Ikonostas
Ikonostas (grč. εικονοστάσιο - иконо стазио - место за иконе) ili oltarska pregrada, odvaja oltarski prostor od naosa crkve. Osnovni elementi ikonostasa su carska vrata (dveri) i ikone. Danas postoji samo u pravoslavnim crkvama.
.jpg)
Obično se pravi od drveta, ali može biti i od drugih materijala, kao što su kamen ili mermera, a u novije doba čak i od inoksa, kao što je crkva na Rudniku). Po pravilu, na ikonostasu postoje ukupno troje vrata, od toga se odstupa u slučaju manjih crkava. Broj ikona na ikonostasu zavisi od njegove veličine, a ugrađuju se po određenim crkvenim kanonima.[1]
Ikonostas se postavlja u crkvama ne samo radi ukrasa, već radi buđenja pobožnosti kod vernih. Na ikonostasu je predstavljen trostruki poziv Isusa Hrista, prikazana je istorija Starog i Novog zaveta. Ikonostas je, takoreći, otvorena knjiga iz koje svaki čovek može upoznati najglavnije događaje i učenje hrišćanske vere.[2]
Istorija
urediPregrade slične hrišćanskim su se koristile u građevinama javnog, religijskog i profanog karaktera, u sredini u kojoj se razvilo hrišćanstvo. Pregrade su postojale u sudnicama, na hipodromima, u hramovima, na mestima gde se pojavljivao car pred narodom. Te pregrade su bile do visine struka, nisu smanjivale vidljivost, već su ukazivale narodu na prostor u koji nije trebalo da ulazi, a davao na značaju onima koji su bili ograđeni.[3]
Prve oltarske pregrade, u ranohrišćanskim hramovima su bile niske.[4] Oblik i visina prvobitnih pregrada su bili različiti. U nekim slučajevima to su bili niski zidići, do visine čovečjih grudi, s vratima u obliku rešetaka, sa arhitravom ili bez njega. Pravile su se od metala drveta i kamena i postojale su kako na Istoku, tako i na Zapadu.[5]
Drvene oltarske pregrade su poznate samo na osnovu literarnih opisa i likovnih predstava na freskama, mozaicima ili sa minijatura, kao i sa arheoloških nalazišta. Poznato je da su u 3. veku, oltarske pregrade imale rešetkaste ograde od drveta, koje su s jedne strane ograđivale Časnu trpezu, a sa druge poseban prostor za episkopa i prezvitere.[6]
Poznato je da su krajem 4. veka oltarske ograde bile kamene. Najčešće su pravljene kao posebne konstrukcije, odvojene od arhitektonske građevine. Postojao je samo jedan ulaz u oltarski prostor, koji se nalazio u aksijalnoj osi bazilike. Pravili su se od stilobata, sa malim kamenim stubovima, ukrašenim s čeone strane, kao i parapetnim pločama ili tranzenama između. Na parapetnim pločama obično su se klesala hrišćanska znamenja, najčešće krst ili Hristov monogram, a ređe vegetabilni motivi. Ispred ulaza u oltarski prostor se često nalazio produžetak prema središnjem delu naosa. U širim produžecima (lat. schola cantorum - школа певања) su stajali pevači, za vreme određenih liturgijskih obreda.[4] Uz oltarski prostor nisu postojale pastrofije, a đakonin i protezis su građeni uz bokove priprate.[7]
Vremenom, kako bi se oltarski prostor odvojio od pogleda vernika, u 5. veku su uvedene visoke oltarske pregrade, sa gornjom gredom epistilionom. Visoke oltarske pregrade su postale uobičajene u narednom veku i zadržale su se tokom čitavog srednjeg veka. Najreprezentativnija visoka oltarska pregrada se nalazila u Svetoj Sofiji, čiji su stubovi bili oplaćeni čistim srebrom.[7] Međutim, sve do pojave cara Justinijana, nije postojao ustaljen ikonografski program.[8]
Prerastanje oltarske pregrade u ikonostas je započeo veoma rano. Na arhitravu je od samog početka obično stajao krst. U vreme Justinijana, u 6. veku, po ugledu na Konstantina, u Svetoj Sofiji su na arhitravu u reljefu postavljeni Hrist, Majka Božja, anđeli, apostoli i proroci.[9] Nažalost, ni jedna ikona predikonoboračkog perioda za koju se izvesno zna da je bila postavljena na oltarskoj pregradi nije sačuvana.[10]
U periodu ikonoborstva, na celom prostoru Vizantije je došlo do izvesnog zastoja u razvoju umetničkih predstava na oltarskim pregradama. Protivnici poštovanja ikona ili skulpturalnih predstava nisu dozvoljavali stavljanje bilo kakvih likovnih predstava na ikonostase. Ikone i skulpture su smatrali satanskim činom materijalizacije svetih likova i počeli su da uništavaju ikone i freske po zidovima crkava. Ipak, arhitektonska konstrukcija i koncepcija oltarske pregrade u periodu ikonoborstva nije menjana, već je samo izvršena izvesna redukcija ikona na njoj.[8]
Podstaknut ikonoboračkom krizom, Sedmi vaseljenski sabor u Nikeji 787. godine je istakao poštujući odnos prema ikonama. Primena i prisutnost ikona u izražavanju i ispovedanju vere se sve više širio, pronalazeći vremenom mesto i na oltarskim pregradama,[11] mada nije moguće precizno utvrditi kada su se ikone ponovo vratile na oltarske pregrade.[8] U prvoj fazi (9–10. vek), generalno nije bilo slikanih pokretnih ikona, samo su klesane figure na mermernom arhitravu.[12] Najraniji počeci pojavljivanja ikona na oltarskoj gredi, iako na osnovu malog broja izvora, mogu se locirati u 10. veku.[13]
U vizantijskim crkvama u periodu od 11. do 14. veka ikonostas je bio portal sa slobodnim prostorom između stubova bez ikakvih ikona, osim na arhitravu.[9] Monumentalne ikone počele su da se razvijaju najpre na zidovima koji su se nalazili sa bočnih strana ikonostasa, a kasnije i na samom ikonostasu, u slobodnom prostoru između stubova. Prve ikone su bile ikone Spasitelja, Presvete Bogorodice i svetitelja kojima je crkva posvećena. Iznad njih su postavljane slike praznika i mineja, a na arhitaravu Deizis.[9] Veliki Deisis je već u periodu 11–12. veka, počeo da se pojavljuje na arhitravu i to sam, u redu sastavljenom od odvojenih ikona.[14] Na osnovu izvora i sa sačuvanih epistilnih greda zna se da serija od dvanaest Gospodnjih praznika nije postala opšteprisutna pre 12. veka. Veliki praznici: Blagovesti, Rođenje Hristovo, Sretenje Gospodnje, Krštenje Hristovo, Preobraženje, Vaskrsenje Lazara, Cveti (Ulazak u Jerusalim), Raspeće, Vaskrsenje, Vaznesenje, Pedesetnica i Uspenje Presvete Bogorodice, su bili suštinski element u liturgijskom kalendaru vizantijskim crkvama i bili su proslavljani sa posebnom svečanošću.[15] U vreme dinastije Paleologa ikonostasi su postali viši, a od 14. veka došlo je do zamene mermernih ikonostasa drvenim.[16]
U ranom srednjem veku, radi liturgijskih obreda je bio potreban samo jedan, centralni prolaz na oltarskoj pregradi. Najstarije oltarske pregrade nisu imale vrata, a centralni prolaz je zatvaran zavesom. Od 6. veka uvođenjem proskomidije, na pregradi je pravljen drugi, severni prolaz, dok je treći, južni prolaz nastao dosta kasnije.[17] U periodu ikonoborstva pojavila su se prva niska drvena oltarska vrata, koja su sastavljena od dva vratna krila.[18] Pretpostavlja se da su se prve dveri pojavile najpre na reprezentativnijim crkvama, u kojima je vladar prisustvovao liturgijskim obredima. Najstarije poznate su Andreaške dveri iz 14. veka, sa predstavom Blagovesti. Tek u 17. veku se pojavio i treći južni prolaz za đakonikan.[17] Prolazak kroz Carske dveri, ulazak u oltar i izlazak iz njega, dozvoljava se sveštenicima, koji služe liturgiju i to samo kada se jasno predviđa crkveni poredak. U drugim prilikama sveštenici prolaze kroz druga oltarska vrata. Obično ulaze u oltar na južna, a izlaze na severna.[19] Na najstarijim likovnim predstavama oltarskih vrata, svako oltarsko krilo se delilo u dve zone. Na četiri polja su prikazana četiri sveštena lika sa oreolima, očigledno četiri jevanđelista. Iz kasnijeg perioda najčešća ikonografska tema su Blagovesti.[20] Od druge polovine 14. veka kao dopuna ikone Blagovesti javili su se likovi proroka.[21] U isto vreme su se pojavili i prvovrhovni apostoli Petar i Pavle, a kasnije i saslužujući jerarsi u želji da verni vide jerarhe i dok su oltarska vrata zatvorena. Vremenom su jerarsi na oltarskim vratima menjani sa drugim svetiteljima.[21] Od 15. veka su prisutni biljni motivi na oltarskim vratima izrezbarenim u drvetu. Biljni motivi se povezuju sa rajskim vrtom, drvetom života, sa drvetom poznanja, te uopšte sa idejom o večnom životu.[22]
Vizantijske crkve nisu sadržale više od dva do tri reda ikona. U tom obliku su se ikonostasi od 14. veka preneli i u Rusiju, gde su redovi ikona bili drugačije raspoređeni, jer je red praznika, koji se u Vizantiji nalazio ispod arhitrava, u Rusiji bio na samom arhitravu, obično iznad reda Deizisa.[23]
Visina ikonostasa se povećavala usled promene rasporeda redova, ali i zbog povećanja dimenzija ikona.[9] Andrej Rubljov i Teofan Grk su u Sabornom hramu Blagovesti u Moskvi oslikali likove iz Deizisisa u punoj veličini, visine ikona su premašivale dva metra, što je bilo sasvim neuobičajeno za tu epohu. Godine 1408. Andrej Rubljov i Danilo Crni su za Saborni hram Uspenja Presvete Bogorodice u Vladimiru napravili ikone iz reda Deizisa u visini većoj od 3 metra i uz njega dodali red proroka. U tom periodu ikonostas je postao jedan od suštinskih elemenata hrama.[23] Ikonostas je snažno uticao na rusku liturgijsku tradiciju. Dok je u vizantijskom bogosluženju postojalo mnogo više aktivnih elemenata, kao što su vhod sveštenouslužitelja kroz sredinu hrama i veliki vhod kroz čitav prostor hrama, u ruskim crkvama je liturgija postala statična, a uloga naroda pasivnija, što je dovelo do razvoja nove vrste pobožnosti.[24]
Početkom 16. veka na ikonostasu je dodat red pratioca, čime je oblikovan konačni klasični model ikonostasa sa pet redova.[23]
Postupnim razvojem, na Istoku je oltarska pregrada postala zid, dok je na Zapadu pregrada nestala.[25] U rimokatoličkim crkvama oltarske pregrade su u potpunosti uklanjane nakon Tridentskog sabora (1545—1562).[26]
Tokom 16. veka pojavili su se i dodatni redovi. Pojedini ikonostasi su pravljeni sa sedam redova, sa redom serafima i herufima, dok je na vrhu umesto krsta postavljan Nerukotvoreni Obraz ili ikona Svete Trojice. U drugoj polovini 17. veka, nakon Velikog moskovskog sabora (1666—1667), zabranjeno je prikazivanja Boga Oca. Na vrhu ikonostasa je postavljan krst s prikazom Raspeća, dok su bočno dodavani Presveta Bogorodica i Sveti Jevanđelista Jovan, dok su u pojedinim crkvama redovi serafima i herufima su zamenjeni scenama Stradanja i gotovo istovremeno i red apostola, dok je u bogatijim crkvama krajem 17. veka dodat i red stradanja apostola. Ovi dodatni redovi su preopterećivali ikonostas, koji je zbog nagomilanog sadržaja gubio jasnoću.[27]
Pod ruskim uticajem, visoki ikonostasi su prodrli na Svetu Goru, a odatle se preneli i na ostatak Balkana, koji se nalazio pod turskom vlašću.[27] Razvoj ikonografskog sadržaja visokih mnogorednih ikonostasa završio se početkom 18. veka.[28]
U ostalom delu pravoslavnog sveta, sve do kraja 17. i početka 18. veka su postojale niske oltarske pregrade.[27] U srpskim srednjovekovnim crkvama do prvih decenija 14. veka nisu sačuvane prvobitne oltarske pregrade, niti su one opisane u istorijskim izvorima. Najstariji sačuvani delovi oltarske pregrade su pronađeni u manastiru Studenici iz 13. veka, koja je urađena po uzoru na vizantijske srednjovekovne crkve i od njih se razlikuje samo u pojedinim detaljima.[29] Sačuvani su i delovi prvobitnih oltarskih pregrada u crkvi Svetog Petra u Bijelom Polju iz gotovo istog perioda,[30] spasovske crkve u Žiči iz 13. veka, crkve Vaznesenja Hristovog u Mileševi iz 13. veka, crkve Bogorodičnog uspenja u Morači iz 13. veka,[31] crkve Svete Trojice u Sopoćanima iz 13. veka,[32] Bogorodičnoj crkvi u manastiru Gradac iz 13. veka,[33] crkve Svetog Ahilija u Arilju iz 13. veka,[34] manastiru Svetog Đorđa u Naogoričinu iz 14. veka,[35] crkvama Pećke patrijaršije iz 14. veka.[35] Jedna od retkih kasnijih sačuvanih pregrada je u crkvi Markovog manastira iz 14. veka,[36] a među najlepše delimično sačuvane pregrade spada ona koja se nalazi u crkvi Konstantina i Jelene u Ohridu.[36]
Starije pregrade iz raškog perioda su u određenim aspektima srodne romaničkom klesarskom izrazu. Tokom 13. veka došlo je do usklađivanja romaničkih oblika, sa vizantijskim programom. Razlike u pregradama, nastale su tek u 14. veku, od vremena vladavine kralja Milutina, kada su oltarske pregrade dobijale ukrase uobičajene u vizantijskim oblastima. okom 13. veka bili bez ikona, te da je u njima jedino mogla visiti zavesa. Takođe, potpuno sačuvana dečanska kamena oltarska pregrada iz prve polovine 14. veka nije bila izvorno predviđena da se u nju postave ikone. Promenom plana, u periodu od izgradnje pregrade do oslikavanja crkve, odlučeno je da se u templon postave ikone. To su najstarije ikone na drvetu postavljene u interkolumnije u Srbiji za koje se može tvrditi da su od početka na tom mestu. Staro Nagoričino je prvi primer srpskih zadužbina iz 14. veka sa fresko-ikonama u donjoj zoni templona.[37]
Redovi na ikonostasu
urediRuski visoki ikonostasi se grade u redovima ili činovima, što predstavlja hijerarhiju sveta. U srpskim crkvama ne postoji pravi razvijeni ikonostas.[38]
Prvi red
urediPrvi, najniži red sadrži ikone koje se poštuju u određenom mestu. Ovaj red se takođe naziva celivajućim redom i često je asimetričnog oblika.
U centralnom delu prvog reda se nalaze svete ili carske dveri, dvokrilna vrata na kojima se prikazuju Blagovesti. Kod razvijenih dveri Blagovesti se prikazuju u dve scene. Na jednoj je Bogorodica sa arhanđelom Gavrilom, a na drugoj četiri jevanđelista koji najavljuju Carstvo božje. S obzirom da je u Rusiji raširena praksa da se tokom liturgije carske dveri zatvaraju,[39] iznad dveri se obično nalaze predstave Tajne večere ili pričešća apostola, kako bi se na neki način obeštetili vernici i povezali s radnjom na samom oltaru, koja im bila zaklonjena. Na krilima carskih dveri, često se nalaze ikone pisaca liturgija Vasilija Velikog i Jovana Zlatoustog.[39]
Desno od dveri se nalazi ikona Spasitelja, s knjigom kako blagosilja i ikona sveca ili praznika kome je hram posvećen,[38] a levo Bogorodica, obično sa Hristom u rukama.[39]
Drugi red
urediU drugom redu su prikazani praznici. Ikone su manjih dimenzija i obično su predstavljene po redosledu crkvene liturgijske godine.[40]
Treći red
urediU trećem redu se nalazi kompozicija Deizisa, glavna tema ikonostasa. U njegovom centru je prikazana tema „Spas na silama”, odnosno „Drugi Hristov dolazak”, u sili i slavi. On sedi kao sudija, spasitelj sveta, car nad carevima i gospodar nad gospodarima. Krajem 17. veka ovu ikonu su često zamenjivali ikonama „Spasitelj na prestolu” ili „Hrist veliki arhijerej”.[40]
Sa Hristove desne i leve strane se nalaze sveti zastupnici ljudskog roda, nebeske sile i svi koji dolaze na Sud. Najbliže Hristu, s desne strane stoji Bogorodica, a sa leve preteča Jovan Krstitelj.[40]
Sceni Deizisa se priključuju razni svetiteljski i nebeski činovi.[40] Nasuprot Bogorodici, arhanđel Gavrilo, nasuprot preteči arhanđel Mihailo, a za njima slede apostoli, Petar i Pavle, sveti oci Vasilije Veliki, Jovan Zlatousti i ostali predstavnici crkve, u zavisnosti od mesta i veličine hrama.[41]
U vreme patrijarha Nikona, deizisni čin je ponekad zamenjivan apostolskim, pa su kao učesnici Suda prikazivana dvanaestorica apostola na prestolima.[41]
Četvrti red
urediČetvrti red je proročki. U njega su uključeni proroci iz Starog zaveta, a u centru je Bogorodica i scena Ovaploćenja. Položaj i gestovi proroka, za razliku od Deizisa, su različiti, jer svaki propoveda na svoj način.[42]
Peti red
urediU petom redu su prikazani starozavetni praoci, odnosno oci vere: Avram, Isak, Jakov, Noje, Melhisedek i drugi.[42]
Ikona golgote
urediIkonostas se završava krstom sa Hristovim raspećem, uz prisustvo Bogorodice i Jovana Bogoslova.[42]
Celivajuća ikona ispred ikonostasa
urediIspred oltara na nalonju se postavljaju izdvojene ikone za celivanje. U istoriji je ikona za celivanja bila centralna ikona likovnog programa i imala je raznovrsne funkcije u bogoslužbenoj upotrebi.[43]
Galerija
uredi-
Položaj ikonostasa u crkvi -
Ikonostas u crkvi Svetih arhanđela Mihaila i Gavrila u Novom Miloševu iz 1842. -
-
Ikonostas u crkvi iz Moskve -
Deo ikonostasa crkve u Boraču -
Ikonostas manastira Tronoša -
Ikonostas manastira Čokešina -
Ikonostas crkve u Radenkoviću -
Ikonostas spomen crkve u Krupnju -
Ikonostas manastira Bođani -
Ikonostas manastira Velika Remeta -
Ikonostas manastira Rakovica -
-
-
-
-
-
,_Krupanj_010.jpg)
Reference
uredi- ^ Komluški 2003.
- ^ Pantelić 2000, str. 30.
- ^ Rakićević 2013, str. 59.
- ^ a b Dimitrijević 2009, str. 319.
- ^ Dimitrijević 2009, str. 322.
- ^ Rakićević 2013, str. 58.
- ^ a b Dimitrijević 2009, str. 320.
- ^ a b v Simpozijum 2007, str. 165.
- ^ a b v g Dimitrijević 2009, str. 325.
- ^ Rakićević 2013, str. 64.
- ^ Marinković 2011, str. 82.
- ^ Rakićević 2013, str. 77.
- ^ Rakićević 2013, str. 101.
- ^ Rakićević 2013, str. 102.
- ^ Rakićević 2013, str. 105.
- ^ Rakićević 2013, str. 117.
- ^ a b Simpozijum 2007, str. 82.
- ^ Rakićević 2013, str. 116.
- ^ Rakićević 2013, str. 119.
- ^ Rakićević 2013, str. 123.
- ^ a b Rakićević 2013, str. 125.
- ^ Rakićević 2013, str. 127.
- ^ a b v Dimitrijević 2009, str. 326.
- ^ Rakićević 2010, str. 307.
- ^ Dimitrijević 2009, str. 324.
- ^ Marinković 2011, str. 81.
- ^ a b v Dimitrijević 2009, str. 327.
- ^ Rakićević 2013, str. 223.
- ^ Simpozijum 2007, str. 42.
- ^ Simpozijum 2007, str. 43.
- ^ Simpozijum 2007, str. 44.
- ^ Simpozijum 2007, str. 45.
- ^ Simpozijum 2007, str. 46.
- ^ Simpozijum 2007, str. 47.
- ^ a b Simpozijum 2007, str. 48.
- ^ a b Simpozijum 2007, str. 49.
- ^ Rakićević 2013, str. 222.
- ^ a b Rakićević 2010, str. 311.
- ^ a b v Rakićević 2010, str. 312.
- ^ a b v g Rakićević 2010, str. 313.
- ^ a b Rakićević 2010, str. 314.
- ^ a b v Rakićević 2010, str. 315.
- ^ Rakićević 2010, str. 316.
Literatura
uredi- Dimitrijević, Vladimir (2009). Teologija ili tehnologija - Pitanja pravoslavnog laika episkopu Ignjatiju Midiću (PDF). Pristupljeno 14. 10. 2017.
- Komluški, Dušan (2003). Srednjovekovni manastiri i crkve u Srbiji. Beograd: Službeni glasnik. ISBN 978-86-7549-344-0.
- Pantelić, Milan (2000). Mali pravoslavni podsetnik. Banja Luka, Beograd: Bjeseda, Ars Libri.
- Marinković, Dimitrije Lj. (2011). Miletić Abramović, Ljiljana, ur. „Ciborijumi u manastiru Žiči” (PDF). Zbornik. Muzej primenjene umetnosti. 7. ISSN 2466-460X.
- Simpozijum - Ikonostas kao duhovni i kulturni pečat pravoslavnih hrišćana. Kragujevac: Zavod za zaštitu spomenika kulture u Kragujevcu. 2007. Pristupljeno 14. 10. 2017.
- Rakićević, Tihon (2010). Ikona u liturgiji: smisao i uloga (PDF). Studenica, Beograd, Kraljevo: Manastir Studenica, Institut za teološka istraživanja pri Pravoslavnom bogoslovskom fakultetu Univerziteta u Beogradu, Zavod za zaštitu spomenika kulture Kraljevo. ISBN 978-86-87345-00-3. Arhivirano iz originala (PDF) 15. 10. 2017. g. Pristupljeno 14. 10. 2017.
- Rakićević, Tihon M. (2013). Oltarska pregrada – ikonostas od IV do sredine XVII veka: forma, funkcija i značenje - doktorska disertacija. Beograd: Univerzitetu Beogradu Pravoslavni bogoslovski fakultet.
