T-34
T-34 je bio sovjetski srednji tenk, često označavan kao najbolji i najuticajniji tenk Drugog svetskog rata, iako su kasniji tenkovi iz tog perioda imali bolji oklop i naoružanje.[1] Prvi takav tenk proizveden je 1940. u Harkovu, a proizvođen je do 1958. godine. Tenk T-34 je bio osnova sovjetskih oklopnih snaga tokom Drugog svetskog rata, a kasnije je izvožen u druge zemlje. Bio je najviše proizvođen tenk u Drugom svetskom ratu i drugi svih vremena nakon serije T-54/T-55.[2] Publikacija objavljena 1996. je pokazala da se T-34 još uvek koristio u 27 država.
| T-34 | |
|---|---|
|
| |
| Osnovne karakteristike | |
| Zemlja porekla |  Sovjetski Savez
|
| Namena | srednji tenk |
| Uveden u upotrebu | 1940. |
| Prvi korisnik | Crvena armija |
| Broj primeraka | 84.070 |
| Brzina na putu | 56 km/h |
| Brzina van puta | 26 km/h |
| Doseg | 465 km |
| Dimenzije i masa | |
| Dužina | 6,75 m |
| Širina | 3,00 m |
| Visina | 2,45 m |
| Težina | 27,9 t |
| Oprema | |
| Glavno naoružanje | 76.2 mm F-34 |
| Sporedno naoružanje | 2 × 7.62 mm mitraljezi |
| Oklop | 45/45/45 mm |
| Motor | dizel-motor V-2 |
| Snaga (KS) | 480 KS |
| Snaga (kW) | 373 kW |
| Posada | |
| Posada | 4 (zapovednik (tobdžija), radista, vozač, punilac) |
T-34 je razvijen iz BT serije brzih tenkova i dizajniran je da zameni pešadijske tenkove BT-5 i BT-7. Kada je ušao u serijsku proizvodnju 1940. po opštim karakteristikama samo je sovjetski KV-1 bio bolji, ali je T-34 predstavljao idealno izbalansiranu kombinaciju oklopne zaštite, pokretljivosti i snažnog naoružanja. Na ovom tenku je primenjen novi, revolucionarni koncept oklopne zaštite. Zahvaljujući oklopnim pločama postavljenim pod uglom, značajno je povećana efikasnost postojećeg oklopa kao i mogućnost rikošeta granate u slučaju pogotka. Dizel-motor je smanjio mogućnost požara u slučaju da tenk bude pogođen, a široke gusenice omogućile su mu lako kretanje po blatu i snegu. U T-34 je bio ugrađen top duge cevi kalibra 76,2 mm koji je bez problema mogao da izbaci iz stroja bilo koji nemački tenk tog vremena. Borbena efikasnost je u početku patila zbog nezadovoljavajuće ergonomije u odeljku za posadu, nedostatka radija i loše taktičke upotrebe. Raspored sa dva čoveka na topu je zahtevao da zapovednik bude takođe i nišandžija, što je bilo tipično za većinu sovjetskih tenkova iz tog vremena; ovo se pokazalo slabijim od nemačkog rasporeda sa trojicom ljudi (zapovednik, nišandžija i punilac). U trenutku nemačkog napada na SSSR bilo je proizvedeno ukupno 1.225 tenkova ovog tipa.
Dizajn i konstrukcija tenka su bili konstantno unapređivani tokom rata da bi se poboljšala efikasnost i smanjili troškovi, što je omogućilo proizvodnju većeg broja tenkova. Početkom 1944. uveden je T-34-85 sa moćnijim topom od 85 mm koji su opsluživala trojica. Do kraja rata, raznovrsni i jeftini tenkovi T-34 su zamenili mnoge lake i teške tenkove u službi i brojali su većinu proizvedenih sovjetskih tenkova u ratu. Njegov evolucioni razvoj je vodio direktno do T-54/T-55 serije tenkova, koji su se proizvodili do 1981. i koji se još uvek koriste.
Razvoj
urediSovjetski tenk T-34 proizveden je u fabrici lokomotiva Kominterna u Harkovu. Na razvoju ovog tenka radio je mladi ruski inženjer Mihail Koškin koji je 1936. godine prebačen u fabriku Kominterna kao glavni projektant.[3] Ova fabrika je bila zadužena za konstantnu modernizaciju BT tenkova (tzv. brzohodni tenkovi koji su mogli da se kreću i bez gusenica što im je omogućilo da na putu razviju velike brzine). Iskustva iz Španskog građanskog rata su pokazala da su naoružanje i oklop ruskog tenka BT nedovoljni da bi mogao uspešno da se suprotstavi novim modelima tenkova čija je proizvodnja već počela u nekim evropskim zemljama. Zbog toga je 1937. godine fabrika dobila zadatak da projektuje novi srednji tenk, takođe sa mogućnošću kretanja i na gusenicama i na točkovima kao i BT. Prototip, koji je nosio oznaku A-20, završen je novembra iste godine. Novi srednji tenk bio je težak 17,7 t i bio je naoružan topom kalibra 45 mm. Oklop je bio postavljen pod velikim uglom, što će kasnije biti jedna od glavnih karakteristika tenka T-34. A-20 je bio prvi u seriji tzv. tenkova otpornih na granate. Šasija je bila ista kao i kod BT modela, ali sa manjim izmenama. Ubrzo je proizveden i model A-30 koji je bio naoružan topom kalibra 76,2 mm.
Koškin je ubrzo došao do zaključka da je insistiranje na mogućnosti da ruski tenkovi mogu da se kreću i bez gusenica pogrešno. Crvena armija je vrlo retko koristila mogućnost da BT tenkove upotrebljava bez gusenica, a ovakav dizajn je dodatno komplikovao proces proizvodnje i nametao je određena ograničenja u pogledu maksimalne težine. Zbog toga je predložio konstruisanje novog tenka koji će se kretati isključivo na gusenicama. Novi model nosio je oznaku A-32 (kasnije T-32). Glavni vojni komitet Sovjetskog Saveza dozvolio je konstruisanje modela A-32, ali nije odustao od ideje korišćenja tenka sa mogućnošću kretanja i na točkovima. Zato je zatraženo da se A-20 i A-32 uporedno testiraju. Oba prototipa proizvedena su 1939. godine u Harkovu i predstavljena su Upravi za oklopne snage. Uprava je predložila da se na modelu T-32 pojačaju oklopna zaštita i glavno naoružanje. Novi model na kojem su izvršene ove modifikacije dobio je oznaku T-34.
Zbog ozbiljne međunarodne situacije Glavni vojni komitet Sovjetskog Saveza je, nakon završetka prototipa 19. decembra 1939. godine prihvatio uvođenje T-34 kao osnovnog oklopnog vozila u naoružanju sovjetskih snaga. Pred kraj januara 1940. godine proizveden je prvi serijski T-34. Tokom februara iste godine dva primerka ovog tenka prošla su stroga terenska ispitivanja pod nadzorom samog Koškina. Krajem juna 1940. godine završena je izrada proizvodnih nacrta i započela je serijska proizvodnja T-34. S obzirom na to da se Koškin u međuvremenu razboleo, projekat je preuzeo Aleksandar Morozov.
Između 1940. i 1944. godine proizvedeno je skoro 36.000 komada T-34. Od 1944. do 1945. godine proizvedeno je i 23.000 komada modela T-34/85. Posle rata T-34 nije više masovno proizvođen, ali je do 1946. godine proizvedeno preko 2.000 komada. Proizvodnja T-34 je ponovo pokrenuta 1951. godine u Poljskoj i Čehoslovačkoj u kojima je proizvedeno 1.380 i 3.185 komada modela T-34/85. Prema nekim procenama ukupno je proizvedeno 65.947 šasija ovog tenka koje nisu upotrebljene za izradu jurišnih topova ili bilo koje druge varijante oklopnog vozila. Mnogi od ovih tenkova učestvovali su u sukobima širom planete tokom Hladnog rata.
Oprema
urediOperativna istorija
urediDrugi svetski rat
urediT-34 je veoma brzo postao simbol sovjetskog otpora nemačkom agresoru. Nemački vojnici, koji su obučavani da nipodaštavaju Crvenu armiju i da sovjetskog vojnika smatraju pripadnikom niže rase bili su veoma iznenađeni pojavom T-34 koji se po kvalitetu i vatrenoj moći u velikoj meri razlikovao od svih tenkova sa kojima su se do tada susretali na evropskom ratištu. T-34 je mogao bez problema da se suprotstavi bilo kom nemačkom tenku koji se tada nalazio u naoružanju nemačke armije. Međutim, kao i svako novo vozilo T-34 je patio od određenih mehaničkih nedostataka. Nije bilo neuobičajeno da prvi T-34 idu u napad noseći rezervnu kutiju menjača sa sobom. Mehanički nedostaci su ubrzo otklonjeni i T-34 je postao jedan od najboljih tenkova u Drugom svetskom ratu.
Veoma je važno napomenuti da su Nemci bili vrlo neprijatno iznenađeni pojavom tenka T-34. Na njih su naleteli ubrzo po otpočinjanju operacije „Barbarosa“, 22. juna 1941. godine. T-34 su ubrzo sejali stravu među nemačkim vojnicima na poprištu, jer je njihov čeoni oklop lako odbijao u stranu projektile ispaljene iz nemačkih protivoklopnih i protivavionskih topova, sem kalibra 88 mm.
Nemci su, u početku, uspevali da onesposobe T-34 samo ako bi on, pokušavajući da zauzme što bolji položaj za paljbu, okrenuo nemačkim protivtenkovskim topovima svoje bokove. Nemci će ubrzo usavršiti svoje protivtenkovske topove i konstruisati sopstvene tenkove sposobne da se bore sa tenkovima T-34, ali su svoju nepripremljenost na početku kampanje platili sa mnogo topova i druge tehnike i sa mnogo ljudskih života.
Tokom zime 1941-42. godine T-34 je bio u prednosti nad nemačkim tenkovima zbog svoje sposobnosti da se kreće kroz duboki sneg ili blato zahvaljujući svojim širokim gusenicama i velikim nosećim točkovima. Nemačka pešadija, koja je na početku napada na SSSR uglavnom bila naoružana protivtenkovskim topovima Pak 36 kalibra 37 mm i PaK 38 kalibra 50 mm nije imala oruđe kojim bi mogla da se suprotstavi novom ruskom tenku. Uprkos tome, nizak nivo obuke sovjetskih tenkovskih posada i neiskustvo njihovih komandanata onemogućili su da T-34 dokaže svoj kvalitet na bojnom polju.
Akcenat u proizvodnji sovjetskih tenkova, a naročito T-34 bio je stavljen na popunu jedinica koje su pretrpele velike gubitke tokom prve godine nemačkog napada. Zbog toga je ostalo malo mesta za tehničko usavršavanje koje bi dovelo do smanjenja masovne proizvodnje. Sredinom 1943. godine proizvodnja T-34 premašila je 1.000 komada mesečno što je bilo više od nemačke mesečne proizvodnje tenkova. Međutim, zbog loše taktičke upotrebe ruski tenkovski gubici su takođe bili mnogo veći od nemačkih.
Suočeni sa dobro naoružanim i oklopljenim sovjetskim tenkovima Nemci su počeli da opremaju svoje jedinice novim protivtenkovskim topom PaK 40 kalibra 75 mm. Takođe, sredinom 1943. godine Nemci su na bojištu počeli da koriste tenkove Pancer V Panter i Pancer VI Tigar koji su imali topove kalibra 75 i 88 mm i koji su bili tehnički superiorniji u odnosu na T-34 zbog čega su ruski tenkovski gubici i dalje bili izuzetno visoki.
Tokom poslednje godine rata sovjetska taktička upotreba oklopnih jedinica se značajno popravila, ali su gubici u tenkovima i dalje bili veliki. Zbog toga je 1944. godine u naoružanje uvedena nova verzija T-34/85 koja je bila naoružana topom kalibra 85 mm i sa poboljšanom oklopnom zaštitom i pokretljivošću. Novi T-34/85 je i dalje bio inferioran u odnosu na nemački tenk Panter što je nadoknađivao svojom brojnošću. Ipak, koristeći svoje prednosti kao i prilagođavajući se trenutnoj taktičkoj situaciji na bojištu T-34/85 je bio dovoljno dobar da preokrene jezičak na vagi u korist Sovjetskog Saveza.
Na početku Drugog svetskog rata T-34 je činio jedva 5% od ukupnog broja ruskih tenkova; do sredine 1943. godine udeo tenka T-34 u ukupnom broju ruskih tenkova je dostigao 50-60% i nastavio je da raste sve do kraja rata. Do trenutka kada je T-34 postao najbrojniji sovjetski tenk Nemci su već razvili nove tenkove (npr. Panter koji je nastao po ugledu na T-34) koji su imali bolje performanse. Sovjetski teški tenkovi IS serije, koju su proizvođeni u drugoj polovini rata, takođe su imali bolje karakteristike od T-34.
U odnosu na tenkove zapadnih sila u Drugom svetskom ratu T-34 se najlakše mogao uporediti sa američkim Šermanom. Oba tenka su predstavljala značajan napredak u vreme kada su konstruisani. Oba tenka su prošla brojne modifikacije koje su povećale njihovu borbenu sposobnost. Oba tenka su bila prilagođena masovnoj proizvodnji i lako su se održavala u terenskim uslovima. Ni jedan nije mogao samostalno da se suprotstavi najnovijim nemačkim tenkovima Panter i Tigar. Tenk ima mnoge uloge na ratištu. Jedna od njih je da pruža podršku pešadiji. Međutim, osnovna uloga tenka je borba sa neprijateljskim tenkovima. Nemačka proizvodnja tenkova je bila ograničena na relativno mali broj superiornih tenkova čija komplikovana konstrukcija je onemogućavala masovnu proizvodnju kao što je bila sovjetska. Sovjetska odluka da proizvede veliki broj tenkova T-34 uz postepeno otklanjanje nedostataka i poboljšanje konstrukcije pokazala se kao ispravnijom od nemačke i u velikoj meri je doprinela pobedi u Drugom svetskom ratu.
„Tridesetčetvorke“ u Jugoslaviji
urediPored toga što se nalazio u naoružanju jedinica Crvene armije, tenkom T-34 su bile naoružavane i oklopne formacije savezničke Poljske, Jugoslavije i Čehoslovačke. Njima su bile naoružana čehoslovačka 1. tenkovska brigada u Sovjetskom Savezu i jugoslovenska 2. tenkovska brigada. Poljaci su u početku imali jedan tenkovski puk, ali su do kraja rata formirali tenkovski korpus, dve samostalne tenkovske brigade i brojne jedinice za podršku oklopnih jedinica.
Jugoslovenska 2. tenkovska brigada formirana je na tlu Sovjetskog Saveza novembra 1944. godine. Ljudstvo za formiranje jedinice poticalo je od ljudstva koje je poslato iz Jugoslavije radi obuke na tenkovima i ljudstva koje se već nalazilo na teritoriji Sovjetskog Saveza, po različitim osnovama. Jedinica je od Sovjeta dobila 65 tenkova T-34-85. U Jugoslaviju biva upućena u proleće 1945. godine. Njen ratni put kroz Jugoslaviju vodio je preko Sremskog fronta, preko Zagreba, do Trsta 21. maja 1945. godine, gde je demonstrirala svoju moć. Nakon Trsta odlazi za Vipavu, gde je dočekuje odluka o formiranju 1. tenkovske armije, za čije potrebe su 1. i 2. tenkovska brigada prerasle u 1. i 2. tenkovsku diviziju. Nakon dodavanja po jedne motorizovane i artiljerijske brigade, te prištapskih i jedinica podrške, novoformirana 2. tenkovska divizija dobija naređenje da odmaršuje u Skoplje. Prema zamisli vojnih rukovodioca, trebalo je ojačati prostor prema Grčkoj, u kojoj je vladalo varljivo primirje između legalne vlasti i komunističkog pokreta. Februara 1946. godine, nakon ponovne eskalacije krize oko Trsta, 2. tenkovska divizija biva vraćena na teritoriju Slovenije. U vreme dolaska tadašnje 2. tenkovske brigade u Jugoslaviju, jedna četa je zadržana u Beogradu. Ta ista četa je marta 1946. godine poslužila kao osnova za formiranje 5. tenkovske brigade. Tehnika za popunu brigade došla je iz Sovjetskog Saveza tokom marta 1946. godine (66 tenkova T-34-85).
Pored T-34-85, na teritoriji Jugoslavije su se nalazile i starije verzije tenkova, naoružane topovima kalibra 76 mm. Naime, ti tenkovi su se nalazili u naoružanju nemačkih policijskih oklopnih jedinica, koje su bile popunjavane tehnikom zarobljenim u toku borbenih dejstava na teritoriji Čehoslovačke, Poljske, Francuske… Tako je 5. oklopna četa, naoružana i tenkovima T-34, kraj rata dočekala u Sloveniji.
Na kraju četrdesetih godina, brojno stanje sovjetskih tenkova T-34 u naoružanju jugoslovenskih jedinica iznosilo je 425 tenkova. Sledeća nabavka ovih tenkova biće realizovana tek 1966. godine. Ostalo je zabeleženo da je 308 tenkova T-34, isporučenih u drugoj polovini 1947. godine, bilo slabijeg kvaliteta (nisu bili novi tenkovi već remontovani, neispravnosti akumulatora, isporučeni topovi 76 mm kao rezervno naoružanje, pukao blok motora…).
Za održavanje sovjetskih tenkova u naoružanju JA bila je zadužena centralna tenkovska radionica u Mladenovcu. Pored popravki, ova radionica je proizvodila i rezervne delove. U istoj radionici je izrađen i prvi jugoslovenski tenk A-1. „Vozilo A“ nije imalo neku veliku važnost sa stanovišta upotrebe u eventualnim borbenim dejstvima, ali je putem njegove izrade osvojena proizvodnja određene količine rezervnih delova za T-34. Mašinski biro je osnovan u Beogradu avgusta 1950. godine, sa zadatkom osvajanja proizvodnje motora i menjača za T-34. Zadaci su kasnije prošireni i zadatkom proizvodnje tenkova u Vojkovićima (kasniji Famos). 1956. godine se odustaje od projekta razvoja domaćeg tenka tako da dolazi do gašenja mašinskog biroa.
Prijem zapadne vojne tehnike, među njima i tenkova, 1952. godine – uslovio je povlačenje tenkova T-34 iz naoružanja. Tenkovi T-34 se zamenjuju američkim M4A3 i M47 prvo u jedinicama stacioniranim u zapadnom delu Jugoslavije, dok jedinice u centralnom i istočnom delu zemlje ostaju i dalje naoružane sovjetskom tehnikom. Od na taj način nastalog viška tenkova T-34, obezbeđeni su tenkovi za formiranje još tri ratne jedinice.
Tokom 1966. godine, i pored nabavke modernijih sovjetskih tenkova, Jugoslavija donosi odluku da kupi ponuđenu modernizovanu verziju tenka T-34. Planirano je da se sa kupljenih 600 komada zamene već zastareli američki tenkovi M4A3. Jugoslavija je pored nabavke tenkova, želela da nabavi i odgovarajuću količinu rezervnih delova, jer je to smatrala jeftinijim načinom do dolaska do rezervnih delova. Posle dugih pregovora, nabavljeno je 600 tenkova, koji su isporučeni u serijama od po 200 komada, i to 1966, 1967. i 1968. godine. nakon nabavke ovih tenkova, odustalo se od ideje modifikovanja postojećih – nemodernizovanih tenkova. Tokom 1967. godine, zbog lošeg stanja starih T-34, zauzet je stav da se i oni dovedu na nivo T-34B. Planirana modernizacije je započeta u drugoj polovini 1969. godine. Za modernizaciju je bio zadužen TRZ Čačak. Ovaj proces nije doveden do kraja zbog izbijanja rata u Jugoslaviji 1991. godine.
Na dan 14. aprila 1972. JNA je imala 1018 tenkova T-34 i T-34B , što je predstavljalo 44% od ukupnog broja tenkova u naoružanju JNA.
Tenkovi T-34 su korišćeni u borbenim dejstvima na tlu Jugoslavije, da bi nakon Dejtonskog sporazuma bili povučeni iz naoružanja.
Hladni rat
uredi
Posle Drugog svetskog rata T-35/85 je korišćen u ratu u Koreji - prethodnicu invazije Severnokorejskih snaga na Južnu Koreju 1950. godine činili su pukovi ovih tenkova. Na Južnokorejskoj strani suprotstavili su im se američki tenkovi M4 Šerman i M26 Peršing koji su se nalazili u sastavu snaga UN. T-34 je takođe korišćen u sukobima na Bliskom istoku, Vijetnamu i u ratovima u bivšoj Jugoslaviji. Hrvatska vojska je nasledila 25-30 T-34 od bivše JNA, ali su oni povučeni iz upotrebe. Takođe je učestvovao i u gušenju ustanka u Mađarskoj 1956. godine, a nekoliko komada nalazilo se i u naoružanju zaraćenih strana u Avganistanu.
Borbena efikasnost
uredi
Borbena efikasnost sovjetskog tenka T-34 na početku rata može se oceniti na osnovu njegovih „čvrstih“ i „mekih“ karakteristika, s tim da se pod „čvrstim“ karakteristikama podrazumevaju, oklop, vatrena moć i pokretljivost, dok se pod „mekim“ karakteristikama podrazumevaju ergonomske osobine kao što su jednostavnost upotrebe, preglednost iz tenka, raspored posade i dr. T-34 je imao izvanredne „čvrste“ karakteristike, dok su „meke“ karakteristike bile loše.
„Velika trojka“ tj. najvažnije tri karakteristike konstrukcije tenkova su oduvek bili oklop, vatrena moć i pokretljivost. T-34 je imao izvanredan balans između ova tri činioca. Model proizveden početkom 1941. godine imao je debeo, zakošen oklop koji je na srednjim rastojanjima mogao da izdrži pogodak bilo kog standardnog nemačkog protivtenkovskog oruđa. T-34 je mogao biti uništen samo dejstvom nemačkog protivavionskog topa kalibra 88 mm ili dejstvom protivtenkovskog topa kalibra 50 mm i kratkocevnog topa od 75 mm sa malih rastojanja. Najveći broj nemačkih tenkova tokom 1941. godine nije bio naoružan topom kalibra 75 mm; standardno naoružanje nemačkih tenkova u to vreme bio je top kalibra 37 mm. Od sredine 1942. godine T-34 je postao ranjiv na poboljšana nemačka protivtenkovska oruđa i tako je ostalo do kraja rata, ali je njegova oklopna zaštita bila ravnopravna ako ne i bolja od oklopne zaštite američkog tenka M-4 Šerman i nemačkog tenka Pancer IV.
Po pitanju vatrene moći, T-34 je početkom 1941. godine bio superioran u odnosu na sve nemačke tenkove. Njegov top kalibra 76 mm mogao je bez problema da probije oklop bilo kog nemačkog tenka. Ovaj top je pored protivoklopne koristio i visoko-eksplozivne granate kojima je dejstvovao protiv mekih ciljeva i neprijateljske pešadije. Sa uvođenjem novih nemačkih tenkova tipa Panter i Tigar u naoružanje početkom 1943. godine T-34 je izgubio prednost u vatrenoj moći koju je do tada uživao. Zbog toga su sovjetski konstruktori modifikovali kupolu tenka i u nju ugradili top kalibra 85 mm. Ova modifikacija nije ga učinila boljim od novih nemačkih tenkova, ali je granata ispaljivana iz ovog topa mogla pod određenim uslovima i sa određenih rastojanja da probije oklop tenkova Panter i Tigar.
Pokretljivost je bila velika prednost T-34. Široke gusenice, odlično vešanje tipa „kristi“ i snažan motor učinili su ga jednim od najpokretljivijih i najbržih srednjih tenkova u Drugom svetskom ratu. Široke gusenice omogućavale su mu da se relativno lako kreće po blatu i dubokom snegu, a široki samonoseći točkovi „kristi“ suspenzije mogli su bez problema da izdrže vožnju izvan puta i pružali su dodatnu bočnu zaštitu.
Odlični čvrsti faktori učinili su da T-34 postavi standarde koje će tokom Drugog svetskog rata nerado usvojiti čak i nemački konstruktori.
Međutim, neki faktori kod T-34 su bili izuzetno loši, uprkos nekim poboljšanjima tokom rata. Sve verzije ovog tenka naoružane topom od 76 mm imale su skučenu kupolu sa dva člana posade. Komandir je imao lošu preglednost izvan kupole: zbog poklopca na kupoli, koji se otvarao unapred, bio je prinuđen da situaciju na bojnom polju prati kroz jedan vizir i jedan pokretni periskop. Pored komandovanja tenkom, morao je da rukuje i glavnim naoružanjem za razliku od nemačkih, britanskih i engleskih tenkova koji su uglavnom imali kupole sa tri člana posade, komandirom, tobdžijom i poslužiocem (puniocem). Komandir koji je imao još dva člana posade u kupoli mogao je u potpunosti da se posveti svom zadatku. Ovaj nedostatak ispravljen je u modelu T-34/85 koji je imao kupolu sa tri člana posade.
Preglednost sa pozicije vozača je takođe bila loša. Pojedini vozači su čak prijavili da im je optika bila toliko loša da su tokom bitke uvek držali poklopac na prednjoj ploči malo odškrinut kako bi videli teren ispred sebe. Ovaj nedostatak je predstavljao veliko taktičko ograničenje upotrebe T-34 zato što vozači nisu mogli da koriste konfiguraciju terena u svoju korist. Punilac je takođe imao veoma težak posao zato što kupola nije imala korpu (pod kupole koji se okreće zajedno sa njom i u kojoj su smešteni članovi posade). Sličan problem postojao je i kod nekih savezničkih tenkova kao što je M3 Stjuart. Pod tenka bio je pokriven sanducima sa granatama. U tenku je postojalo 9 granata spremnih za upotrebu, smeštenih u bočnim nosačima borbenog odeljenja. Nakon što bi ovih 9 granata bilo potrošeno, poslužilac je morao da vadi granate iz sanduka na podu što je znatno usporavalo brzinu paljbe.
Dodatni faktori koji su umanjili početni uticaj T-34 na bojnom bolju bili su loše stanje u rukovodstvu armije, nerazvijena taktika upotrebe tenkovskih jedinica i loš sistem obuke, što je sve bila posledica Staljinovih čistki u Crvenom armiji tokom 1930-ih godina. Mnoge tenkovske posade išle su u borbu samo uz osnovnu vojničku obuku i 72 sata provedena u učionici. Ovi problemi dodatno su povećani lošim ergonomskim osobinama tenka kao i nedostatkom radija bez kojeg se nije mogla zamisliti koordinacija napada tenkovskih jedinica. Nemački tenkisti veoma brzo su shvatili da sovjetski tenkovski napadi dolaze u krutim formacijama i bez iskorišćavanja prednosti terena. Do 1943-44. godine ovi nedostaci su u velikoj meri otklonjeni.
Varijante
urediKorisnici
urediSledeće zemlje su koristile T-34. Do 1996, u upotrebi je bio u zemljama označenim zvezdicom (*).[4]
Evropa i Amerika
Albanija*
Austrija
Bosna i Hercegovina*
Bugarska*
Hrvatska* – Korišten tokom Jugoslovenskih ratova.
NDH – Zarobljeni
Kipar – 1974 tokom Turske invazije na Kipar.
Čehoslovačka
Crna Gora
Kuba*
Finska – Zarobljeni
Istočna Nemačka
Grčka
Mađarska
Kraljevina Italija – Zarobljeni[5]
Treći rajh – Zarobljeni
Poljska
Republika Srpska
Republika Srpska Krajina
Rumunija
Ruska oslobodilačka armija – Zarobljeni[6]
Slovenija
SSSR
SFRJ
Bliski istok i Azija
Avganistan*
Kambodža*
Indonezija
Irak
Iran
Laos*
Liban
Mongolija
Severna Koreja* – U rezervi i za obuku.
Palestina – 12 koristi PLO u Libanu
Pakistan
Kina
Sirija
Vijetnam*
Južni Jemen
Severni Jemen
Afrika
Od 2012. godine, T-34 je uglavnom u rezervi. U nekim zemljama trećeg sveta se i dalje koristi kao glavni borbeni tenk.[7]
Crveno = Bivši korisnici
Crno = Sadašnji korisnici
Roze = Nije sigurno koristili se još uvek
Vidi još
urediReference
uredi- ^ Achtung Panzer! - T-34 !, Pristupljeno 25. 4. 2013.
- ^ Harrison 2002.
- ^ Foss 1981, str. 110.
- ^ Zaloga & Kinnear 1996:34
- ^ „Italian army”. Arhivirano iz originala 06. 10. 2014. g. Pristupljeno 15. 11. 2014.
- ^ „ARMOUR OF THE 1st DIVISION OF ROA”. Pristupljeno 15. 11. 2014.
- ^ The Military Balance 2012. International Institute for Strategic Studies.
Literatura
uredi- Foss, Christopher F. (1981). World War II Tanks and Fighting Vehicles. Salamander books Ltd. ISBN 978-0-86101-083-7.
- Zaloga, Steven J.; Grandsen, James (1984). Soviet Tanks and Combat Vehicles of World War Two. London: Arms and Armour Press. ISBN 978-0-85368-606-4.
- Harrison, Mark (2002). Accounting for War: Soviet Production, Employment, and the Defence Burden, 1940–1945. Cambridge University Press. ISBN 978-0-521-89424-1.
