliziranu domaću vlast, podejeljenu između malih kneževina ili plemenskih grupa, dok su često padale pod neposrednu kinesku vlast; većina tih oblasti je kasnije pripojena kineskim provincijama Sičuan i Ćinghaj. Godine 1951. je nakon kraćeg oružanog sukoba Tibet pripojen novouspostavljenoj Narodnoj Republici Kini, a prethodna tibetanska vlast formalno ukinuta 1959.[1] Danas NR Kina upravlja zapadnim i centralnim Tibetom kao Tibetanskom autonomnom oblasti dok su istočne oblasti dio provincija Sičuan i Ćinghaj. U Tibetu postoje tenzije između domaćeg stanovništva i kineskih vlasti, kao i tibetanski pokret za nezavisnost koga čine disidentske grupe u izbjeglištvu.[2]
Ekonomijom Tibeta dominira naturalna poljoprivreda, iako se poslednjih decenija u Tibetu razvio i turizam. Dominantna religija Tibeta je tibetanski budizam, iako postoje i muslimanske i hrišćanske manjine. Tibetanski budizam daje snažan uticaj umjetnosti, muzici i festivalima u regionu. Tibetanska arhitektura održava kineski i indijski uticaj. Tradicionalna kuhinja Tibeta se temelji na pečenom ječmu, mesu od jaka i tibetanski čaj.
Zastava Tibeta uredi
Trenutnu verziju tibetanske zastave predstavio je trinaesti Dalaj Lama 1912. U prošlosti je Tibet bio nezavisna država tako da neki osporavaju legitimnost vlasti NR Kine na tom prostoru. U periodu kad je Tibet bio u sastavu Mongolskog i Kineskog carstva uspevao je da sačuva određen stepen samostalnosti. Dinastija Ćing je još u 18. veku Tibet na mapama prikazivala kao sastavni deo carstva.
Godine 1951. Tibet je zauzela NR Kina. Vlada Tibeta predvođena četrnaestim Dalaj Lamom je 1959. bila prisiljena da napusti domovinu i uspostavi vladu u izgnanstvu u Darmsali u severnoj Indiji. Vlada u izgnanstvu traži nezavisnost Tibeta, pozivajući se na istorijsko pravo i postojanje drevne tibetanske države. Ona je nastavila je da koristi zastavu, čije je prikazivanje Vlada Kine zabranila da bi sprečila težnje ka nezavisnosti.
Etimologija uredi
Naziv Tibet, koji se koristi u većini evropskih jezika potiče iz arapskog ili persijskog Töbän - visina, visoravan. Tibetanci svoju domovinu nazivaju Bod (izgovara se po u nekim dijalektima tibetanskog). Smatra se da je najbolji prevod te reci - otadžbina. kineski naziv za Tibet je Š'idzan'. Postoji više tumačenja ovog naziva.
Istorija uredi
Malo toga je poznato o istoriji Tibeta pre sedmog veka. Taj period obavijen je mitovima i legendama i iz njega ne postoje pouzdani istorijski izvori. Od VII do XX veka nove ere Tibet je bio snažna kraljevina. Kraljevi iz dinastije Jarlung uspevaju da sjedine veći deo centralnog Tibeta. Namri Songsten, vladar Jarlung dinastije uspeo je proširiti uticaj Tibeta ka centralnoj Aziji. Tokom sedmog veka uticaj Tibeta je rastao velikom brzinom. Kralj Songsten Gampo predvodio je osvajanja Nepala i severne Indije. Tibet je postao pretnja za dinastiju Tang u Kini. Da bi bio sprečen rat između Kine i Tibeta dogovoren je brak između tibetanskog kralja i kineske princeze, što je dovelo do saveza između dva kraljevstva. Budizam, koji je dominirao tim područjem više od 1.000 godina, postao je zvanična državna religija. Tokom vladavine Songsten Gampo-a izgrađeni su brojni hramovi u Lasi kao i kraljeva palata kasnije poznata kao Potala. Kontakt sa Kinom omogućio je razvoj medicine, astronomije i matematike. Stvoreno je tibetansko pismo po uzoru na indijsko što je omogućilo prevođenje budističkih zapisa, pojavu pisanih zakona, i pisane istorije države. Tokom sledeća dva veka uticaj i granice Tibeta još više su se proširile. Kralj Trisong Detsen uspostavio je kontrolu nad severnim Pakistanom, Nepalom, Turkestanom, severnom Indijom. Došlo je do rata sa Kinom. 783. tibetanska vojska prodrla je u tada kinesku prijestonicu Čang'an (današnji Hi'an) prisilivši kineskog cara da prizna proširenje Tibeta. Nakon rata potpisan je sporazum prema kojem su Kina i Tibet definisane kao dve nezavisne države. U to doba budizam počinje da preuzima primat u upravljanju državom. 842. kralj Trisung Detsen Ralpachen, koji je podržavao budizam, ubijen je od strane svog brata Langdharmaa.
Langdharmaa je bio protivnik budističke religije i nastojao je da izbaci njen uticaj iz državnog aparata. Njegovi pokušaji su bili bezuspešni jer je naišao na žestok otpor budističkog sveštenstva. Nakon nekoliko godina vladavine ubijen je od strane budističkih monaha. Nakon toga dolazi do rasula tibetanske države, rastrojene unutrašnjim nemirima i spoljašnjim pretnjama Kineskog i Mongolskog carstva.
Godine 1239. Tibet je ušao u sastav Mongolskog carstva. Uticaj tibetanskog budizma postajao je sve veći tako da je budizam ubrzo postao zvanična religija Mongolskog carstva. Godan-kan, praunuk Džingis-kana uspostavio je zaštitnički stav prema budizmu štiteći tibetanske duhovne vođe. U četrnaestom veku dolazi do slabljenja Mongolskog carstva i Tibet ponovo dobija nezavisnost. Mongolija se meša u dinastičke sukobe nastojeći da duhovnom vođi Dalaj Lami dodeli i svetovnu vlast. Peti Dalaj Lama Ngavang Lobzang Giatso postao je duhovni i svetovni vladar Tibeta 1656. godine. Njegovom smrću 1682. odnos sa Mongolskim carstvom se promenio.
Mongolski vladari želeli su veću kontrolu nad Tibetom, tako da su početkom XVIII veka napali i osvojili glavni grad Lasu, stavljajući pod svoju kontrolu šestog Dalaj Lamu Tsang-Jang Giatsoa. Ponovno Mongolsko osvajanje nije naišlo na potporu lokalnog stanovništva. To je iskoristio kineski car Kang Ksi koji je poveo vojnu kampanju s ciljem da oslobodi Lasu i protera Mongole. kineska vojska dočekana je kao oslobodilačka. Pod zaštitom Kineza bio je sedmi Dalaj Lama koji je ranije proteran iz Lase od strane Mongola. kineski car Kang Ksi proglasio je Tibet protektoratom kineske imperije. Tokom XVIII i XIX veka Tibet je ostao protektorat Kine sve do 1911.
Car je u Lasi postavio svog izaslanika, koji se nazivao amban. 1750. narod Tibeta se pobunio, zbacio carskog izaslanika i uspostavio samostalnu vlast. Uz pomoć carske vojske ustanak 1750. je ugušen.
Prvi Evropljani koji su stigli na Tibet bili su jezuitski misionari, koji su 1705. osnovali svoju misiju u Lasi. Početkom XVIII veka dolazi do uspostavljanja kontakta između Evropskih zemalja i Tibeta. 1774. Britanski izaslanici su stigli u Tibet.
1904. Britanska vojska iz Indije ušla je u Tibet, osvojila Lasu prisiljavajući Tibet da otvori granice prema „biseru“ britanskog kolonijalnog carstva - Indiji. 1906. potpisan je sporazum između Kine i Velike Britanije kojim je Tibet postao Britanski protektorat. Godinu dana kasnije, 1907. potpisan je novi sporazum, ovaj put između Velike Britanije, Kine i Rusije. Velika Britanija i Rusija priznale su Kini pravo na Tibet. Direktna kineska vlast u Lasi uspostavljena je 1910, ali nije trajala dugo. 1911. izbila je revolucija u Kini, što je iskoristio Dalaj Lama preuzevši kontrolu nad Tibetom. 1913. Tibet i Mongolija proglasile su ocepljenje od Kine. 1914. Velika Britanija priznala je nezavisnost Tibeta i uspostavljena je granica između Tibeta i britanske Indije. Kina nije prihvatila nezavisnost Tibeta, smatrajući ga neodvojivim delom svoje teritorije.
Početak Prvog svetskog rata i građanski rat u Kini skrenule su pogled velikih sila sa Tibeta, omogućivši trinaestom Dalaj Lami da neometano vlada. Sve do 1950. Tibet se održavao kao nezavisna država. 1950. vojska Narodne Republike Kine ušla je u Lasu. 1951. pod pritiskom NR Kine potpisan je tibetansko-kineski sporazum koji je predviđao da Tibetom zajednički vladaju vlada NR Kine i vlada Tibeta na čelu sa Dalaj Lamom. 1956. izbio je ustanak Tibetanaca, podržan od strane Sjedinjenih Američkih Država. Ustanak je krvavo ugušen 1959, stotine hiljada Tibetanaca je ubijeno, spaljen je veliki broj budističkih hramova, a Dalaj Lama je prisiljen da napusti zemlju i prebegne u Darmsalu u Indiji, gde se i danas nalazi. Za vreme Mao Cedungove vladavine u Kini sprovođen je teror nad stanovništvom Tibeta. Došlo je do organizovanog uništavanja kulturnog nasleđa, budističkih manastira, svetilišta i do pokolja nad budističkim sveštenstvom i monasima. Neki izvori pominju da je u ovom periodu stradalo više od 1,2 miliona Tibetanaca. Osamdesetih godina XX veka došlo je do liberalizacije režima, što je Tibetu vratilo određeni stepen religijske slobode. Dalaj Lama je iz emigracije uputio brojne pozive za pomoć u oslobađanju Tibeta.
1989. dobio je Nobelovu nagradu za mir zbog svojih nastojanja da nenasilnim putem povrati nezavisnost Tibeta.
Geografija uredi
Tibetanska visoravan je najviša visoravan sveta, nalazi se prosečnoj nadmorskoj visini od 4.900 m. Najviši vrh sveta Mont Everest nalazi se na granici Tibeta i Nepala. Preovladava suva klima sa veoma malom količinom padavina tokom godine. Iako svake godine padne mala količina snega zbog velike nadmorske visine sneg se na određenim delovima zadržava tokom cele godine. Indijski monsun zahvata samo istočni Tibet, dok u severnom Tibetu preovladavaju visoke temperature tokom leta i jako hladne zime.
Pustinjska tibetska visoravan je izgrađena od magmatskih stena, granita i krečnjaka, izdvojena planinskim lancima i dubokim dolinama, a zbog visine hladna. Severni Tibet je skoro beživotna pustinja, Can Tan, sa samo 100-150 mm padavina godišnje. Tu su srednje zimske temperature minus 30-35C, a visoke planine pod večitim snegom. Južni Tibet je vlažniji, iako i njemu Himalaji uskraćuju padavine.
Područje Tibeta čini nekoliko istorijskih regija:
Kulturni uticaj Tibeta, odnosno tibetanskog budizma, obuhvata i delove Nepala, Butana i neke delove severne Indije gde je raširen budizam.
Iako su padavine na Tibetu oskudne i snežne, na njemu izviru velike reke
Brojna su i jezera, prostrana i visoka. Najveće među njima je Gegri Nor (2.500 km) na 5.627 m nadmorske visine. Još više je jezero Aportkona 6.465 m, a bezimeno jezero je najviše na Zemlji (6.858). Voda jezera je najčešće slana i ne otiče.
Privreda uredi
Privreda Tibeta zasnovana je na poljoprivredi. Zbog nepovoljnih klimatskih uslova prinosi su uglavnom mali. Tibet poseduje velike rezerve zlata, srebra, cinka i drugih ruda. U poslednje vreme dolazi do velikog razvoja turizma prvenstveno zahvaljujući bogatom kulturnom nasleđu ali i prirodnim lepotama. Kineska vlada izgradila je železničku prugu koja povezuje Tibet sa ostalim delovima Kine. Na toj pruzi se nalazi i najviša železnička stanica na svetu.
Demografija uredi
Većinu stanovništva čine Tibetanci. Značajan procenat Kineza doselio se na Tibet uglavnom tokom šezdesetih i sedamdesetih godina XX veka zbog tadašnje komunističke politike i pokušaja asimilacije Tibetanaca. Većina stanovništva služi se tibetanskim jezikom koji je priznat pored zvaničnog kineskog. Dominantna religija je budizam.
Etnička struktura Autonomne provincije Tibet i glavnog grada Lase | |||||||
Ukupno stanovnika |
Tibetanci |
Ostali | |||||
AP Tibet |
2.616.329 | 2.427.168 | 92,8% | 158.570 | 6,1% | 30.591 | 1,2% |
Lasa |
474.499 | 387.124 | 81,6% | 80.584 | 17% | 6.791 | 1,4% |
Kultura uredi
Tibet je tradicionalni centar tibetanskog budizma, koji se proširio i van njegovih granica. Takođe je dom spiritualističke tradicije zvane Ben. Stanovništvo govori velikim brojem srodnih dijalekata koji čine jedinstven tibetanski jezik, a postoji i tibetansko pismo. Dominantan je uticaj budističke kulture. Palata Potala, bivša rezidencija Dalaj Lame i Norbulingka, letna rezidencija Dalaj Lame, su građevine pod zaštitom UNESKO. Tokom šezdesetih godina 20. veka komunisti su uništili ili oštetili veliki deo kulturnog nasleđa.
Vidi još uredi
Reference uredi
- ^ „Q&A: China and Tibet”. BBC News. 19. VI 2008. Proverite vrednost paramet(a)ra za datum:
|date=(pomoć) - ^ „Regions and territories: Tibet”. BBC News. 11. XII 2011. Proverite vrednost paramet(a)ra za datum:
|date=(pomoć)
Spoljašnje veze uredi
Mediji na Ostavi
Definicije iz Vikirečnika
Novosti na Vikinovostima
Podaci na Vikipodacima