Википедија

Istorija Lužičkih Srba

Za druge upotrebe pogledajte stranicu Istorija Lužičkih Srba (višeznačna odrednica).

Preci današnjih Lužičkih Srba su lužičkosrpska plemena Lužičana i Milčana. Razvitak lužičkosrpske etničke zajednice počeo je s naseljavanjem Slovena u međurečje Odre i Zalea u periodu 6. do početka 7. veka. Sa vremenom Lužički Srbi su se kulturno i politički diferencirali i od početka 9. veka se raspali[1] na oko 20 plemena[2] (na osnovnoj teritoriji od Odre do Zalea, ne računajući teritorije zapadno od Zalea)[3].

Promena teritorije Lužičkih Srba
center
Naseljeno područje Lužičkih Srba 9—13. veka
center
Područja u kojima još govore na lužičkosrpskim jezicima (2003)

U period od 6. do 8. veka Lužički Srbi su živeli u relativno mirnim uslovima.[4] Počev otprilike od Karla Velikog počeli su vojni sukobi sa Francima koji su trajali do 906. godine[5] (samo Lužičani i Milčani među lužičkosrpskim plemenima u 9. veku su se nalazili u relativno mirnim uslovima[6]). Od 883. godine većina lužičkosrpskih plemena istočno od Zalea tokom 12 godina ulazila je u sastav Velike Moravske.[7] U 10. veku, kao rezultat nemačke ekspanzije, Lužički Srbi su izgubili političku nezavisnost.[6]

Od 11. veka, sa prekidima, teritorija Lužice — istočne periferije nekad prostranog lužičkosrpskog kraja — oko 300 godina bila je deo tzv. zemalja češke krune na čelu s nemačkim vladarima do 1635. godine. Na područjima zapadno od Labe Lužički Srbi su bili germanizovani u 14. veku (zbog nemačke kolonizacije 12—13. veka).[8] Germanizacija na desnoj obali Labe išla je sporije i zaustavila se na zapadnim granicama zemalja Lužičana i Milčana (na periferiji istorijske Lužice).[9] U srednjem veku Lužički Srbi su bili seoski narod, dok su plemstvo i gradovi bili nemački.[9] U toku Tridesetogodišnjeg rata (1618—1648), kada je poginulo više od 50% Lužičkih Srba, Lužica je ponovo prešla pod nemačku vlast.

Posle poraza Nemačke u Prvom svetskom ratu deo lužičkosrpske inteligencije, na čelu s A. Bartom, pokušao je 1919. proglasiti nezavisnu lužičkosrpsku državu. Vajmarska republika je nastavila antilužičkosrpsku politiku carske Nemačke,[10] Lužički Srbi statistički su klasificirani kao „nacionalnost koja umire”. Dolaskom na vlast nacista 1933. godine Lužički Srbi su bili proglašeni za „Nemce koji govore vendski”,[11] protiv njih je počeo otvoreni teror. Početkom 1940-ih godina rukovodstvo Nemačke planiralo je masovnu deportaciju[12] Lužičkih Srba kao rasno inferiornog elementa:[13] u Alzas-Lorenu ili tzv. Generalno gubernatorstvo. Posle Drugog svetskog rata Lužičkosrpski nacionalni komitet, obrazovan u Pragu, postavio je pitanje o nezavisnosti Lužice i njenom pripajanju Čehoslovačkoj.

Lužičkim Srbima su više puta predskazivali njihovu konačnu germanizaciju.

Promena broja Lužičkih Srba
God.Pop.
oko 1100.oko 320.000[14]
oko 1450.≥170.000[15]
oko 1800.oko 245.000[16]
1849.141.649[17]
1925.71.203[17]
oko 1989.oko 67.000[18]

Srednji vek uredi

Rani srednji vek uredi

Glavni članak: Lužički Srbi u ranom srednjem veku

Sloveni u međurečju Odre i Zalea uredi

Slovenska plemena su se nastanila na teritoriji zapadno od Labe koju su ljudi naseljavali već 15.000 godina.[19] U pisanim izvorima slovensko stanovništvo u basenu reke Odre se prvi put pominje u priči vizantijskog hroničara Prokopija o pokretu germanskog plemena Herula oko 512. godine.[a] Prema Prokopiju, Heruli su izašli iz područja Dunava i kroz slovenske („sva plemena Sklavina”[20]) i nenaseljene zemlje („prostrana pusta zemlja” istočno od Labe i na srednjoj Odri[21]) došli do slovenskog plemena Varna u Meklenburgu. U prvoj polovini 6. veka, za vreme Velike seobe naroda, Sloveni su počeli da migriraju u južnim i zapadnim pravcima, i do kraja veka su zauzeli veliku teritoriju do granica Vizantije na istoku i Franačke na zapadu.[22] U međurečju Labe, Zalea i Odre Sloveni su se naselili negde od 531. do 620. godine (nakon raspada Tiringijskog kraljevstva i pre stvaranja prve zapadnoslovenske države), verovatno, tokom rata između Franaka i germanskih plemena kod Labe.[1] Arheološki podaci potvrđuju postojanje Slovena—Srba na teritoriji današnje Nemačke u 6. veku: na to ukazuju ostaci keramike praškog tipa, jamske kuće i pogrebne običaje. U Donjoj Lužici, pored keramike praškog tipa, u 6—7. veku postojala je keramika tornovskog tipa, koja je bila ovde dominantna.[19]

Arheolog V. Sedov je povezivao pojavljivanje Srba između reka Zalea i Labe s „antskim migracionim tokom” koji je doneo ovde iz Podunavlja „rjusensku grupaciju Slovena”. Naučnik se pridružio zaključcima lingviste O. Trubačova, koji je smatrao ranoslovenski etnonim Srbi kao indoarijski komponent, a „samo pleme se lokalizuje u Pobužji (Gerodotova Stara Skitija), to je ipak u antskom regionu”.[23] Prema H. Šuster-Ševcu od kraja 6. veka starosrpska plemena izašla su s područja istočno od Karpatskih planina i krenula kroz Moravska vrata i Češku kotlinu duž reke Labe. Pored reka Nisa i Odra srpska plemena su se sretala s lehitskim plemenima koja se uvlačila sa istoka i severoistoka. Kao rezultat, donjolužičkosrpski jezik usvojio je crte poljskog i polapsko-pomorskog jezika.[24]

Germanska plemena koja su živela istočno od Labe i otišla na jug i zapad, u pisanim izvorima 3. veka se više ne pominju. Pojedine grupe Germana su ostajale na teritoriji Donje Lužice i u međurečju Labe i Zalea do 6. veka. Na nekim mestima, kao što su pored Desau-Mozigkau blizu Labe i u Tornovskom naselju u Donjoj Lužici, očuvani su arheološki tragovi slovensko-germanskih kontakata.[19]

Po Mavru Orbiniju (1601) Lužički i balkanski Srbi imaju isto poreklo — od „Soraba” koji imali staru postojbinu (prema Pliniju) u okolini močvare Meotid. Jedan njihov deo krenuo je na jug „u smeru Dunava i gornje Mezije”. Drugi deo krenuo je ka severu „preko nepreglednih prostranstava Sarmatije, to jest Poljske, da bi na koncu prodrli u germanske zemlje nedaleko Poljske koje se danas zovu Lužica… Raspršivši se okolnim krajevima, zaustaviše se između reka Zale i Labe”.[25]

Lužičkosrpska plemena uredi

Lužičkosrpska plemena su zauzimala prostranu teritoriju između Zalea na zapadu i Kvise/Bobra na istoku, između Rudnih gora na jugu i šumskog pojasa severno od Donje Lužice.[22] U 6—10. veku površina lužičkosrpske teritorije bila je oko 40.000 km².[26] Šumski pojasevi bili su prirodne granice koje su razdvajale Lužičke Srbe od susednih grupa Slovena: na jugu šume su pokrivale Lužičke gore[1] i praktički nenaseljene Rudne gore, na istoku — obale reka Kvise i Bobra, na severu od Ajzenhitenštata do Fleminga se prostirala duboka šuma.[26] Zapadna granica kompaktne lužičkosrpske teritorije bila je reka Zale.[27] Odvojena lužičkosrpska sela su se nalazila duboko u Tiringiji (do reke Majne[27]) i na severoistoku Bavarske (na primer Moinvinidi, Radanzvinidi i Nabavinidi[28]), gde su srpsko i nemačko stanovništvo mirno živelo jedno pored drugog.[29]

Najveća plemena su bili Lužičani, Milčani, Daleminci, Nižani, Susli i Hutičani.[30] Pleme Lužičana (lat. Lunsizi) živelo je severno od Lužičkog graničnog zida (glsrp. Łužiska wuhroda; sada teritorija Donje Lužice). Prema izvorima iz 9. veka Lužičani su imali 30 gradina. Godine 932. taj kraj se spominje prvi put kao Losicin i Lonsicin. Njihov centar početkom 10. veka je bila gradina Liubusua. Na obe obale donje Lužičke Nise u 10. veku je bila župa Slubjana (Selpolana, lat. Selpoli). Stanovništvo župe na početku je verovatno pripadalo plemenu Lužičana. Istočno od Lužičke Nise blizu Žarova bila je župa Žarovana (lat. Zara).[31] Južno od Lužičana živelo je pleme Milčana.[32] U 9. veku Lužičani i Milčani su bili odvojeni jedni od drugih šumskim pojasom širine 30—50 km.[26] Naselja Milčana su se koncentrisala na plodnim glinastim zemljama. Njihov centar je bila gradina Budišin (sada grad Baucen), koji je stajao na steni iznad reke Špreje. Prvi put je spomenut u izvorima 1002. godine kao Budisin. Prema Bavarskom geografu Milčani oko 850. godine su imali 30 okruga gradina.[32] Pleme Milčana, poput Lužičana, u 9. veku brojalo je oko 8000 ljudi.[33] Bavarski geograf spominje malo pleme Bezunčana (lat. Besunzane) na području Gerlica.[32] U Drezdenskoj kotlini živelo je relativno malo pleme Nižana. Severozapadno od Nižana živelo je pleme Daleminaca ili Glomača, čiji centar je bila gradina Hana. Severno od Daleminaca na Labi živeli su Nižičani.[34] Pored toga, bila su takođe plemena Koledičana (lat. Colodici), Susla (lat. Siusili), Hutičana (lat. Chutici). Susli su se dugo uspešno ranili od istočnofranačke ekspanzije. Godine 766. u župi Vetagau počela je odbrambena borba Slovena za nezavisnost koja se završila za Lužičke Srbe nakon 200 godina,[35] i za sve polapske Slovene nakon 400 godina (sa osvajanja Rujana).[29] Serbiščani (lat. Zerwisti) blizu Cerbsta i Žitičani (lat. Citici) u Zorbiga bili su imena stanovništva župa.[30]

  •  
    Lužički Srbi u 9. i 11. veku
  •  
    Politička podela lužičkosrpskih plemena sredinom 9. veka prema „Bavarskom geografu”
  •  
    Širenje etnonima Surb/Sorb zapadno i Serb/Sarb istočno od Labe
Širenje etnonima „Srbi” uredi
Vidi još: Istorija zapadnoslovenskog etnonima Srbi

Etnonim Surb/Sorb je bio široko rasprostranjen od 7. veka za označavanje Slovena koji su živeli zapadno od Labe. Etnonim Serb/Sarb pripada kasnijem vremenu, on je označavao Slovene istočno od Labe.[36] Franački izvori su pričali o Surbi (631) ili Sorabi (806), koji su bili lokalizovani u srednjoj[29] Labi.[b] Red izvora 9. veka spominju različita plemena (Colodici 839, Siusili 869), drugi izvori 9. veka, na primer franački imperijski anali,[v] nazivali su Srbima grupu lužičkosrpskih plemena.[26]

Pismeni izvori otprilike do 830. godine saopštavali su samo o plemenu (gens) Surbi ili uopšte o Srbima (Sorabi). Počev od sredine 9. veka postojalo je do četiri ili pet politički samostalnih plemena, uključujući i zemlju Srba (regio Surbi) — plemenski savez, i odvojena od njega plemena Daleminaca, Lužičana, Milčana i Bezunčana.[37] Područje regio Surbi površine oko 18.000 km² se nalazilo između reke Zalea na zapadu i kraja srednje Labe na istoku. Taj plemenski savez imao je nekoliko centara. U drugoj polovini 9. veka sva četiri saveza zajedno sa drugim plemenima privremeno su se ujedinjavala protiv vladavine istočnih Franaka.[38]

Istočni izvori prve polovine 10. veka pominju Swrbjn i narod Surbi, međutim oni ne saopštavaju o njihovom podrobnom položaju.[26] Nemački susedi nazivali su Lužičke Srbe Sorbima (Sorben) ili Vendima.[3]

Najstariji period lužičkosrpske istorije uredi

Srbi (Surbi) prvi put se pominju u hronici franačkog hroničara Fredegara od 631. godine.[39] Ove godine lužičkosrpski knez Dervan, koji je predvodio narodnu vojsku slovenskih plemena Samove države, izvršio pohod u Tiringiju, gde je pobedio franačkog kralja Dagoberta.[40]

Godine 634/635. herceg Tiringije Radulf posle dugih bitaka pobedio je Slovene i prognao ih iz zemlje. Godine 641. nakon dobivanja relativne samostalnosti od Franačke države Radulf je odlučio zaključiti savez sa susednim Slovenima.[41] Od 641. godine u toku više od 100 godina o odnosima na franačko-lužičkosrpskoj granici ništa nije poznato. Godine 748. slovenski knezovi su učestvovali u vojnom pohodu protiv Saksona na strani budućeg kralja Franaka Pipina.[42]

Germanska ekspanzija uredi

Borba sa Francima uredi

Najvažniji ranosrednjovekovni izvori o
istoriji Lužičkih Srba:
• „Fredegarova hronika” (7. veka)
• „Bavarski geograf” (9. veka)
• „Hronika Titmara Merseburškog” (11. veka)

Od 6. do 8. veka Franci su relativno retko napadali gradine polapskih Slovena. Počinjući od sredine 8. veka moćna Franačka država nastojala je da osvoji zemlje zapadnih Slovena. U borbi protiv Franaka, Lužički Srbi su bili razdvojeni, svako pleme se borilo samo.[43] Lužičkosrpski plemenski savez je bio osnovni objekt ekspanzije Franaka u zemlje polapskih Slovena.[44] To je obeležilo početak navale germanskih feudalaca na Slovene, poznate kao Drang nach Osten.[40] Godine 766. franačka vojska je napala lužičkosrpska plemena na srednjem toku Zalea. U bici kod Vajdahaburga na području Naumburga Lužički Srbi su pretrpeli poraz i bili prinuđeni da plate Francima danak. Godine 782. se desio ustanak plemena između Zalea i Labe koji se završio obaranjem franačkog jarma.[45] Godine 789. Lužički Srbi, zajedno sa Obodritima,[g] učestvovali su na strani Franaka u velikom pohodu Karla Velikog protiv Ljutića.[46] Nakon što su Franci osvojili germansko pleme Sasa i Slovena-Ljutića, 805. godine napali su lužičkosrpsko pleme Daleminaca na području današnjeg Majsena, prisiljavajući kneza Semelu da prizna zavisnost. Godine 806. Franci su podigli dve tvrđave protiv Lužičkih Srba — Magdeburg i tvrđavu u blizini Halea,[47] iste godine invazija na lužičkosrpske zemlje se ponovila: bitke su se desile u srednjem toku Labe (blizu Desau i Cerbsta), i očigledno u Donjoj Lužici (blizu Kalau). U bici kod Gere 806. godine pao je knez Miliduh.[45]

Na zemljama osvojenih Lužičkih Srba Karlo Veliki je stvorio graničnu oblast (marku) koja je bila u 9. veku nazvana „Srpska marka”. Uz granicu od Magdeburga do Regenzburga bili su izgrađene utvrđenja (tvrđave i vojne garnizone) — „Limes Sorabicus” (to jest „Crpska granica”).[48] Franački grofovi[49] u oblasti „Limes Sorabicus” bili su ovlašćeni da se bore protiv Lužičkih Srba i naplaćivaju od njih danak.[50] Didengofenskim kapitularom 805. godine[42] Karlo Veliki je zabranio izvoz oružja u zemlje Slovena[51] i Avarima.[42] Nakon njegove smrti odvojna lužičkosrpska plemena podignula su antifranačke ustanke 816, 839, 851 i 856/858. godina. Godine 839. Lužički Srbi, Ljutići i Obodriti privremeno su se izbavili od gospodstva Franaka: u bici kod Kezigesburga (na području Ketena) pao je knez Cimusklo.[48] Nakon podele Franačke države 843. godine na granici s Lužičkim Srbima se stvorilo Istočnofranačko kraljevstvo. Njegov kralj Ludvig Nemački preduzeo je novi pohod na lužičkosrpske zemlje koje su posle osvajanja bile obavezne na plaćanje danka i službu u franačkoj vojsci.[52] Tokom pohoda Ludviga Nemačkog u Češku na njegovoj strani krenula je grupa lužičkosrpskih knezova.[53] U želji da očuvaju svoje imovine, predstavnici lužičkosrpskog plemstva prešli su na stranu Franaka. Takav je bio knez Čestibor, koji je bio ubijen kao izdajnik tokom ustanka 858. godine. Lužičani, Milčani i Daleminci učestvovali su u ustancima i sporovima 863, 873/874, 877 i 880. godina.[52] Iz antifranačkog pokreta u drugoj polovini 9. veka su se razvili ustanički i vojni savezi različitih plemena koji preduzimali zajednička dejstva protiv Istočnofranačkog kraljevstva.[53] Krajem 9. veka vladavina Franaka je srušena i skoro sve lužičkosrpske zemlje bile su slobodne.[52] Ukupno u 8—9. veku Franci su preduzeli 14 vojnih pohoda protiv lužičkosrpskih plemena[44] kod Zalea i Labe[6],[d] od kojih je najveći bio 839. godine.[44]

  •  
    Lužičkosrpska tvrđava Raduš u Donjoj Lužici 6—7. veka (rekonstrukcija)
  •  
    Tragovi gradine kod Ostroa u Gornjoj Lužici[54][55]
  •  
    Markgrof Gero
  •  
    Model Majsena 10. veka — uporišta nemačke ekspanzije protiv Slovena (osn. 929)[56]
Velika Moravska uredi

Godine 883—895,[57] većina lužičkosrpskih plemena istočno od Zalea bila su deo Velike Moravske, kojoj su platila danak.[7] Snaga ove države na kraju 9. veka omogućavala je da odoleva pritisku Franaka.[58] U to vreme Sloveni u zemlji Hutičana porazili su istočnofranački puk koji se vraćao iz Češke.[7] U prvoj polovini 10. veka arapski geograf Al-Masudi pisao je da je Surbin narod, kojeg se plaše Sloveni.[4] Nakon smrti kneza Svatopluka, 897. godine Lužički Srbi su se odvojili od Velike Moravske.[59]

Borba s Nemcima uredi

U 10. veku u susedstvu s Lužičkim Srbima pojavile su se tri države: Nemačka na zapadu (od 919. godine[60]), Poljska na istoku i Češka na jugu.[61] Propast Velikomoravske kneževine izazvala je oštro pogoršanje položaja lužičkosrpskih plemena: to je dopustilo naslednicima Franaka — vojvodama Saksonije da udare po Lužičkim Srbima. Pretnja zaposlednjih već početkom 10. veka postao je „čuvar tiringijske granice” — saksonski vojvoda Oton Svetli, koji je poslao sina — budućeg Henrika I Ptičara protiv Daleminaca. Ovo pleme je stalo na čelo otpora Lužičkih Srba protiv mladog Istočnofranačkog kraljevstva (Nemačke države). Godine 908. Dolenčani u savezu s Mađarima izvršili su pohod u Tiringiju i Saksoniju.[50] Između 921. i 929. godine Henrik I je otvorio osvajačke ratove nemačkih feudalaca protiv polapskih Slovena i Češke.[61]

Godine 929. nemački kralj Henrik I, koji je godinu ranije osvojio komšije Lužičkih Srba — Haveljane, potčinio je Dalemince, Nižane i Čehove.[62] Posle dvadesetodnevne opsade glomačke gradine Gane, njegovo odraslo stanovništvo bilo je potpuno ubijeno, a žene[63] i deca su odvedeni u ropstvo.[56] Iste godine, da pojača svoju moć, Henrik I je osnovao na obali Labe tvrđavu Majsen, koja je trebalo da postane uporište za buduće pohode protiv Lužičkih Srba.[62]

U odlučnoj bitki s Nemcima Sloveni ginu.
Njihovi grobovi su odavno nestali,
ali noću na Valenbergu vojnici oživljavaju,
izađu iz grobova i nastavljaju bitku.
Čuju se stenjanja, krici.
Iznad gore izlazi krvavi odsjaj, i ljudi kažu:
„Vendi se bore ponovo na Valenbergu”.

„Bitka Venda na valu ili na Valenbergu kod Fišhajma”
(istorijsko skazanje o borbi Slovena s Nemcima).[64]

Vidi još: Legenda o sedam lužičkosrpskih kraljeva

Nakon osvajanja Lužičana i Milčana 932. godine Henrik I je dozvolio ubiti sve poražene ili pretvoriti ih u ropstvo.[65] Godine 939. markgrof Gero je pozvao 30 polapskih i lužičkosrpskih knezova na svoju gozbu za zaključivanje mira, i na gozbi verolomno ih je ubio.[65] Godine 963. na zemlji Lužičana provalio je Gero, koji ih je ponovo[66] pokorio i udario danak.[67] Godine 983. pleme Milčana učestvovalo je u Velikom ustanku Slovena, zahvaljujući kojem su Ljutići i Obodriti uspeli da sačuvaju svoju nezavisnost do 1147. godine.[68] Od 995. Milčani su postali deo nemačke države i morali su da plate desetinu Majsenskoj episkopiji.[69]

Ratovi lužičkosrpskih plemena protiv osvajača u 8—10. veku bili su uglavnom pošteni. Trope seljaka i garnizoni gradina štitili su političku i socijalnu slobodu plemena. U ratovima poginuli su knezovi Miliduh (806) i Cimusklo (839), koji su bili na čelu njihovih plemena. Ratovi su doveli do toga da su slobodni seljaci počeli da plaćaju poreze, a za već zavisno stanovništvo tuđa obaveza je značila povećanje poreza. Mogućnost ličnog obogaćivanja bila je dostupna određenim grupama gornjeg sloja stanovništva.[69] U ratovima[69] 9. i 10. veka franački i nemački osvajači uništili su oko 100 lužičkosrpskih gradina i oko 100 sela.[70] Sećanje na političku nezavisnost Lužičkih Srba ostalo je u epskim pesmama posvećenim vojnim događajima tog vremena: „Naši momci idu iz rata” i „Pobede Lužičkih Srba”.[71]

Socijalno-ekonomski razvoj uredi

Osnovno zanimanje Lužičkih Srba bilo je zemljoradnja i stočarstvo.[2] Polapski Sloveni su gajili pšenicu, ječam, senf, proso, lan, mak, hmelj i povrće.[72] Hmelj i ječam upotrebljavali su u pivarstvu. Med tada zamenjivao je šećer. Od njega pravili su medovinu. Od voska izrađivali su sveće za osvetljavanje kuće.[73] Za obrađivanje oranice koristili su drveni plug sa raonikom i drljačem. Žito se žnjelo srpom. Uzgajali su krave, svinje, koze, ovce i konje. Konji su takođe korišćeni u vojne svrhe. Neke porodice su imale robove.[72] Takođe su se bavili zanatom, trgovinom, ribolovom, lovom, pčelarstvom.[2] Plemena su se delila na velike porodice i porodične saveze. Na lužičkosrpskom području poznato je više od hiljadu patronimičkih imena sela s nastavkom -ecy.[74] Nekoliko sela unutar jednog plemena formiralo je župu (civitas), čiji je središte bila gradina.[75] Otprilike u 8. veku počelo je raspadanje rodovskog uređenja: seoska opština je zamenila rod. Na čelu plemena bio je knez[76] koji je vodio vojsku, zaključivao ugovore, učestvovao na franačkim imperijskim sejmovima.[đ] Lužičkosrpski knezovi se pominju uglavnom u vezi sa franačko-lužičkosrpskim ratovima 9. veka.[77] 90% stanovništva bili su slobodni seljaci[76] koji su čuvali socijalnu i političku slobodu do 10. veka.[78] U 9. veku pojavili su se lično zavisni ljudi.[76]

Postepeno se pojavio sloj zanatlija. Kožari su štavili kože domaćih i divljih životinja. Polapski Sloveni su naučili da kopaju i tope gvozdenu rudu. Kovači od močvarne rude su izrađivali mačeve, vrhova koplja, sekire, noževe, vile, raonike. U okolini Halea se razvijalo dobijanje soli koja je u to vreme bila skupa roba.[73] Ovde prolazili su trgovački putevi ka zapadnoj Evropi, Skandinaviji i zemljama Istoka.[2] Na trgovačkom putu iz Španije[79] prema Hazarskoj državi su se nalazili Lajpcig, Budišin i Gerlic.[51] Najznačajniji trgovački centar lužičkosrpskih plemena bio je Torgau.[80] Polapski Sloveni su trgovali s komšijama.[81] Plaćali su tkaninama, a od 9. veka — srebrom.[82] Ovde dolazili su trgovci iz Vizantije i Arabije. U Gornjoj Lužici (na primer u selu Mešvic) pronađene su arapske monete 8—9. veka. Strani trgovci su dolazili po baltički ćilibar, kao i žito, kože; kunino, samurovo, lisičje, dabrovo krzno. Sloveni su kupovali srebro, nakit i gvozdeno oružje. Takođe su prodavali u ropstvo ratnih zarobljenika.[81]

Od drveta Sloveni su gradili gradine (ukupno u Lužici bilo je oko 200 gradina[76]), svetilišta, kuće i mostove.[73] Gradine su izgrađene na uzvišenostima ili na obali vodnih rezervoara za dodatnu zaštitu od napada. Gradine okruglog ili četverougaonog oblika su se sastojali od zemljanog nasipa s kolcima koji je bio okružen dubokim rovom. Ulaz u gradinu vodio je kroz most i drvenu kapiju. O izgradnji takve gradine priča arapski putnik — Jevrejin[83] Ibrahim ibn Jakub, koji je posetio ova mesta oko 965. godine.[84] Gradine su služile kao utočište od pljačkaških napada, mesto za narodnu skupštinu (veća ili sejma),[55] kao i sedište vođe i njegove družine.[76] U veću se pretresala pitanja rata i mira, zajedničkih radova (odvodnjavanje močvara ili čišćenje šuma), izabirao se župan.[55] U 9. i 10. veku polapski Sloveni su se nalazili u stadijumu razvijanja vojne demokratije.[85] Do 9. veka se formirao je privilegovan društveni sloj koji se sastojao od plemenskih knezova (reges), vođa plemena (duces) i plemstva (primores). Gradine[86] (civitates) pretvorili su se u mesta čuvanja bogatstva i ratnog plena plemstva. Ocrtao se prelaz k ranofeudalnoj državi.[87]

Religija uredi

O paganskoj veri Lužičkih Srba postoji vrlo malo podataka, i oni se odnose samo na obožavanje prirode. O božanstvima pisani izvori ne pominju.[88] Nikakva svetilišta Lužički Srbi u 10. veku nisu imali. Svetilišta u to doba su se pojavljivala samo kod njihovih suseda — Ljutića, na kojima poštovali su boga Svarožića.[89] Merseburški biskup Titmar izveštavao je da je pleme Daleminaca obožavalo jezera i izvore, i proricalo na obali svetog jezera uz pomoć krvi i pepela.[88] Kultno mesto očigledno bilo je Svetensko jezero na području Bezkova: u njegovoj blizini su se sačuvala geografska imena Swietengraben („sveta reka”) i Swietenberg („sveta planina”).[90] Na području Lajpciga bio je sveti gaj Zutibure (Svetibor[91]): oko 1008. godine to kultno mesto uništio je merseburški episkop Vigbert, a na njegovom mestu izgradio je hrišćansku crkvu.[90] O paganizmu Slovena na reci Zale izveštavaju izvori 11. i 12. veka. Za razliku od drugih polapskih Slovena Lužički Srbi nisu imali svoju državu i državnu religiju, i pokorili su se uticaju hrišćanstva 200 godina pre njih.[88]

Većina lužičkosrpskih plemena imala je veru u posmrtni život, zato su mrtvima u grob stavljali hranu i neophodne stvari. Milčani su sahranjivali mrtve u kurganima. Mrtvog spaljivali su u vatri, a potom su pravili na istom mestu grob: taj običaj je takođe rasprostranjen među plemena Poljske i Češke. Neka plemena u 8. i 9. veku imala su običaj spaljivanja ili samospaljivanja supruga ili robova pokojnika. Arapski hroničar Al-Masudi rekao je da su se posle smrti kralja sami Srbi spaljivali. Ti pogrebni običaji[92] bili su karakteristični samo za gornjeg sloja i privilegovanih profesionalnih grupa (na primer bogatih trgovaca). Od 10. i 11. veka ovde pobedio je običaj pokopavanja tela.[93]

Hrišćanstvo lužičkosrpskim plemenima doveli su misionari (Ćirilo i Metodije) ili u nasilnoj formi Franci i Saksoni.[52] Prema predanjima, Ćirilo je posećivao neka lužička mesta, uključujući Gerlic.[94] Prisustvo bohemizama i slavizama u hrišćanskoj terminologiji Lužičkih Srba može svedoči o dolasku hrišćanstva k Lužičkim Srbima iz Češke u 10. veku, pre nemačke kolonizacije južnih oblasti Lužice. O prodiranju hrišćanstva u lužičke zemlje ćirilometodijske pismenosti teško je reći (Frinta, 1954).[95] Vojni pohodi nemačkih kraljeva i feudalaca su se ostvarivali često pod izgovorom „širenja hrišćanstva” ili „kažnjavanja pagana”. Osvajači su osnovali u zemljama polapskih Slovena nove biskupije, a kasnije počeli graditi manastire i crkve. Godine 948. u zemljama Haveljana osnovana je prva biskupija — Brandenburška, a dvadeset godina kasnije i u zemljama Lužičkih Srba — Merseburška, Majsenska (osn. 968[96]), Naumburška i Cajcka biskupije, kao i granična Magdeburška nadbiskupija.[68] U Majsenu prva crkva je sagrađena 938. godine.[96] I pored toga što je nemačka crkva pokušavala u svakom slučaju da likvidira pagansku veru Slovena, Lužički Srbi su decenijama i vekovima nastavljali da se drže svog paganizma.[68] Paganski kult i polupaganski običaji još u 12. i 13. veku držali su se kod Budišina, Gubena, Cvikau, Cajca i u drugim predelima.[97]

  •  
    Lužičko-srpski idol u Belgernu
  •  
    Novoobraćeni i seljak sa guskom. Ragastov portala crkve u Elstertrebnicu, početak 12. veka.[68] Spomenik starolužičkosrpsko-hrišćanske umetnosti.[98]
  •  
    Spomenik Ćirilu i Metodiju u Šmohticu kod Baucena. Otvoren je 2000. godine.

Visoki srednji vek uredi

Nemačka država uredi

Posle osvajanja Lužičkih Srba njihove zemlje pripale su nemačkim kraljevima koji su ih kasnije razdelili svetovnim i crkvenim feudalcima. U 9. i 10. veku kod Lužičkih Srba se izgradila nova društvena struktura. Staro lžičkosrpsko plemstvo je uglavnom istrebljeno tokom ratova s Nemcima. Neki njegovi predstavnici prešli su na stranu pobednika i pridružili se nemačkom plemstvu. Markgrofovi, vitezovi, biskupi i opati bili su uglavnom Nemci. Osnovna masa osvojenog stanovništva sada se sastojala od zavisnih seljaka koji su trpeli osnovnu težinu radova i poreza (u naturi — letinom, stokom, odećom, medom, srebrom, robovima[99]). Donji sloj uključivao je neslobodne i robove: oni su bili lišeni svih prava, mogli su biti prodati ili razmenjeni.[100] Godine 971. četiri lužičkosrpska plemena su plaćala danak robovima, a početkom 11. veka je majsenski markgrof Guncelin prodao lužičkosrpske zavisne seljake jevrejskim trgovcima.[101] Godine 1040. u župi Zurba istočno od Naumburga se prvi put pominje smurdi: oni su bili podložni pravnim i ekonomskim ograničenjima.[102] Bilo je još i slobodnih seljaka koji su plaćali državne poreze. Mnogi od njih su bili nemački naseljenici, a u njihovom posedu bili su zemljišta, šume i livade.[100] Odvojenu grupu seljaka formirali su „vitezovi”.[103] Zavisni slojevi stanovništva prema svojoj nacionalnosti bili su uglavnom Lužički Srbi. Na lužičkosrpskoj teritoriji bile su stvorene markgrofovije. Na zemljama Lužičana se pojavila Istočna marka, a kasnije — Lužička marka,[104] na zemljama milčana — Majsenska marka, na ostalih zemljama Lužičkih Srba — Merseburška i Cajcka marke. Na čelu maraka bili su tiringijski i saksonski grofovi.[100]

Godine 1002. između nemačkog kralja Hajnriha Svetog i poljskog kneza Boleslava Hrabrog izbio je rat za posedovanje lužičkosrpskih zemalja. Pobedu su održali Poljaci koji su osvojili Majsen, Štrelu i Budišinsku tvrđavu.[105] Tokom sukoba zemlja Daleminaca bila je opustošena i oko 3000 zarobljenih stanovnika bili su odvedeni u Poljsku.[106] 30. januara 1018. godine zaključen je Budišinski mir, prema kome su lužička i milčanska zemlje pripale Poljskoj.[105] Godine 1029. Meško II došao je do Zalea, opljačkao kraj i odveo sa sobom zaroblenike.[107] Između 1028. i 1031. godine su se desili novi sukobi, zbog čega je nemački kralj Konrad II uspeo da vrati ove zemlje pod vlast Nemaca.[105]

Godine 1003. od nemačkog kraljevstva su se odvojili Milčani. Uskoro u zimsko vreme ovamo provalio je Hajnrih II, opustošio kraj i nemilosrdno pokorio Milčane. Otada vojni otpor lužičkosrpskih plemena za nezavisnost konačno se ugasio.[69]

U drugoj polovini 11. veka merseburški biskup Verner tražio je da mu pošalje „knjige na slovenskom jeziku”.[108] Majsenska biskupija do 1402. godine se potčinjavala Magdeburškom nadbiskupu, nakon čega je potčinjena neposredno rimskom papi. Od 1066. do 1106. godine na čelu episkopije bio je sveti Beno — pokrovitelj Lužičkih Srba. Po učenju jezika Beno se često pojavljivao u Lužici, posebno u Gedi,[96] gde je oko 1076. godine dozvolio osnovati crkvu.[109] Godine 1248. je osnovan cistercijanski manastir Marienštern, koji se zvao „Jutarnja zvezda”. Budišin i Kamenc važe kao najstarije parohije na lužičkosrpskim zemljama. U Budišinu 1240. godine izgrađena je crkva svete Marije, 1280. godine — crkva svetog Nikole.[110] U Krostvicu prva crkva bila je izgrađena oko 1225. godine, a prvi poznati parohijski sveštenik bio je neki Pribislav 1248. godine. U Radiboru prva crkva bila je izgrađena 1270. godine, u Vitihenauu — oko 1230. godine.[109]

U 11. i 12. veku u bitkama i ratovima na slovenskom području umro je veliki broj ljudi, mnoga sela su spaljena. Zemlje polapskih Slovena u to vreme bile su naseljene relativno retko. Šume se prostirale od Rudnih planina do okoline današnjeg Lajpciga, mnogo šuma bilo je takođe u Lužici.[111] U zemljoradnji do 13. veka se primenjivao dvopoljni sistem koji je bio zamenjen kasnije tropoljnim sistemom. U 11. i 12. veku mesna zemljišta su obrađivali uglavnom Lužički Srbi. U blizini današnjeg grada Plauen lužičkosrpski seljaci u ovom periodu osnovali su oko 80 sela. Krčenje šume u Lužici dovelo je do povećanja zemljoradničkih površina. U to vreme pojavila su se gotovo sva sela u Lužičkoj goli[e] — na granici Gornje i Donje Lužice. Krčenje je odraženo u lužičkosrpskim nazivima sela: Laz (Loza), Palov (Pola), Trebin (Trebendorf), Spale (Špola) i drugim.[112] Izvori 12. veka saopštavaju o provinciji Swurbelant („zemlja Srba”[113]) istočno od Zalea.[114]

Reči starolužičkosrpskog jezika se sadrže u Magdeburškim glosama iz 12. veka (na primer izraz: Boch moie = deus meus). U „Hronici” Titmara Merseburškog 10—11. veka se sačuvala najstarija[115] lužičkosrpska i zapadnoslovenska rečenica: ukriovolsa = w kri volsa („u žbunu je jova”).[116]

Broj Lužičkih Srba od 11. do kraja 13. veka se povećao sa 160.000 na 320.000 ljudi. Područje raseljavanja Lužičkih Srba površine 40.000 km² se prostiralo od reke Zalea na zapadu do reke Bubr na istoku. Gusto naseljena lužičkosrpska područja bila su okolina Lajpciga, Altenburga, Budišinska pokrajina i Lužička marka.[117]

  •  
      Marke na zemljama Lužičkih Srba,
    oko 1000.
  •  
    Lužica u državi Boleslava Hrabrog,
    oko 1000.[100]
  •  
    Lužički Srbin (levo). Ilustracija iz „Saksonskog ogledala”
  •  
    Osnivanje sela i sud uz učešće Slovena (pri dnu levo)[ž]
Nemačka kolonizacija (oko 1150—1300) uredi

Nemačka kolonizacija lužičkosrpskih zemalja trajala je oko 150 godina: od oko 1150. do 1300. godine.[118] Nemački i flamanski seljaci namamljeni su za kolonizaciju zemalja istočno od Zalea i Labe tokom poziva na krstaški rat protiv Slovena 1147. godine.[117] Kolonisti su pokušali da izbegnu feudalno ugnjetavanje. Prvi koji je počeo naseljavanje lužičkosrpskih zemalja bio je Vipreht fon Grojč, koji je vodio poreklo iz slovenskog plemstva i srodio se sa Pšemislovićima.[119] Godine 1104. Vipreht je dao franjevskim seljacima zemljište u blizini Lauzika.[118]

U drugoj polovini 12. i u 13. veku kolonizacija je dostigla još veće veličina. Posebno podržavali su kolonizaciju magdeburški nadbiskupi (prvenstveno Vihman) i majsenski markgrofovi. Saksonski, tiringijski, flamanski i frankonski[14] seljaci su se naseljavali prvenstveno u Rudnim planinama, Fogtlandu, u basenu reka Zalea i Muldea. Oni su osnovali naselja zapadno od Labe i na planinskom području Lužice. Gornja i Donja Lužica su već bila dovoljno gusto naseljena područja, zbog toga su se tamo nemački kolonisti mogli da nasele samo u malom broju. U poređenju s novim naseljenicima lužičkosrpski seljaci su bili feudalno zavisni i plaćali veliki porezi. Broj kolonista je bio 150—200 hiljada ljudi. Doneli su sa sobom nove metode zemljoradnje, kao i poboljšana oruđa i alat. S kolonizacijom pojavila su se nova sela, gradovi i manastiri.[120] Nemački kolonisti su primali zemlju u nasleđeno posedovanje i koristili se slobodom kretanja.[14]

Kolonizacija u 12. i 13. veku je bila praćena isterivanjem ovdašnjeg slovenskog stanovništva. Tako, na primer, 1149. godine nojnburški benediktinski manastir proterao je sa zemlje koja je kupljena u okrugu Kletš blizu Dessaua, neverne[121] Slovene i uselio ovde „nove naseljenike hrišćanske vere”.[122] Godine 1159. opat balenštetskog manastira prodao je slovenska sela na području Muldea flamanskim naseljenicima koji su proterali odavde ovdašnje meštane.[121] Kao rezultat povećane germanizacije na područjima zapadno od Labe i Zalea od 13. do 15. veka Lužički Srbi bili su asimilovani od nemačkog stanovništva. Tome su doprinosili razlike u pravnom položaju Nemaca i Lužičkih Srba, kao i zabrana upotrebe lužičkosrpskog jezika koja se uvodila od 14. veka. Lužički Srbi su bili ograničeni u pravima već u „Saksonskom ogledalu” 13. veka: na primer, Lužički Srbin nije imao pravo da sudi Nemca.[123][124]

Mnoga imena nemačkih naselja u ovom kraju imaju slovensko poreklo: Drezden — Drezgjany (nekad „ljudi koji žive u močvarnom kraju”), Lajpcig — nekad „Lipovo mesto”. Starolužičkosrpski toponimi se sadrže u Gersfeldskom zapisu desetina iz 9. veka i Gornjolužičkoj graničnoj povelji iz 13. veka.[115] Većina toponima koja se nalaze između reka Odre i Labe imaju u svom sastavu slovenske korene. Nemačko poreklo imaju imena naselja koja su nastala tokom nemačke kolonizacije. Nemački kolonisti su promenili mnoga slovenska imena na svoj način: na primer, Brjazina („selo pored breza”) počelo se zvati Brizen. Neke lužičkosrpske imena jednostavno prevedene su na nemački jezik: na primer, Dube se pretvorio u Ajhov. U tim gradovima i selima gde su se naselili nemački kolonisti, pojavile su se „vendske ulice” koje su postojale u nekim gradovima u drugoj polovini 20. veka (na primer u Drezdenu i Braunšvajgu).[125]

Pripajanje Lužice zemljama češke krune uredi

U 13. veku umesto imena plemenskih udruženja se pojavila pokrajinska imena: Donja Lužica (plemena Lužičana) i Gornja Lužica (plemena Milčana i Daleminaca).[126] U periodu od 1076. do 1084. godine i od 1158.[76] do 1253.[127] godine teritorija Gornje Lužice (takozvani Budišinski kraj, Budissiner Land[128]) bila je deo Češke.[76] Godine 1317. brandenburški markgrof Valdemar je zauzeo Lužice. Rasplamsala se duga borba za Lužicu, zbog čega je pobedio češki kralj Jovan Luksemburški.[126] Godine 1319. Češkoj pripala je Gornja Lužica, a za vreme Karla IV 1373. godine — Donja Lužica.[129]

Obe Lužice su ulazile u posed Češke kraljevine do 1635. godine.[15] Položaj Lužice u sastavu Češke kraljevine, na čelu kojoj bili su nemački vladari, nije mogao da doprinose shvatanju Lužičkim Srbima svog nacionalnog identiteta. Tako, na primer, car Karlo IV je podržavao germanizaciju same Češke.[130] Nemačko feudalno plemstvo i nemački stanovnici grada u češkom periodu čuvali su u svojim rukama ključne pozicije.[131]

Gradovi uredi

Lužičkosrpska sela su se razlikovala u njihovom planiranju: oni su bila gomilasta, ulična ili sa kružnim razmeštajem dvorišta. U plodnim područjima Gornje Lužice gradili su brvnare. Gornji sprat je predstavljao fahverk.[133] Slovenska sela od 12. veka popunjavala su se nemačkim trgovcima i zanatlijama koji su dobijali posebna prava. U većini gradova lužičkosrpski i nemački trgovci i zanatlije živeli su i radili zajedno. Od 14. veka Lužički Srbi su bili ograničeni u pravima i slobodama: za trgovce je zabranjen pristup u gradske savete, a za zanatlije — pristup u cehove. Od 1293. godine u Bernburgu, a od 1327. godine u Lajpcigu, Cvikauu i Altenburgu bila je zabranjena upotreba lužičkosrpskog jezika u sudu.[134]

U 13. veku u gradovima istočno od Labe se razvijalo gradsko pravo koje je regulisalo pitanja samouprave, sudske, finansijske i odbrambene funkcije grada, kao i slobodu građana. Liben je dobio gradsko pravo oko 1220. godine, Lebau — do 1221. godine, Kamenc — 1225. godine, Kalau — 1230. godine, Citau — oko 1230. godine, Guben — 1235. godine, Budišin — 1240. godine i Špremberg — 1250. godine. Ta lužička naselja kao gradovi postojala su i ranije. Tako, Budišin kao Budusin civitatem prvi put se pominje 1002. godine. U 14. veku gradovi su se naglo razvijali. Istovremeno se povećavao broj stanovništva. U Gerlicu oko 1400. godine živelo je 8000 ljudi, u Budišinu — više od 5000 ljudi. Veliki gradovi naseljavali su uglavnom Nemci. U Budišinu Lužički Srbi su činili oko trećinu stanovništva grada. U malim gradovima, kao što su Bad Muskau, Vajsenberg, Fečau, Vitihenau, Drebkau, Libenau, Pajc, Pulsnic, Hojersverda živeli su skoro samo Lužički Srbi.[135]

Najviši sloj građana bio je patricijat koji je uključivao imućne porodice trgovaca: oni su zauzimali ključne dužnosti u gradovima (gradonačelnik, članovi gradskog veća). Ponekad su članovi gradskog veća bili i Lužički Srbi, kao na primer u Lebauu 1336. godine. U Kamencu Lužički Srbin po imenu Nikil Vent 1362. godine zauzimao je dužnost gradonačelnika. U to vreme u Budišinu živio je poznati zlatar „Jacoff — der Windische goltsmid”, koji je bio Lužički Srbin. Zanatlije koje su se udruživale u cehove, činile većinu stanovništva gradova. U početku Lužički Srbi su bili u cehovima kao grnčari, kožari, mlinari, mesari, pekari, krojači, obućari, suknari, tkači, trgovci krzna. O zanatlijama koje su nekada živele u gradovima Lužice, podsećaju nazivi ulica: tako, u Budišinu do sada sačuvani su nazivi Grnčarska, Kožarska, Mesarska i Suknena ulice. Postepeno pristup Lužičkih Srba u cehove bio je onemogućen.[135] Neki cehovi su zahtevali od onih koji su hteli da se pridruže njima dokaze nemačkog porekla u četvrtoj generaciji.[136]

Godine 1346. u Lebauu je osnovan Savez šest gradova, koji je uključivao gornjolužičke gradove Lebau, Budišin, Gerlic, Kamenc, Citau i Lubanj. Savez je morao da zaštiti gradove od vitezova-pljačkaša koji su često napadali trgovce koji su polazili prema Češkoj. Lošu reputaciju uživali su zamkovi pored Kiršau i na Ojbinu. Godine 1350. vojska Saveza prvi put uništila je zamak pored Kiršaua. Međutim, zamak je ubrzo obnovljen, i napadi na trgovce su nastavili. Godine 1359. vojska Saveza ponovo se krenula protiv zamka pored Kiršaua, i nakon krvave bitke konačno ga je uništila.[137]

Kasni srednji vek uredi

U 15. veku stanovništvo je patilo od ratova, požara, gladi i epidemija. Seljaci su često trpeli tešku oskudicu. Kuće seljaci su gradili od drveta i gline, krov pokrivali slamom. Domaće potrepštine bile su skromne, posuđe bilo je drveno. Spavali su onda na slami, pokrivali se ćebetom od guščijeg pera. Glavna hrana seljaka bila je prosena kaša i hleb od rženog ili ovsenog brašna.[138] Gradski deo lužičkosrpskog stanovništva živeo je uglavnom van gradske teritorije u predgrađama.[139] Do sredine 15. veka broj Lužičkih Srba verovatno je iznosio ne manje od 170.000 ljudi, od kojih je 70.000 živelo u Lužici.[15] U 15. veku na području Majsena pod pretnjom smrtne kazne bilo je zabranjeno govoriti lužičkosrpski. Godine 1424. upotreba lužičkosrpskog jezika na sudu u Majsenu bila je zabranjena. Reč „Wende” se shvatala kao uvreda. Tako, 1488. godine stanovnik Ošaca je morao da plati novčanu kaznu zbog toga što ovom rečju nazvao jednog Nemca. Međutim, u Lužici u ovo vreme jezičke zabrane nisu bili poznate.[140] U Lužicama lužičkosrpski jezik je ostajao na selu, u trgovini, zanatstvu, crkvama i pred sudom.[131]

Grad Budišin (Budissin) bio je na raskrsnici trgovačkih puta od Halea do Vroclava i od Brandenburga do Praga.[141] Skoro 35% stanovništva grada oko 1400. godine činili su Lužički Srbi. U gradovima Kalau i Vitihenau Lužički Srbi su prevladavali.[142] Zanatlije su činile većinu stanovništva grada 14. veka, nisu učestvovali u gradskom upravljanju. Oni nisu se slagali sa privilegovanim položajem trgovaca. Ova situacija dovela je do uzbuđenja u Gerlicu (1380), a kasnije u Citauu i Lebauu. Godine 1391. češki kralj Vaclav IV odlučio je da gradsko veće ima šest trgovaca i šest zanatlija, i trgovci i zanatlije naizmenično da zauzimaju dužnost gradonačelnika. Nakon odluke gradskog veća Budišina o povećanju poreza zanatlije 20. maja 1405. godine podigli su oružani ustanak pod vođstvom suknenog majstora P. Pruzlice. Pobunjenici su izabrali novo gradsko veće koje je uključivalo nemačke i lužičkosrpske zanatlije.[143] U 15. veku u Lužici su se pojavile bratstva. Tako, na primer, 1410. godine u Lebauu je osnovano bratstvo Sv. Marije.[139]

Godine 1424. husiti su opkolili lužički grad Citau i razorili manastir na Ojbinu. Sledeće godine 1800 husita je napalo Lebau, poginulo je mnogo stanovnika. Godine 1427. husitska vojska koja se upućivala u Šlesku, zapalila manastir Mariental. Godine 1429. oni su zapalili i opljačkali manastir Marienštern.[140] Posle toga su uništili parohijsku crkvu u Ralbicu, potpuno spalili selo Koten, opljačkali i delimično spalili Vitihenau; prema predanju, ubili 1.200 stanovnika Kamenca. U oktobru 1429. godine husiti su opkolili Budišin. Gradski pisar P. Prajšvic pokušao je da obavesti opsadnike o slabim tačkama u odbrani Budišina, ali je bio uhvaćen na delu i pogubljen za izdaju.[144] Godina 1430. i 1431. husiti su opet prodrli u Lužicu. Tokom pohoda u Donju Lužicu oni su napali gradove Drebkau, Guben, Kalau i Lukau. Godine 1434. u bitki kod Lipana husiti bili su poraženi.[145]

Godina 1469—1490. Gornja Lužica je bila pod vlašću mađarskog kralja Matije Korvina, u čijoj kancelariji i bili su formulisani pojmovi „Gornja Lužica” i „Donja Lužica” da bi razgraničiti deo Lužice koju su zauzeli Mađari od ostale — Donje Lužice.[146][z]

U Donjoj Lužici Lužički Srbi su činili većinu stanovništva.[15] Krajem 15. i početkom 16. veka Saksonija je postala centar rudarstva, što je dovelo do proterivanja Lužičke Srba iz zemalja bogatih rudnim bogatstvima. Na teritoriju između Češke i Lužice ustremili su se nemački rudari. Lužički Srbi su se pretvorili u slovensko ostrvo, okruženo sa svih strana Nemcima.[147]

Novi vek uredi

Doba reformacije uredi

„Nemamo dovoljno podataka, koliko dugo
još se čuvao lužičkosrpski kao živi jezik
na levoj obali lapskoj, može se, međutim,
pretpostavljati da je u 16. veku potpuno izumro
u zapadnoj lužičkosrpskoj zemlji”.

Češki arheolog J. Neustupni (1946)[9]

Područje, naseljeno Lužičkim Srbima, u izvorima je poznato na latinskom kao Vandalia (Wendenland)[151] ili ređe — Sorabia (poslednji izraz u jezičkom pogledu je potpuno identičan pojmu Serby[i], kojim Lužički Srbi u to vreme su označavali svoje područje). Veličina kraja Sorabia 1550. godine je prikazana na karti R. Andrea Das Sprachgebiet der Lausitzer Wenden, izdatoj 1874. godine.[152] Oko 1500. godine kompaktna jezička lužičkosrpska teritorija bila je oko 16.000 km²,[153] ovde je živelo oko 195.000 ljudi, od kojih je bilo više od 160.000 Lužičkih Srba. Na ovoj teritoriji bilo je 1850 lužičkosrpskih i 22 nemačka sela.[154] Od 16. veka u Lužici se širi drugi talas nemačke kolonizacije koja je imala za posledicu bitnu germanizaciju stanovništva.[155]

Tokom širenja reformacije u nemačkim zemljama većina Lužičkih Srba prihvatila je luteransku evangelističku veru. Katolicizam se sačuvao samo na zemljama koje su pripadale sabornoj crkvi Svetog Petra u Budišinu i manastirima u Gornjoj Lužici.[15] M. Luter 1511. godine konačno se nastanio blizu Lužice, u Vitenbergu — gradu koji, prema svedočanstvu samog Lutera, bio je „slovenska zemlja”.[156] U Lužici Luterovo učenje su usrdno širili lužičkosrpski sveštenici J. Brisman iz Kotbusa i P. Bosak iz Grospostvica.[157] Grospostvic baš je bila prva srpska parohija koja je prihvatila novu veru.[158] U Kamencu novo učenje su počeli da propovedaju 1527. godine.[159] U Radiboru, gde se stanovništvo protivilo uvođenju luteranske vere grofovima Minkvic i Haugvic, religiozni sukobi su trajali stotinu godina (1575—1675).[160]

U albertinskom delu Saksonije Georg Bradat (1500—1539) pridržavao se katolicizma. Predstavnici pak ernestinske linije Vetina — Fridrih Mudar i Johan Tvrdi su podržali reformaciju. Nakone smrti Georga Bradatog, vlast je nasledio njegov brat Hajnrih, u čijem vremenu luteranstvo našlo je široku primenu.[161] Godine 1560. poslednji majsenski biskup Johan IX predao je budišinskom dekanu J. Lajzentritu biskupski pečat.[158] Nakon toga Johan IX prešao je u luteransku veru, a car i papski nuncij 1562. godine postavili su Lajzentrita za administratora Lužice.[162] Od lužičkosrpskog varijanta imena Johan, koje su nosili poslednji majsenski biskupi i prvi budišinski dekan, katoliki su se do 20. veka nazivali „podjanski”, to jest koji su bili „ispod Jana”.[163] Kroz luteranstvo pojačavale su se veze s Nemačkom, katolici Lužice pak su se okretali prema Češskoj i Poljskoj. Protestantski sveštenici počeli su da se upiše na nemačke univerzitete: na Vitenberški (od 1538. godine), Frankfurtski (od 1539. godine), u Haleu i Lajpcigu. Katoličkih sveštenika pripremali su u Pragu (od 1627. godine), Vroclavu i Krakovu.[164]

Godine 1550. bilo je zvanično dozvoljeno bogosluženje na lužičkosrpskom jeziku.[15] U to vreme pojavila se lužičkosrpska pismenost sa dva alfabeta: luterani su koristili nemački alfabet, a katolici — latinski. Osnovna masa Lužičkih Srba postali su inoverci u pogledu Čeha i Poljaka koji su bili pretežno katolici.[165] Lužičkosrpski luterani zatražili su savet povodom prevoda Biblije na lužičkosrpski jezik od M. Lutera i dobili su od njega sledeći odgovor: „Zašto ćete počinjati uzaludan napor? Šta vam nedostaje nemačkih knjiga? Pa kroz sto godina od lužičkosrpskog jezika neće biti ni traga ni glasa”.[166] Luter je smatrao Lužičke Srbe za „pessima omnium natio” — najgori od svih naroda,[167] pošto ih je prezirao zbog sujevernog i paganskog ponašanja.[168] Godine 1514. J. Rak je osnovao u Kotbusu gimnaziju koja se kasnije nazivala Universitas Serborum. Godine 1548. M. Jakubica, koji je služio kao sveštenik u blizini grada Žari (sada u Poljskoj), preveo je na lužičkosrpski jezik Novi zavet. Jakubica nije našao nikoga ko je želeo da ga štampa, i prevod je ostao u rukopisu.[169] Godine 1574. istaknuti radnik lužičke reformacije A. Moler izdao je prvu lužičkosrpsku štampanu knjigu.[170] Ovu knjigu je naštampao M. Volrab u Budišinu.[171] Godine 1597. sveštenik iz Gedaa V. Varihij dozvolio je naštampati u Budišinu gornjolužičkosrpski prevod Luterovog katehizisa.[169] U drugoj polovini 16. veka zgoželecki istoričar H. Manlij (um. 1575) napisao je delo Commentariorum rerum Lusaticarum o istoriji Gornje i Donje Lužice.[172] Godine 1575. u Gedau bila je osnovana lužičkosrpska latinska škola.[173]

U junu 1525. godine češki kralj je poslao povelju gradovima Gornje Lužice o potrebi sprečiti izbijanja ustanaka u selima. Međutim, pod uticajem učenja T. Mincera u selima bili su seljački nemiri. U Rajhvaldu seljaci su proterali veleposednika, a u Liberozeu su ubili. Godine 1525. u okolini Hojersverde su se desili najveći nemiri, u kojima su učestvovali seljaci iz više od 40 sela. Oni su krenuli na Prag, gde su predali svoje žalbe i molbe kralju. Ali po povratku u Lužicu njihov vođa G. Tvarnuški, bio je zatvoren.[174] Nakon nemilosrdnih muka Tvarnuški je odao imena dvanaest seljačkih vođa, i ubrzo je umro. Ovi vođe bili su zatvoreni u Budišinu.[161] Godine 1548. u okolini Lukaua u Donjoj Lužici desio se seljački ustanak koji se završio smrtnoj kazni njegovog vođa, među kojima je bio i J. Borik.[175]

  •  
    Jezičko područje Lužičkih Srba (1550—1872)
  •  
    Najstarija karta Gornje Lužice iz 1593. godine (orijentisana je na jug) s nemačko-lužičkosrpskom jezičkom granicom[149]
  •  
    Vandalia na karti Europa regina (1570)
  •  
    Grb Vandalia (1605)[176]
  •  
    Grb Sorabi (1605)[177]

Tridesetogodišnji rat (1618—1648) i povratak Lužice pod nemačku vlast uredi

Tokom Tridesetogodišnjeg rata u Lužici su se više puta događali sukobi ratnih vojska. Stanovništvo je patilo od kontribucija, pljački, požara i epidemija (prvenstveno od kuge[178]).[173] Saksonske, švedske, carske vojske (u sastavu poslednjih bili su Mađari i Hrvati)[179] pljačkale su svako selo kroz koje su prolazile. Vojnici su mučili, a često i ubijali one koji nisu uspeli da pobegnu ili sakriju u šumi. U Gnašvicu od trinaest spaljenih okućnica seljaka ostala je živa samo jedna starija žena. Selo Germarojc kod Kotbusa su pljačkalo šest hiljada plaćenika. Utočište za seoske stanovnike su bile duboke šume i nepristupačne močvare. Oko 60 muškaraca i više od stotinu žena sa decom i stokom 14 dana su se skrivali[178] u takozvanom Tokaništu (Baltze)[180], gde su stoci zapušavali čeljusti, da ne bi rekala od gladi.[178] U Krostvicu Šveđani su opljačkali crkvu, a svešteniku odsekli uši. Seoski stanovnici su uspeli da prognu Šveđane i oslobode sveštenika. Šveđani su krenuli dalje i zapalili manastir Marienštern, opljačkali crkvu u Rozentalu i zauzeli sve dragocenosti.[181]

Među gradovima u Tridesetogodišnjem ratu posebno su stradali Budišin i Kotbus.[181] Budišin je više puta bio pod opsadom. Godine 1620. gradu se približavala vojska Saksonaca koji ga je zapalili i ubili mnogo stanovnika.[173] Tokom bitke između saksonskog i češkog trupa Budišin je gotovo potpuno izgoreo: od 1500 kuća samo 182 su ostale neoštećene, 500 ljudi je poginulo.[182] Godine 1638. Budišin su osvajali Šveđani koji opljačkali sva obližnja sela.[173] U jesen 1639. godine Budišin je osvojila švedska vojska pod komandom J. Vanke. Nakon devet dana gradu se približala saksonska vojska na čelu sa Detlefom fon Vedelbušom, a malo kasnije došla je švedska vojska na čelu sa generalom Hansonom. U nadi da prognu Saksonce van grada, Šveđani su napravili novi požar, u kojem je bila uništena crkva Svetog Nikole (sada su ruševine).[182] Vojnici su doneli u Lužicu bolesti koje su izazvale epidemije.[173] Tako, godine 1631—1632. u Budišinu se razbesnela kuga, od koje je umrlo nekoliko hiljada ljudi.[182] Godine 1634. se desio najveći požar, koji uništio oko 700 ljudi.[173]

Do 1635. godine mnogi gradovi i sela su opsteli[173] (uključujući i kao rezultat kuge) i zauvek su prestali da postoje. Jedno od takvih sela — Varkast kod Milkvica izabrao je lužičkosrpski pisac J. Vinger (um. 1918) kao uzorak za stvaranje priče „Gronov”.[181] Stanovništvo lužičkosrpske teritorije je smanjilo za više od polovine (tokom Tridesetogodišnjeg rata poginulo je više od 50% Lužičkih Srba[183]), a u nekim područjima — od dve trećine. Na periferiji Lužice se povećao broj nemačkih preseljenika, što je povuklo dalje smanjivanje lužičkosrpskog jezičkog područja.[173]

Prema Praškom miru 1635. godine[184] Gornja i većina Donje Lužice koji su oko 300 godina ulazile u sastav zemalja Češke kraljevine[185], bile su pripojeni Saksoniji. Brandenburg je dobio zemlje „vendskog” okruga Kurmarke i okruga Kotbus.[173]

Doba Prosvetiteljstva uredi

U Lužici se naselilo nekoliko hiljada religioznih emigranata iz Francuske, Češke i drugih zemalja.[186] U Berlinu je komponovao crkvenu muziku J. Kruger (um. 1662).[187] J. Hojnan, koji je služio kao paroh u Donjoj Lužici, na „zahtev prijatelja i domovini u korist” 1650. godine napisao je prvu gramatiku na lužičkosrpskom jeziku Linguae Vandalicae ad dialectum Cotbusiani formandae aliquis Conatus. Međutim taj rukopis nije bio izdat.[188] Otprilike u to vreme rektor iz Kalaua J. Ermelius sastavil je prvi lužičkosrpski bukvar.[189] Godine 1679. u Pragu je bila izdata lužičkosrpska gramatika jezuita iz Vitihenaua J. K. Ticina pod nazivom „Osnovi lužičkosrpskog jezika koji se zove takođe vandalski”.[190]

M. Frencel je preveo Novi zavet na gornjolužičkosrpski jezik i razradio lužičkosrpski pravopis. Godine 1697. M. Frencel predao je svoje knjige zajedno s pismom ruskom caru Petru I, koji je putovao u Holandiju kroz Saksoniju.[191] Frencel je pozdravljao cara kao vladara ljudi „koji na našem lužičkosrpskom ili sarmatskom jeziku govore i koji su naša braća”. Frencel izrazio je radost što je Petar ušao u Drezden — „grad koji su podigli Lužički Srbi”.[192] Sin M. Frencela, A. Frencel je bio istoričar i sorabista.[190] Poljak J. B. Fabricius je služio kao sveštenik u Donjoj Lužici, i, naučivši lužičkosrpski jezik, prevodio religiozne knjige na kotbusko narečje. Fabricius je osnovao u Karenu (sada gradska četvrt Kotbusa) lužičkosrpsku štampariju, gde 1706. godine izdao Mali Katehizis, a 1709. godine — Novi zavet.[193] Godine 1706. u Pragu je osnovana Lužička seminarija koja bila je predodređena za studiranje lužičkosrpske omladine.[190] U 18. veku područje oko Kotbusa se pretvorilo u centar donjolužičkog književog jezika. Tokom gonjenja na lužičkosrpski jezik za vreme pruskog kralja Fridriha Vilhelma I, Fabricius je podržavao očuvanje lužičkosrpskih škola na području Kotbusa. Godine 1716. lužičkosrpski studenti Lajpciškog univerziteta osnovali su Lužičkosrpsko propovedničko društvo.[193] U prvoj polovini 18. veka na lužičkosrpskom jeziku su se pojavile pesme svetovnog sadržaja, uključujući i između učenika gubenske gimnazije. Svetovan pesnik bio je paroh u Nešvicu J. Menj (um. 1785).[194] Tehničkim dostignućima se proslavio „saksonski Arhimed” H. Zagrodnik (um. 1727) iz Kvatica.[195]

Paroh pri lužičkosrpskoj crkvi u Kotbusu J. B. Rezak skupljao je lužičkosrpske rukopise i štampane knjige koje su kasnije predate Kotbuskoj gimnaziji. Takvu literaturu skupljao je takođe paroh u Malšvicu P. Ponih, čiji rad su nastavili sinovi, a posle njihove smrti fondovi su pripali lajpciškom Lužičkosrpskom propovedničkom društvu.[196] Godine 1779. u Gerlicu je osnovano Gornjolužičko društvo nauka, čiji su članovi bili nemački i lužičkosrpski naučnici. Godine 1782. J. Gorčanski izdao je knjigu „Razmišljanja gornjolužičkog Srbina o sudbini svog naroda…”. Umetnik H. T. Vela je crtao pejzaže, među kojima su bile Kavkaske planine.[197] Kako sorabista pokazao se evangelistički sveštenik G. B. Šerah. Crkveni život u Lužici razvijao je biskup J. Voski. Sveštenik u Radiboru J. M. Valda je sastavljao religiozne pesme.[198] Pesnik J. Menj u pesmi „Lužičkosrpskog jezika mogućnosti i veličanje u poetskoj pesmi” prikazao je bogatstvo i lepotu lužičkosrpskog jezika.[199] U 18. veku na lužičkosrpskom jeziku bilo je izdato oko 200 knjiga.[200]

U 18. veku lužičkosrpski prosvetitelji počeli su da shvataju svoju pripadnost ne samo ka slovenskom nego i ka nemačkom svetu.[201] Nemački naučnici takođe pokazivali su interesovanje za kulturu i jezik Lužičkih Srba. Bivši član Lužičkosrpskog propovedničkog društva G. Kerner 1766. godine izdao je rad „Filološko-kritička rasuđivanja o vendskom jeziku i njegovoj koristi za nauke”. Sveštenik iz Gornje Lužice K. Knaut 1767. godine izdao je delo „Podrobna crkvena istorija takozvanih gornjolužičkih Srbo-Venda”, koja je postala kao enciklopedija sorabistike. J. G. Hauptman je bio autor „Donjolužičke vendske gramatike”.[202]

  •  
    Budišin (1709). Desno: Lužičko-
    srpska kapija koja je nekad vodila u lužičkosrpsku četvrt grada[203]
  •  
    Novi Zavet
    M. Fren-
    cela (1706)
  •  
    Novi Zavet
    B. Fabri-
    ciusa
    (1709)
  •  
    Svetski sat H. Zahrodnika-Gertnera[204]

Položaj seljaka uredi

Nakon završetka Tridesetogodišnjeg rata i sklapanja Vestfalskog mira polja su ostajala neobrađena i stanovništvo je živelo u bedi od gladi. Sada su seljaci odrađivali kuluk svojim oruđem od izlaska do zalaska sunca, šest dana u nedelji. Veleposednici su zauzimali napuštena domaćinstva, menjali ih na folvarke, terali kmete s njihovih okućnica i prisvajali okućnice sebi. Nekadašnji načini odrađivanja kuluka ostajali su samo u velikim posedima, uključujući i u Budišinskom dekanatu, u manastirima Marienštern i Mariental.[205] Pored obrađivanja veleposedničke zemlje, kmetovi su izvršavali i druge obaveze, uključujući opravku puteva, strižu ovaca, predenje lana i vune, učešće u lovu, noćnu stražu, uplatu svadbenog poreza i poreza na krštenje. Veleposednik iz Zonevaldea je naplaćivao od seljaka pseći porez. Veleposednik je imao pravo primenjivati prema seljacima telesnu kaznu. Seljaci bili su tučeni, zaključavani u bukagije, od njih su otimali poslednje zrnce.[206]

Feudalni jaram lužičkosrpskog i nemačkog stanovništva u Lužici je bio praćen odbijanjem seljaka ispunjenja dužnosti, njihovim bekstvom, naoružanim seljačkim ustancima. Lužički seljaci su bežali u Češku, Saksoniju i Brandenburg. Novi posednici nisu bili zainteresovani za odavanje seljake pređašnjim posednicima. Od 1631. do 1720. godine iz Lužice bežalo je verovatno od šest do osam hiljada seljaka. Zbog toga lužičkosrpski jezik u redu sela je potpuno iščeznuo.[207]

Godine 1712. na području Hojersverde se desio seljački ustanak. Sporovi sa seljacima nisu prestajali do 1720. godine, dok nije kurfirst Saksonije poslao vojsku protiv „pobunjeničkih” seljaka. Otprilike u isto vreme su se desili ustanci lužičkosrpskih seljaka u 55 selima na području Kotbusa. Seljaci su zahtevali ukidanje svih obaveza, u suprotnom slučaju pretili da proteraju sve zemljoposednike. Godine 1715. održano je sastajanje zemljoposednika u Kotbusu, na kojem se razmatrao otpor seljaka. Oko četiri hiljade seljaka su se skupile u donjolužičkom selu Raduš, odakle želeli da krene ka kralju za Berlin. Ovi seljaci bili su razbijeni od kraljevske vojske, a njihovi vođi — Hans Leman i Meto Dalic iz Verbena bili su odvezeni za Kustrin i osuđeni na doživotni zatvor.[208]

Tokom Sedmogodišnjeg rata (1756—1763) Lužički Srbi Saksonije trebalo je da ratuju protiv Lužičkih Srba Pruske. Kroz Lužicu više puta su prolazili najamnici vojski tražeći od grada i sela uplatu visokih poreza. Čitave sela su bila spaljena.[209] 14. oktobra 1758. godine kod sela Hohkirh se desila jedna od najkrvavijih bitaka Sedmogodišnjeg rata između pruske i austrijske vojske.[210]

Gradonačelnik Gerlica S. A. Sokr u delu Über die Erziehung des Landvolkes in der Oberlausitz (1781) smatrao je da su lužičkosrpski običaji i postojanje dva jezika jedna od glavnih uzroka „neznanja i varvarstva seoskog naroda”.[211] K. G. Šmit — autor knjiga Briefe über Herrnhut und andere Orte der Oberlausitz (1787) i Briefe über die Niederlausitz (1789), pisao je da Lužički Srbi imaju ukorenjenu neistrebljivu mržnju prema Nemcima i da su ljudi neobrazovani i sujeverni.[212]

Advokat J. M. Budar (um. 1789) iz Gornje Lužice je pomagao siromašnima, i ostavio u nasleđe Lužičkim Srbima svoj imetak: taj fond sa veličinom oko 56.000 talira je trajao do prve četvrtine 20. veka, kad bio pojeden inflacijom koja je započela u Nemačkoj 1923. godine.[207]

Godine 1790. u Saksoniji su se desila seljačka uzbuđenja koja su bila prouzrokovana sušom i lošom letinom.[199] U ovim uslovima na područjima sela Gebeln, Kaupa i Šprevize voda reke Klajne Špre je bila odvedena u veleposednička polja. Zaustavljanje vodenica dovelo je do nedostatka brašna i hleba. Ovo je izazvalo ustanak sa brojem oko 600 ljudi.[213] Godine 1794. saksonski kurfirst odgodio je slavlje dana Svete Marije (25. mart) na sutradan, da bi su seljaci tog dana odrađivali kuluk. Seljaci evangelističkih parohija u Gredicu, Kenigsvarti, Kliksu, Lozi i Malšvicu nisu se složili s tim, i pošli tog dana u crkvu. Posle toga veleposednik u Lozi Henrih fon Mušvic pod pretnjom kazne je zahtevao od seljaka da zamole za oproštaj. 29. jul rasrđeni seljaci krenuli su sa batinama na veleposedničko dvorište, gde dobili sa veleposednika obećanje da neće više zahtevati od njih molbe za oproštaj i nikog kažnjavati.[213] 11. avgust drvodelja Cuška iz Vajskolma zajedno sa 24 drugim vođima ustanka u Lozi bili su uhapšeni i osuđeni na kazne i zatvor.[214]

Antilužičkosrpska politika u Pruskoj uredi

U Gornjoj Lužici u 17. i 18. veku saksonske vlasti, plašeći se rekatolizacije, sprovodili su umerenu politiku i nisu stvarali teškoće u razvoju lužičkosrpskog jezika.[215] U Pruskoj za vreme kralja Fridriha I počeo je talas nemačke kolonizacije Lužice. Tako, u „vendskom” okrugu[173] (na području Kotbusa) pojavilo se 51 novo selo. Na germanizaciju Lužičkih Srba bilo je upravljeno mnoštvo ukaza i naredbi, od kojih najvažniji su bili sledeći:

  • Godina 1667: kurfirst Fridrih Vilhelm je zabranio lužičkosrpske knjige i naredio odstraniti lužičkosrpske propovednike iz Kurmarke.
  • Godina 1668: konzistorij donjolužičke markgrofovije je razradio plan likvidacije lužičkosrpskog jezika u markgrofoviji.
  • Godine 1705. i 1762: u crkvama i školama mužakovskih sela je uvedena zabrana lužičkospskih knjiga.
  • Godina 1717: naredba kralja Fridriha Vilhelma I o odstranjivanju lužičkosrpskog jezika iz obrazovanja.
  • Godina 1735: naredba Fridriha Vilhelma I sveštenicima i učiteljima o ulaganju svih napora za germanizaciju Lužičkih Srba.[216]

U poređenju s početkom 16. veka područje kompaktnog naseljavanja Lužičkih Srba do kraja 18. veka se smanjilo više od dva puta. U Gornjoj Lužici je bilo oko 500 lužičkosrpskih sela, u Donjoj — oko 300; još oko 200 lužičkosrpskih sela su ostajala izvan Lužice. Prema tome za 150 godina prirodne asimilacije i politike germanizacije u Gornjoj Lužici je nestalo 90, a u Donjoj Lužici — do 300 lužičkosrpskih sela.[217]

19. vek uredi

Prva polovina 19. veka uredi

Nemačke vlasti su videle uzrok neobrazovanosti Lužičkih Srba u njihovom „oskudnom jeziku” koji je trebalo iskoreniti. Godine 1813. J. Šindlar u Donjoj Lužici izdao je „Mali nemačko-vendsko-rusko-poljski rečnik”. D. B. Glovan je objavio poučna dela, propovede i crkvene pesme; istupao za korišćenje u školskom obučavanju, uporedo s nemačkim, lužičkosrpskog jezika. J. Dejka je bio izdavač gornjolužičkih novina „Lužičkosrpski pripovedač i kurir” koje su izlazile od 1809. do 1812. godine i istupale protiv germanizacije.[218]

Lužički Srbi bili su u redovima saksonske vojske tokom Napoleonove kampanje u Rusiju zimi 1812. godine.[219] Godine 1813. bila je bitka kod Baucena između Francuza i Saksonaca, s jedne strane, i Prusa i Rusa, s druge strane. Lužički Srbi su učestvovali u bitki kod Lajpciga 1813. godine.[218] Bečki kongres 1815. godine je ponovo podelio Lužicu: znatan deo Saksonskog kraljevstva zajedno sa čitavom Donjom Lužicom i severnim i istočnim delom gornjolužičke markgrofovije[220] su ulazili u sastav Pruske. 200 hiljada Lužičkih Srba su se našli u posedima Pruske, 50 hiljada ostali u Saksoniji.[218] Donja Lužica s kotbuskim područjem je ulazila u sastav administrativnog okruga Frankfurt (provincija Brandenburg), a severni deo Gornje Lužice — u sastav administrativnog okruga Lignic (provincija Šleska). Na području saksonskog dela Gornje Lužice je stvorena posebna markgrofovija.[92]

U to vreme se pojačao dobrovoljan prelaz Lužičkih Srba od jednojezičnosti ka lužičkosrpsko-nemačkoj dvojezičnosti.[93] Godina 1820-ih — 1830-ih predstavnici lužičkosrpske inteligencije su istupili za očuvanje lužičkosrpskog jezika u školama.[221] U Grajfenhajnu, Grauštajnu, Zornovu, Lozi i Lojtenu se pojačao otpor Lužičkih Srba protiv germanizacije u školama i crkvi. Godina 1820-ih državno proveravanje u školama saksonskog dela Gornje Lužice otkrilo je da deca ne znaju nemačkog jezika. Tako, na primer, u selu Vuršen nemački jezik je ostajao za decu isti takav tuđ kao latinski i grčki. Katolički biskup i prosvetitelj F. J. Lok (um. 1831) doprinosio je razvitku katoličkog i evangelističkog školovanja u saksonskom delu Gornje Lužice. Lok je osnovao nove škole u Budišinu i Vitihenauu.[222] Godine 1817. u Budišinu je osnovana Pokrajinsko-staleška učiteljska seminarija, koja je pripremala katoličke i evangelističke učitelje. Od 1832. do 1846. godine kroz seminariju je prošlo oko 50 lužičkosrpskih učitelja. Godine 1835. u Saksoniji je izašao novi zakon o školovanju, prema kome lužičkosrpska deca su dobijala obrazovanje na nemačkom i lužičkosrpskom jeziku. U lužičkosrpskih školama bilo je dozvoljeno korišćenje Biblije i katehizisa na lužičkosrpskom jeziku.[223]

U Pruskoj kmetska zavisnost[224] je ukinuta najpre na kotbuskom području 1819. godine, a godine 1821. — na drugim područjima pruske Lužice. U Saksoniji kmetska zavisnost je trajala do 1832. godine. Pri tom, pruski seljaci su morali da otkupljuju feudalne obaveze.[225] U prvoj polovini 19. veka broj Lužičkih Srba se smanjio sa 245 hiljada na 164 hiljade ljudi, što je bilo posledica unutrašnje migracije i znatnog odliva stanovništa u potrazi za poslom u druga područja Nemačke.[16]

  •  
    Bitka kod Budišina. Napoleon sedi na belom konju.
  •  
    J. A. Smoler — lider buditelja[226]
  •  
    Smolerova karta (1843). Prikazana je podeljena Lužica.[j]
  •  
    Sakso-pruski granični stubovi na pijaci u Kenigsvarti, postavljeni prema Bečkom kongresu[92]
Narodni preporod uredi

Nacionalno buđenje Lužičkih Srba je počelo u Gornjoj Lužici između 1830-ih i 1840-ih godina. Iz učvršćenog sloja imućnih seljaka proizišla je mlada generacija koja je učila gimnaziju, studirala u školama Praga, Lajpciga i Breslaua. Ovde su se upoznavali sa radnicima češkog i slovačkog narodnog preporoda: J. Dobrovskim, J. E. Purkinjem, V. Hankom i J. Kolarom. Lužičkosrpski radnici B. A. Klin i H. Ljubenski su obnovili Lužičkosrpsko propovedničko društvo — „Sorabiju”) u Lajpcigu. Na inicijativu Ljubenskog je sastavljen rečnik i „Kratka gramatika lužičkosrpskog jezika prema budišinskom dijalektu”.[16] Centralna figura lužičkosrpskog preporoda[227] — J. A. Smoler je osnovao u Breslauu Akademsko društvo lužičke istorije i jezika. M. Domaška, K. A. Mosak-Klosopoljski i J. H. Imiš ce osnovali u Budišinu Societas slavica Budissinensis. Pojavila su se društva seminarista Swoboda i Lubin. Iz društava su potekli takvi lužičkosrpski patrioti, kao J. Vjela Radiserb i K. A. Kocor. Lužičkosrpski katolici u Pragu su osnovali društvo «Serbovka», koje je moralo da štiti lužičkosrpski jezik i pobuđuje ljubav prema lužičkosrpskom narodu. Iz tog društva su potekli M. Gornik, M. Andricki, J. Bart Ćišinski.[228] Godine 1839. Lužicu je posetio slovački radnik Lj. Štur,[229] koji je napisao članak o novootkrivenoj u Saksoniji slovenskoj narodnosti i prvi je dao drugim Slovenima vest o njoj i njenom buđenju (Gilferding, 1868). Njegov članak je preveden i u rusko-poljskoj „Dennici”.[230][231] Početkom 1840-ih godina Lužicu je posetio ruski fololog I. Sreznjevski, koji otkrio Lužičkih Srba za rusku nauku.[232]

Godine 1842. naučnik J. P. Jordan je izdavao časopis Jutrnička. H. Zejler je osnovao novine „Tiđenska novina”. J. Smoler je izdao zbirku „Pesme gornjo- i donjolužičkih Srba”.[203] Koristeći reči H. Zejlera, komponist K. A. Kocor je komponovao pesmu „Lepa Lužica”.[233] Zahvaljujući nastojanjima J. Smolera je osnovano naučno-prosvetno društvo Matica lužičkosrpska. Za publikovanje naučnih radova i književnih dela je osnovan Časopis Matice lužičkosrpske. Tokom pola veka svog postojanja Matica lužičkosrpska je naštampala 330 hiljada primeraka publikacija.[203]

Nacionalni pokret tokom revolucije (1848—1849) uredi

Tokom revolucije u Nemačkoj 1848. godine tekstilni radnici u prusko-lužičkim gradovima Kotbusu, Zenftenbergu, Pajcu, Šprembergu tražili su rad i povećanje ličnog dohotka. Skoro u svim prusko-lužičkim gradovima radnici, zanatlije i inteligencija su osnovali političke klubove. 13. oktobra 1848. godine je osnovano Demokratsko centralno društvo Donje Lužice.[234] Godine 1848. kotbuski oblasni savetnik fon Verdek je osnovao nedeljni list na lužičkosrpskom jeziku Bramborski Serbski Casnik, čiji redaktor od 1864. do 1915. godine bio je K. Švela.[235]

Tokom revolucije u Austrijskoj seljaci su istupili za likvidaciju feudalnih odnosa. 17. marta 1848. godine više od 150 seljaka iz 39 sela, koji su se potčinjavali manastiru Marienštern, skupili se u Lejnu. U peticiji opatici manastira od 31. marta seljaci, između ostalog, tražili su uklanjanje veleposedničke rente, predaju pravosuđa državi. U martu 1848. godine seljaci iz Kenigsvarte su zahtevali od veleposednika produživanje uplate rente od 55 do 100 i 110 godina. Slični zahtevi postavljali su seljaci iz 44 sela kod Budišina, iz Gausiga i Halbendorfa i drugih mesta. Po ugledu gradova seljaci Gornje Lužice su stvarali društva za odbranu svojih zahteva. Pokrovitelj seljačkog pokreta u pruskoj Gornjoj Lužici — H. Zejler u novembru 1848. godine je osnovao lužičkosrpsko seljačko društvo. Osnovne metode seljačke borbe za menjanje društvenih i političkih odnosa u selu bile su peticije. Rukovodeću ulogu u pokretu seljaka igralo je seljačko društvo iz Radibora.[235] U peticiji oblasnom landtagu Saksonije koja je bila doneta na sastancima u Bornicu i Kvaticu, seljaci ce zahtevali ravnopravnost lužičkosrpskog jezika.[236]

Oslonac seljačkog pokreta bili su seoski učitelji (uključujući i J. Bartka, J. Radiserba Velu, J. Meldu, K. A. Kocora), a takođe demokratske snage Budišinskog i Kamenskog patriotskog društva. 25. marta 1848. godine J. Vela i J. Bartko su počeli da izdaju nedeljni list Serbski Nowinkar, u kojem pričali o razvoju revolucije u Evropi, istupali za ravnopravnost Lužičkih Srba.[237] Veliki značaj za lužičkosrpski nacionalni pokret imala je peticija saksonskoj vladi za ravnopravnost Lužičkih Srba, poznata kao Matična peticija ili „Velika molba Lužičkih Srba”. U njenoj razradi uzeli su učešće sveštenici H. Imiš, H. Brosk, J. Kučank, M. Domaška i učitelji J. Bartko i J. Melda.[238] Matična peticija je sadržavala zahtev o pravu korišćenja lužičkosrpskog jezika u lužičkosrpskim školama, crkvenim službama (nedeljnim i prazničnim danima) i sudskom postupku (saslušavanje, zaštita, zapisnik i presuda na lužičkosrpskom jeziku).[239]

Na Slovenski kongres u Pragu 1848. godine od Lužičkih Srba je pozvano do 30 delegata, ipak uzeo je učešća samo P. Jordan. 5. septembra 1848. godine je obrazovano društvo Serbske rěčenske towarstwo pod predsedništvom junkera Hugo Zajferta. Do aprila 1849. godine ono je ujedinjavalo 22 lužičkosrpska društva od oko dve hiljade člana. To je bila prva u istoriji organizacija koja je obuhvatala skoro čitavo lužičkosrpsko područje Gornje Lužice.[240] Posle poraza revolucije lužičkosrpski narodni pokret se stišao, skoro sva lužičkosrpska društva bila su raspuštena.[241]

Druga polovina 19. veka uredi

U Pruskoj zakon 1850. godine je ukinuo za seljake feudalne obaveze. U Saksoniji nakon pet godina likvidiran je feudalni sud. Zbog slabog razvitka industrije u Lužici nije bilo dovoljno radnih mesta. Sve veći broj omladine u potrazi za radom je odlazio iz Lužice. U Drezdenu lužičkosrpska omladina preko maklera se zapošljavala na specijalnom sajmu koji se redovno održavao 2. januara.[242]

Siromaštvo sredinom 19. veka prisiljavalo je veliki broj ljudi da emigriraju iz Evrope u prekomorske zemlje. U Lužici 1848. godine na čelo grupe emigranata u Australiju je stao sveštenik Kapler iz Vajsenberga. Godine 1854. novom grupom lužičkosrpskih emigranata iz Gornje Lužice brojem oko 600 ljudi u SAD rukovodio je evangelistički sveštenik J. Kilian. U Teksasu emigranti su osnovali naselje Serbin, u kojem lužičkosrpski jezik se koristio u školama i bogosluženju do smrti Kilianova sina — Hermana 1920. godine. Naselja emigranata iz Donje Lužice u Australiji kod Melburna[243] bila su manja po veličini i rasejana.[244]

Nemački kapitalisti su gradili u Lužici železnice, osnivali dobijanje uglja i hemijsku industriju.[245] Tekstilna industrija u Lužici bila je koncentrisana u Kotbusu, Finstervaldeu, Forstu i Šprembergu. U Mužakovskoj goli se pojavila staklarska industrija. Godine 1872. severno od Zenftenberga počela je proizvodnja briketa od mrkog uglja. U 1880-tim godinama u Lužici bili su otvoreni novi površinski kopovi mrkog uglja i briketne fabrike.[246] Pošto lužičkosrpske buržoazije nije bilo, Lužički Srbi mogli su da učestvuju u tim preduzećima samo u svojstvu radne snage.[245] Teški položaj seljaka podsticao ih je da prelaze u radničku klasu. Sa razvitkom industrije u Lužicu počeli su da dolaze na posao Italijani, Poljaci, Slovaci i Ukrajinci. Lužičkosrpski radnici su gubili veze sa selom i lužičkosrpskim jezikom.[247]

Novi zamah nacionalnog pokreta uredi

Nezadovoljenost lužičkosrpskog naroda i povećanje emigracije je pobudilo 1851. godine vladu Saksonije da uputi u Lužicu komisiju za ispitivanje odnosa u školama. Vaspitavanje lužičkosrpskih učenika u slovenskom duhu bilo je zabranjeno. Predavanje lužičkosrpskog jezika bilo je skraćeno saksonskom vladom od četiri do jednog sata nedeljno. Godine 1862. na područjima Rotenburga i Hojersverde, gde su se obučavalo 5000 lužičkosrpskih i 1500 nemačkih učenika škola, bilo je dozvoljeno predavanje na lužičkosrpskom jeziku. Godine 1856. lužičkosrpski jezik je bio dozvoljen u kotbuskoj gimnaziji.[249] U novu generaciju lužičkosrpske inteligencije su ušli J. E. Velan, M. Gornik, K. A. Jenč, H. Jordan, K. Švela i K. A. Fidler. Godine 1860. u redakciji M. Gornika počelo je izdavanje časopisa Łužičan.[250]

Budišin je bio centar kulturnog i naučnog života Lužičkih Srba.[250] Godine 1851. u Budišinu se pojavila Katolička učiteljska seminarija.[223] Godine 1860. ovde je osnovan hor Lumir.[250] Godine 1862. u Budišinu održana je prva pozorišna predstava na lužičkosrpskom jeziku. Godine 1866. je naštampovan rečnik gornjolužičkosrskog jezika K. B. Pfula. U to vreme su se pokazale prve lužičkosrpske pesnikinje H. Vičazec i M. Imišova. Godine 1862. su se pojavila katoličko i evangelističko društva koja je rasprostranjivala lužičkosrpske knjige.[251] Do Uskrsa 1884. godine evangelističko društvo je izdalo 286 hiljada primeraka literature.[252]

Politika germanizacije u Nemačkom carstvu uredi

„Vendsko školovanje i vendsko bogosluženje
u samom centru iskonski nemačkih zemalja je sramota
u veku trijumfa nacionalnih principa. Vendsko
sveštenstvo, koje je zaraženo svojim idealima,
lišeno je najviše vrline svih vremena i naroda —
ljubavi prema Domovini”.

Nemačke novine Šleziše Cajtung (1885).[253]

Nemački kancelar O. Bizmark je planirao konačnu germanizaciju istočnih provincija Pruske pomoću politike „kulturkampf”. Nemački je postao jedini jezik u službenoj sferi i predavanju. U Nemačkom carstvu se razvila politika, upravljena protiv Lužičkih Srba, s ciljem brze i, po mogućnosti, tihe germanizacije. Novine su saopštavale o slaboj životnoj volji lužičkosrpskog naroda i njegovoj brzoj smrti. Falsifikovali se podaci pri brojanju stanovništva u Lužici. Delatnost lužičkosrpskih patriota se obescenjivala kao muzejski posao.[254] Nenemačke nacionalnosti u Nemačkoj su se razmatrali kao tuđe, i zbog toga — kao štetni elementi. Nemački etnograf R. Andre je pisao o tihom odumiranju lužičkosrpskog naroda i njegovog jezika.[255]

Godine 1875. vlasti Lignica su objavile naredbu o odstranjivanju lužičkosrpskog jezika iz škola pruskog dela Gornje Lužice. Učitelji, koji su izvršivali žestoku germanizaciju dece, primali su novčane nagrade iz speciajlnog fonda. Sredinom 1870-ih godina iz školovanja bili su izuzeti dvojezički udžbenici.[255] Lignicki školski savetnik Bok, koji je držao u potčinjenosti škole Donje Lužice, obratio se k svojim učiteljima s takvim rečima: „Morate da pomažete iskorenjivanju lužičkosrpskog jezika. Lužičkosrpski narod u svakom slučaju umire. Pa za nj će biti bolje ubrzati njegovu agoniju”.[256] Deci pod pretnjom telesnih kazni bilo je zabranjeno da govore jedni sa drugima na maternjem jeziku.[257] Sa odstranjivanjem lužičkosrpskog jezika u vыsokim pedagoškim školama Rajhenbaha i Hojersverde bilo je prekinuto pripremanje lužičkosrpskih učitelja u Pruskoj. Godine 1888. pruski ministar fon Goslar je naredio odstraniti lužičkosrpsko školovanje u gimnaziji Kotbusa. Lužičkosrpski učitelji su se premeštali u nemačke škole. Sveštenik iz Šlajfea J. E. Velan, koji je istupao protiv gonjenja lužičkosrpskog jezika u crkvi i školama, bio je stavljen pod nadzor policije. Od 1848. do 1880. godine broj lužičkosrpskih parohija Donje Lužice, koje su imale svoje lužičkosrpske sveštenike, se smanjio sa 42 na 18. Redovne crkvene službe na lužičkosrpskom jeziku se održavale samo u 14 parohija. Pri tom, u nemačkim parohijama 1885—1886. godine bilo je 17 lužičkosrpskih sveštenika. Godine 1885. konzistorij u Breslauu je zabranjio lužičkosrpsko molitveno obučavanje.[258]

Posle 1871. godine novi talas istiskivanja lužičkosrpskog jezika iz škole i crkve je počeo takođe u Saksoniji. 26. aprila 1873. godine ovde je bio donet zakon o školovanju koji je ograničavao, ali nije zabranjivao upotrebu lužičkosrpskog jezika.[259] Prema tome, politika germanizacije u Saksoniji se razlikovala od politike u Pruskoj. U saksonskom delu Gornje Lužice mere protiv lužičkosrpskog jezika su izazivale otpor sa strane Lužičkih Srba. Godine 1876. lužičkosrpski bukvar imali su samo 12 od 51 lužičkosrpske škole Baucenskog školskog okruga.[260]

Razvitak kulture uredi

Jakog uticaja na lužičkosrpski nacionalni pokret u borbi za prava lužičkosrpskog jezika u društvenom životu, školi i crkvi sredinom 1870-ih godina imali su „mladosrbi” — nova generacija lužičkosrpske inteligencije koja se ujedinila oko J. Barta Ćišinskog, A. Muke, B. Krauca i J. A. Holana. Etnograf A. Muka je izvršio demografska istraživanja koja su rezultirala objavljivanjem 1884—1886. godine[261] podrobnog rada „Statistika Lužičkih Srba”.[262] Godine 1875. J. Bart Ćišinski i A. Muka su održali u Krostvicu prvi zbor lužičkosrpskih studenata — „shađovanku”. Za zaštitu maternjeg jezika i kulture u poslednjoj trećini 19. veka Lužički Srbi su se skupljali u seoskim društvima koja se stvarala uglavnom u saksonskom delu Gornje Lužice. U Donjoj Lužici 1880. godine se pojavilo donjolužičko odeljenje Matice lužičkosrpske. Godine 1883. A. Muka je predložio da stvori savez lužičkosrpskih društava.[263] Godine 1884. je izašla iz štampe prva opširna „Istorija lužičkosrpskog naroda”[243] u koautorstvu s poljskim istoričarom V. Boguslavskim i M. Gornikom.[264]

U Donjoj Lužici se pojavilo društvo učenika srednjih škola Zwěsk serbskich pśijaśelow. Njegov prvi predsednik 1891. godine postao je V. Novi. Prilično velikog uticaja na nacionalne poglede Lužičkih Srba imali su nemački slovenofilski etnografi, pesnici i publicisti. Tako, nemački naučnik poreklom iz Hanovera G. Zauervajn od 1875. godine je često posećivao Lužicu, naučio oba lužičkosrpska jezika i pisao na njima pesme. U svojim člancima G. Zauervajn je istupao u zaštitu Lužičkih Srba od germanizacije i šovinističkih napada.[264]

Sa razvitkom kapitalizma većina seljaka je osiromašila. U to vreme u Gornjoj Lužici su osnovana društva lužičkosrpskih seljaka: u Hojersverdi 1884. godine i u Panšvic-Kukauu 1888. godine. U drugim selima su se pojavila štedna društva. U Donjoj Lužici pruski baron fon Verdek je istupio sa inicijativom ujedinjavanja lužičkosrpskih i nemačkih seljaka. J. Bart Ćišinski, M. Gornik, M. Andricki i G. Kubaš su podržali pokret seljačkih društava.[265]

  •  
    Ulica u lužičkosrpskom selu Koten (1896)
  •  
    Lužičkosrpsko imanje u Trebendorfu (1896)
  •  
    „Pregled hiljadugodišnje borbe…” (1897)
  •  
    Nacionalne manjine Nemačke, uključujući Lužičkih Srba i Poljaka (1906)

Početak 20. veka uredi

U Lužičkoj goli su se razvijali ugljenokopi i fabrike, i lužičkosrpski seljaci su bili prinuđeni da se preseljavaju u gradove, uključujući Vajsvaser, Zenftenberg i Špremberg.[266] Krajem 19. i početkom 20. veka teritorija Lužičkih Srba se skratila na području grada Gerlica u Gornjoj Lužici i gradova Kotbus, Zeftenberg, Špremberg u Donjoj Lužici, gde su otkrivena nalazišta mrkog uglja.[267] Godine 1907. zastupnici sindikatā lužičkih ugljenokopa i Društva donjolužičkih ugljenih fabrika su postavili zahteve ugljenim preduzimačima, uključujući povećanje plata, skraćenje prekovremenih sata, dvosatni odmor tokom dvanaestsatnog rada.[268] Sa dolaskom svetske ekonomske krize (1900—1903) mali i srednji seljaci su još više osiromašili, i u Gornjoj Lužici se pojačao seljački demokratski pokret. Po povratku J. Barta Ćišinskog u domovinu 1903. godine nacionalne ideje „mladosrba” su se ispreplele s lužičkosrpskim seljačkim pokretom koji je bio usmeren protiv privilegija veleposednika. Seljaci Gornje Lužice su se borili za reviziju lovačkog zakona.[269] A. Bart je propagirao ideju naseljeničkog pokreta. Za narednog razvitka lužičkosrpskog nacionalnog pokreta veliki značaj imala je predizborna borba u petom i osmom izbornim područjima 1909. godine[270] koja se završila pobedom lužičkosrpskog pokreta.[271]

Posle smrti J. Barta Ćišinskog 1909. godine na čelo lužičkosrpskog nacionalnog pokreta stali su mladi patrioti: A. Bart, J. Dvornik, F. Kralj, M. Navka, J. Slodenk, B. Švela.[270] Nemački publicist pangermanskih ubeđenja Kurd fon Štranc 1904. godine u časopisu Nord und Süd tako je iznosio svoje mišljenje o Lužičkim Srbima: „Neka lužičkosrpski jezik dalje živi na večerinkama sa predenjem i u starim pesmama, ali u društvenom životu, u crkvi i školi on mora da iščezne. Ovo je nacionalna dužnost ustanova, u čijoj je vlasti sudbina ovog malog naroda”.[271] Godine 1910. i 1912. Lužički Srbi saksonskog dela Gornje Lužice uz aktivno učešće A. Barta protestovali su protiv školske politike koja je bila usmerena na uništavanje lužičkosrpskog jezika.[272] Godine 1912. Lužički Srbi su postavili nove zahteve vlastima Saksonije, između ostalog, da bi decu u školama učili ne samo čitati, ali i pisati lužičkosrpski, i da bi školovanje na lužičkosrpskom jeziku se vodilo ne samo u prvom i drugom, ali u svim razredima.[273]

U to vreme su osnovana nova lužičkosrpska društva koja našla široku primenu i u pruskom delu Lužice. Godine 1911. u Lozi se pojavilo društvo „Handrij Zejler”, koje na početku svog postojanja imalo 200 članova. Godine 1912. bilo je 10 centralnih i 51 mesno društvo. Pored lužičkosrpskih društava u selima bili su takođe nemačka udruženja.[274] Od 1900. do 1914. godine lužičkosrpska društva su organizovala oko 250 pozorišnih predstavljanja.[275] Godine 1897. počelo je građenje Lužičkosrpskog doma.[276] 13. oktobra 1912. godine u Hojersverdi je održan sastanak zastupnika 31 lužičkosrpskog društva koja su imala više nego tri hiljade članova. Na sastanku bilo je izabrano privremeno rukovodstvo Saveza Lužičkih Srba — „Domovine”.[277] Tokom Prvog svetskog rata mnogi Lužički Srbi bili su upućeni na front. Izdavanje većine lužičkosrpskih novina i časopisa je prestalo.[278]

Savremeno doba uredi

Vajmarska republika uredi

Nacionalni pokret (1918—1919) uredi

Početkom novembra 1918. godine, kada u Nemačkoj je počela revolucija, lužičkosrpski poslanici landtaga Saksonije A. Bart i M. Kokla su zatražili pravo Lužičkih Srba na priznavanje nacionalnosti i zaštitu maternjeg jezika. 13. novembra saksonski kralj se odrekao prestola i Saksonija je postala republika. Istog dana je obrazovan Lužičkosrpski nacionalni komitet (Serbski narodny wuběrk, LSNK).[279] Predstavnici lužičkosrpskog naroda su izabrali za predsednika A. Barta. Protokolist komiteta postao je učitelj gimnazije J. Bril. Krajem novembra komitet je objavio program koji je predviđao kupovanje svih velikih poseda površinom više nego 80 hektara i raspodelu oraće zemlje između seljaka i poljoprivrednih radnika.[280] LSNK je istupao za autonomiju Lužice i ravnopravnost nacionalnih manjina — ravnopravno predstavljanje u parlamentu, upotreba lužičkosrpskog jezika u sudovima i državnim ustanovama, stvaranje u Lajpciškom univerzitetu katedre za sorabistiku i školske ustanove za pripremanje nastavnika lužičkosrpskog jezika.[281] Pri tom, nije bilo pitanja o lužičkosrpskoj državi: ova misao potekla je od prijatelja Lužičkih Srba — A. Černog iz Praga.[282] Sveštenici katoličke i evangelističke vere su odbijali separatistička raspoloženja. Vlasti Nemačke su se bojale „češke opasnosti” — želje Lužičkih Srba da se priključe Čehoslovačkoj, čija vlada nije nameravala da pripaja Lužičke Srbe u sastav države.[281]

Godine 1919. A. Bart i J. Bril su učestvovali u sastavu čehoslovačke delegacije na Pariskoj konferenciji,[280] zahtevajući stvaranja nezavisne države.[281] Pozivajući se na „14 tačaka” Vilsona, lužičkosrpski lideri su postavili zahtev o samoopredelenju.[283] Ministar spoljnih poslova Čehoslovačke E. Beneš je podržao polaganja Lužičkih Srba na nacionalnu ravnopravnost. Za potkrepljenje ovih težnja Adolf Černi je napravio kartu Lužice.[280] U broju službenog izdanja LSNK-a — Serbske Słowo od 25. januara 1919. godine se saopštavalo da „Lužički Srbi predaju rešenje svoje sudbine u ruke Antante. Lužički Srbi nemaju namere ni da ostaju u sastavu nemačkog saveza ni osnuju zajedno sa Česima jednu republiku… Oni hoću slobodnu lužičkosrpsku državu. Za taj zahtev istupaju Lužički Srbi obeju konfesija”.[284] 5. februara E. Beneš je pokrenuo lužičkosrpsko pitanje pred Savetom desetorice.[280] 11. aprila A. Bart i J. Bril ce podneli memorandum u ime LSNK-a pod nazivom Mémoire sur la question des Serbes de Lusace. S obzirom na ratna pripremanja nemačke vlade, memorandum je sadržavao zahtev pripajanja lužičkosrpskog dela Lužice Čehoslovačkoj (maksimalni program) ili stvaranja nezavisne od Nemačke republike u granicama etnografske teritorije Lužičkih Srba koje su bile oivičene A. Mukom 1880. i 1884. godine (minimalni program). Ipak u projektu mirovnog ugovora s Nemačkom u maju Lužički Srbi se nisu spominjali. 12. juna A. Bart se obratio rukovodiocima delegacija zemalja-pobednika s molbom ukazati u mirovnom ugovoru s Nemačkom uslov o zaštiti nacionalnih manjina.[285]

Dana 2. oktobra 1919. godine pri presecanju čehoslovačko-nemačke granice A. Bart je bio uhapšen. 21. januara 1920. godine Carevinski sud u Lajpcigu je osudio A. Barta za „veleizdaju” na tri meseca zatvora sa izdržavanjem kazne u tvrđavi u Pomeraniji (Golenjov — tadašnji Golnov). Državne instance Nemačke su odlučile da ignorišu zahteve Lužičkih Srba, i istovremeno paze na aktivnost lužičkosrpskog nacionalnog pokreta. 20. juna 1919. godine članovi LSNK-a: A. Muka, M. Navka, J. Dučman, B. Dobrucki, P. Gantuš, J. Gicka (otac) i J. Gicka (sin) su bili osuđeni u Baucenu za slanje dokumenata u inostranstvo, i dobili zatvorske i novčane kazne. Lužički Srbi i njihovi prijatelja u inostranstvu su istupili za oslobođenje A. Barta. 1. marta 1920. godine čehoslovački ministar E. Beneš i nemački poslanik u Pragu Samuel Senger sklopili su sporazum o ograničenju kulturne podrške Lužičkih Srba od strane Čehoslovačke i prevremenom oslobođenju A. Barta. Na ovom posleratni (politički) pokret Lužičkih Srba se završio.[286] 2. septembra 1920. godine A. Bart je bio oslobođen iz zatvora na osnovu amnestije.[287]

  •  
    A. Bart je istupao za odvajanje Lužice od Nemačke
  •  
    Proklamacija o stvaranju lužičkosrpske države
  •  
    Lužičko-
    srpska Lužica.
    A. Muka (1886)
  •  
    Lužica i Čehoslovačka na karti Pariske mirovne konferencije (1919—1920)

Društveni život uredi

Član 113. Vajmarskog ustava (1919) predviđao je državno-pravnu zaštitu nacionalnih manjina.[288] 2. novembra 1919. godine u Baucenu je održan veliki lužičkosrpski narodni sastanak koji je doneo odluku o stvaranju Lužičke narodne partije. Ona je bila orijentisana na lužičkosrpske i nemačke radnike Lužice. Program partije je predviđao nacionalne, socijalne i ekonomske zahteve, uključujući i zahteve nacionalne ravnopravnosti i kulturne samostalnosti Lužičkih Srba, zaštitu lužičkosrpskog jezika u crkvi, školi i u društvenom životu.[289]

U martu 1919. godine su osnovana seljačko trgovačko društvo Lužičkosrpski seljak i Lužičkosrpsko privredno društvo u Baucenu s filijalama u Kotbusu, Vitihenauu i Vajsvaseru.[289] U septembru 1919. godine u Baucenu je otvorena Lužičkosrpska narodna banka, čiji je zadatak bila pomoć seljacima u kupovanju parcela i podrška kulturne delatnosti Lužičkih Srba.[289] Godina 1920. i 1921. je ponovo počela posao „Domovina”, koja od 1921. godine održavala godišnje kongrese.[290] Godine 1920, po ugledu na češko sportsko društvo „Soko”, Lužički Srbi su stvorili svoj „Soko” u Lužici.[291] Godine 1923. je stvoren Savez lužičkosrpskih pevačkih društava, 1924 — Pozorišni savez.[290] Godine 1925. se pojavio Lužičkosrpski narodni savet za spoljopolitičko predstavljanje interesa lužičkosrpskog naroda.[291] Godine 1926. je obrazovan Lužički seljački savez.[290] Predstavnici Lužičkih Srba su ušli u obrazovani 1924. godine Savez nacionalnih manjina Nemačke.[k][292] Tokom međuratnog perioda je izdavalo 12 lužičkosrpskih novina i časopisa, lepa književnost i naučna literatura.[293]

U to vreme centar naučnih istraživanja je bila Matica lužičkosrpska sa bogatom lužičkosrpskom bibliotekom u Baucenu. U Kotbusu bilo je samostalno donjolužičko odeljenje Matice lužičkosrpske. Postepeno centar sorabistike posle 1918. godine postao je Prag.[294]

Politika germanizacije uredi

Suprotno Lužičkosrpskom nacionalnom komitetu (1919. godine[295]) stvorio se alternativni pokret „Verni saksonski Vendi”, u čije redove su ulazili učitelji sa „opštenemačkim načinom mišljenja” i imućni seljaci.[296] Godine 1920. pri vladi je stvoreno „Vendsko odeljenje”, čiji je zadatak bilo „pojačanje rada na uvođenju opštenemačkih ideala u vendskim područjima, pomoć širokom objašnjavalačkom radu o izdajničkom prema državi karakteru svakih vendskih nacionalnih težnja” i „raskrinkavanje vendske nacionalne svesti kao neprijateljske prema državi”.[296] Statistički ured vajmarske Nemačke i statistički uredi Pruske i Saksonije klasificirali su Lužičke Srbe kao „nacionalnost koja umire” (absterbende Nationalitaten), kao „ostaci nacionalnosti koja je postepeno apsorbovana od germanstva”.[297] Godine 1921. je obnovljena Majsenska biskupija, čiji je zadatak bilo pojačanje nemačkog uticaja na lužičkosrpske katolike.[298] Godine 1922. na inicijativu države i Vatikana majsenski biskup K. Šrajber je likvidirao Lužičkosrpsku seminariju u Pragu,[299] kao rezultat su obustavljene davne veze između lužičkosrpskih katolika i slovenskih suseda.[296]

Posle objavljenja 1919. godine školskog zakona koji je garantovao nastave iz lužičkosrpskog jezika tri sata nedeljno, maternji jezik je nastavljao da se potiskuje iz obrazovnih plana, a takođe iz bogosluženja. U katedralu lužičkosrpskih katolika u Baucenu 1925. godine mesto Lužičkog Srbina za sveštenika je bio postavljen Nemac. Do 1930-ih godina u crkvama Donje Lužice je ostalo samo tri lužičkosrpska sveštenika koji su govorili lužičkosrpski. Učitelji-germanizatori su primali „istočnu povišicu”. Nacionalistička štampa je organizovala regularne kampanje protiv Lužičkih Srba. Deci je bilo zabranjeno da govore lužičkosrpski u porodici i na odmorima u školi[296] (u memorandumu vladi Nemačke od 1931. godine Lužički Srbi su pisali: „našoj deci je zabranjeno u školi, a često i van škole da razgovaraju među sobom na maternjem jeziku”). Kao i ranije, nemački učitelji su obilazili kuće, tražeći od roditelja da ne govore sa decom lužičkosrpski.[300]

Godine 1927. sekretar Gornjolužičkog društva nauka Rihard Jeht je pisao o Lužičkim Srbima pruskog dela Gornje Lužice, da nisu Lužički Srbi, koji su živeli uglavnom poljoprivredom, igrali nikakvu političku ulogu. I samo u 19. i 20. veku šačica lužičkosrpskih studenata koji su bili podstrekavani od čeških, poljskih i ruskih panslavista, veštački je oživila lužičkosrpsko pitanje.[301] Godine 1925. u Saksoniji i Pruskoj živelo je oko 71.000 Lužičkih Srba.[302] Godina 1920-ih — 1930-ih lužičkosrpska etnička teritorija se smanjivala uglavnom na jugozapadu, gde se proizvodilo kopanje kamena i vodila izgradnja industrialnih preduzeća.[267]

  •  
    Lužičkosrpski Uskrs (1925)
  •  
    Lužičke Srpkinje na poslu (do 1934. godine)
  •  
    Antilužičko-
    srpski katolički biskup
    K. Šrajber

Period nacionalsocijalizma uredi

Na izborima za Rajhstag 1932. godine većina Lužičkih Srba, pre svega u pruskom delu Lužice, glasala je za naciste.[293] Samo u katoličkoj oblasti Gornje Lužice većina birača je glasala za partiju Centrum.[303] Sa dolaskom na vlast nacista 1933. godine protiv Lužičkih Srba počeo je otvoreni teror. Vlasti su sugerisale stanovništvu da Lužički Srbi mogu da postanu oslonac za neprijateljske države — Čehoslovačku i Poljsku. Mnogi lužičkosrpski patrioti bili su uhapšeni, a nacionalno orijentisani sveštenici i učitelji počeli su se prinudnim putem iseljavati iz Lužice. Društvo „Soko”, Lužički seljački savez i red novina bili su zatvoreni.[293] Veze sa Čehoslovačkom i drugim slovenskim zemljama bile su zabranjene. Od 1933. do 1936. godine u inostranstvu održane su akcije protesta protiv germanizacije i ugnjetavanja Lužičkih Srba. U zaštitu Lužičkih Srba u Čehoslovačkoj bili su organizovani stotine mitinga, u julu 1933. godine u Mnjihovo Hradište održana je tridesetohiljadita demonstracija. Češko Društvo prijatelja Lužice je pozvalo da spase kulturu lužičkosrpskog naroda. U septembru 1933. godine u Ligu naroda bio je poslan zajednički memorandum o stanju Lužičkih Srba u Nemačkoj.[304] Taj talas manifestacija imao je snažan uticaj na Francusku, Poljsku i Jugoslaviju. Novine, uključujući Sovjetski Savez, izveštavale su o ugnjetavanju Lužičkih Srba.[305] Posle masovnih protesta vlasti su promenule taktiku: sada administracija se usredsredila na uvođenju između Lužičkih Srba nacističke ideologije.[304]

Rukovođenje germanizacijom Lužičkih Srba je preuzela na sebe organizacija „Savez nemačkog Istoka”.[306] Lužičkosrpski jezik bez pravog nasilja se istiskivao iz društvene sfere. Pri postavljanju za učitelje prednost se davala „čistokrvnim Nemcima”. Opštenje dece među sobom u školama se dozvoljavalo samo na nemačkom jeziku. Od 1936. godine mere protiv Lužičkih Srba i njihovog jezika su postajale još oštrije. „Vendi” odsada bili su Nemci koji govore na drugom jeziku; njihovo spominjanje pak u štampi je moralo da iščezne. Lužičkosrpski nadgrobni natpisi su morali biti uklonjeni. Oko 60 naziva naselja su bili zamenjeni s lužičkosrpskog na nemačko zvučanje.[304]

Godine 1934. u Radiboru i 1935. godine u Hojersverdi održane su svetkovine za pesmu, studenti na mitingima su izražavali težnju da sačuvaju lužičkosrpsku samobitnost. „Domovina” je odustala od učlanjivanja u „Savez nemačkog Istoka” i usvajanja novog statuta od novembra 1936. godine, prema kome ona morala da se naziva „Savez Nemaca koji govore vendski”. 18. marta 1937. godine njen predsednik P. Nedo je dobio od uprave Baucena saopštenje, prema kome zbog odbijanja da usvoji novi statut sve akcije „Domovine” odsada su se razmatrale „kao upravljene protiv očuvanja društvenog mira, bezbednosti i poretka”.[307] Objavljivanje saopštenja u vendskoj štampi se nije dozvoljavalo. Tog dana „Domovina” je bila faktički ukinuta.[308] Ipak neka mesna i kulturna lužičkosrpska društva su nastavljala da deluju.[309] Posle toga su bili likvidirani svi lužičkosrpski novine i časopisi, zabranjeni svi savezi i društva.[307] Od 1937. do 1938. godine u Pragu se izdavao rukopisni časopis Gmejska heja,[310] koji je postao neke vrste hronika fašističkog terora u lužičkosrpskoj Lužici.[311] Do sredine 1939. godine su nastavljala da izlaze iz štampe lužičkosrpska izdanja — kalendar Krajan i časopis „Katolski posol” jer nisu ulazila u lužičkosrpsku štampariju i bila su pod zaštitom katoličke crkve.[309] Do konačne okupacije Čehoslovačke 15. marta 1939. godine u Pragu obustavile su rad organizacije: Društvo prijatelja Lužice i „Serbovka”, zatvorio se časopis „Česko-lužicki vjestnjik”.[310] Prema popisu stanovništva 1939. godine u Nemačkoj živelo je 425 Lužičkih Srba.[267] Javna delatnost Matice lužičkosrpske, koja je promenila naziv u Lužičko književno društvo, bila je zabranjena. Godine 1941. imovina Matice sa bibliotekom i arhivom bila je konfiskovana. Mnogi fondovi biblioteke, kao i arhiva, bili su uništeni. Takođe su bili zatvoreni lužičkosrpski muzej, štamparija, izdavačko preduzeće i knjižara.[307] Trajalo je prinudno iseljavanje lužičkosrpske inteligencije i hapšenja. Predsedniku „Domovine” je bilo zabranjeno da se pojavljuje u otadžbini.[312] Godine 1940. R. Hajdrih izdao je naredbu prema kojoj bi lužičkosrpski učitelji trebalo da budu podvrgnuti deportaciji i delimičnom fizičkom uništavanju.[313] Krajem ove godine iz Lužice bili su proterani 25 učitelja, svi katolički sveštenici i 11 evangelističkih pastora. Kroz zatvore i konclogore prošli su lužičkosrpski radnici Jan Ciž, Jurij Ciž, J. Meškank, K. Janak. Nisu doživeli do završetka rata A. Andricki i M. Grolmusec, koji su se nalazili u logorima.[312]

Planovi masovne deportacije Lužičkih Srba i kraj rata uredi

Godine 1940. Himler je podržao tvrdnju profesora Univerziteta u Lajpcigu Otoa Rehea, prema kojoj Lužički Srbi imaju slovensko poreklo i zato bi ih trebalo smatrati „najnižom rasom“, u osnovi nije pogodnom za germanizaciju. Himlerovom memorandumom „O postupanju sa tuđincima na Istoku” od 15. maja 1940. godine je predložena deportacija Lužičkih Srba (zajedno sa drugim slovenskim manjinama, poput Slovenaca u Austriji) u tzv. Generalno gubernatorstvo[314] za formiranje radne vojske Slovena.[315] Pri tom, stanovništvo Generalnog gubernatorstva je moralo da uključi pored „ostataka inferiornog mesnog stanovništva” i stanovništva „istočnih provincija”, koje je bilo deportirano ovamo, takođe i stanovništvo različitih područja Nemačke sa „inferiornim ljudskim i rasnim kvalitetima”.[316] Oko Božića 1940. godine katolički biskup (Legge) saznao je od savetnika u Baucenu da će ceo lužičkosrpski kraj biti iseljen.[317] Himlerov plan nije sproveden zbog poraza na istočnom frontu posle 1942. godine.[314] Hitler je želeo da se odloži rešenje vendskog pitanja do kraja rata.[318] Firer je planirao iseljavanje Lužičkih Srba u Alzas-Lorenu, a Francuza — na reku Špreju. Kako je pisao istoričar M. Semirjaga, „samo pobeda Sovjetskog Saveza… spasla je lužičkosrpski narod od propasti u rudnicima Alzas-Lorene”.[319]

Tokom Drugog svetskog rata gotovo svi mladi muškarci su bili pozvani na front. Deo njih se odrekao svog naroda, i promenuo svoja prezimena.[320] Lužičkosrpski antifašisti borili su se u poljskim, slovačkim, sovjetskim i južnoslovenskim partizanskim jedinicama.[321] U poslednjim danima rata bila je uništena zgrada „Lužičkosrpskog doma” na pijaci Lauengraben u Baucenu.[322] 19. aprila 1945. godine Crvena armija je počela oslobođenje Lužice od nemačke vojske:[323] Lužicu su oslabađali trupe Prvog ukrajinskog fronta pod vođstvom maršala Konjeva i Druge poljske armije na čelu sa generalom Sverčevskim.[324] 21. aprila Baucen je bio oslobođen.[323]

Posleratni period (1945—1949) uredi

Nacionalni pokret (1945—1946) uredi

Takođe pogledajte: Pokušaj Lužičkih Srba da se otcepe od Nemačke (1945—1946) [ru]

„…Tražimo od čehoslovačkog naroda i vlade da nam
pomognu i nas prime odlukom saveznika u svoju
državu. …Oslobodite takođe nas, Lužičke Srbe,
zauvek iz nemačkih kandži. Ne želimo više
da živimo pod vođstvom nemačkog naroda
koji nas je uvek ugnjetavao… Ne dozvolite da propadne
najmanji slovenski narod u srcu Evrope!”

U Baucenu. 1. juna 1945. godine.
Lužičkosrpski nacionalni komitet.[326]

Početkom 1945. godine Lužički Srbi iz Krostvica su stvorili Komitet Lužičkih Srba (glsrp. Komitej Łužiskich Serbow).[327] 9. maja u Pragu je osnovan Lužičkosrpski nacionalni komitet (glsrp. Łužiskoserbski narodny wuběrk, LSNK), koji je bio naslednik Lužičkosrpskog nacionalnog komiteta, obrazovanog 1918. godine.[328] Na čelo LSNK-a je stao svetštenik Jan Ciž, kojeg su Amerikanci pustili iz konclogora Dahau.[329] LSNK je počeo agitaciju za odvajanje Lužice od Nemačke.[330] 10. maja 1945. godine u Krostvicu je obnovljena „Domovina”.[326] Na njeno čelo stao je P. Nedo, kojeg je Crvena armija pustila iz zatvora u Potsdamu.[331] Početkom septembra LSNK je preselio u Baucen i ujedinio se sa „Domovinom”. U Pragu je ostalo odeljenje LSNK-a[329] pod vođstvom Jurija Ciža.[332] U memorandumu od 12. maja 1945. godine Lužički Srbi su postavili pitanje o „tesnoj saradnji sa susednom Čehoslovačkom pod zaštitom pobedničkog Sovjetskog Saveza”. U „Memorandumu Lužičkih Srba — slovenskog naroda u Nemačkoj koji moli za oslobođenje i pripajanje Čehoslovačkoj” od 1. juna 1945. godine se sadržao predlog osnovati jedinstvenu administrativnu pokrajinu Lužice (površine oko 10 hiljada km², sa stanovništvom od 900 hiljada ljudi: „u granicama susedne Čehoslovačke pod zaštitom Sovjetskog Saveza”).[333] Vlada Čehoslovačke moralno i finansijski je podržala Lužičke Srbe: u čehoslovačkim gradovima Varnsdorf i Češka Lipa je stvorena lužičkosrpska gimnazija, organizovane su lužičkosrpske radio-emisije i izdavanje lužičkosrpskih teksta u Rumburku.[334] U jesen 1945. godine je obrazovan Lužičkosrpski nacionalni savet (glsrp. Łužiskoserbska narodna rada) na čelu sa Janom Cižem,[329] koji se koncentrisao na pitanjima spoljne politike. Tražeći nezavisnost Lužice, Lužičkosrpski nacionalni savet se obraćao s memorandumima E. Benešu, Staljinu i Organizaciji ujedinjenih nacija.[334] U decembru 1945. godine je obrazovan lužičkosrpski Slovenski komitet.[332]

Dana 7. januara 1946. godine Nacionalni savet je doneo novi memorandum o prijemu Lužičkih Srba u UN. U martu 1947. godine „Domovina” se obraćala s novim memorandumom konferenciji ministara spoljnih poslova u Moskvi koji je sadržao predlog uneti u mirovni ugovor tačku o političkoj samostalnosti Lužice i obavezati Nemačku da nadoknadi štetu, pričinjenu lužičkosrpskom narodu.[335] Sovjetski istoričar M. Semirjaga, koji je radio u sovjetskoj administraciji u Istočnoj Nemačkoj,[336] pisao: „zahteve lužičkosrpskih separatista su neubedljive… Lužičkosrpskom narodu mogu biti pružene mogućnoste za njegov slobodan razvitak samo u okviru jedinstvene, nezavisne, demokratske Nemačke”.[337] U februaru 1948. godine, zbog besperspektivnosti daljeg otpora i povećanog pritiska od strane vlasti, LSNK je odlučio da se raspusti.[338]

Društveni život uredi

U toku agrarne reforme[339] porodice seljaka, poljoprivrednih radnika i preseljenika u Lužici dobili su prosečno 5 hektara zemlje. Tako, u Nešvicu plemićki veliki posed porodice Fitinghof-Riš površine 2000 hektara je podeljen između 80 lužičkosrpskih i nemačkih seljaka i poljoprivrednih radnika.[340] Godine 1946—1948. brigade lužičkosrpske omladine su radile u inostranstvu, uključujući i u Jugoslaviji, uglavnom na izgradnji železnica i auto-puta.[322] U oktobru 1946. godine grupa od 14 ljudi pod vođstvom Jana Nalija uputila se na izgradnju pruge Brčko—Banovići.[341] Godine 1947. brigada od 38 momaka i devojaka pod vođstvom J. Brezana uputila se na izgradnju pruge Šamac—Sarajevo.[342] Politički spor između Staljina i Tita od jeseni 1948. godine učinio je nemogućim dalji odnosi između Lužičkih Srba i Jugoslavije.[341]

Godine 1947. na Poštanskom trgu u Baucenu počela je izgradnja nove zgrade Lužičkosrpskog doma.[322] U novembru 1948. godine radio-stanica Drezdena počela je da emituje lužičkosrpski program.[343] 23. marta 1948. godine landtag Saksonije doneo je Zakon o očuvanju prava lužičkosrpskog stanovništva.[344] U Brandenburgu borba za nacionalnu ravnopravnost Lužičkih Srba održavala se teže. U aprilu 1948. godine predsednik Jedinstvene socijalističke partije Nemačke (JSPN) u Brandenburgu V. Piku pisao je da je pokret Lužičkih Srba u Brandenburgu neprimetan.[345] 12. septembra 1950. godine vlada Brandenburga donela je analogičan zakon[346] u pogledu Lužičkih Srba Donje Lužice[345]. Posle Drugog svetskog rata germanizacija Lužičkih Srba se ubrzala nakon preseljavanja u Lužicu Nemaca iz Čehoslovačke i Poljske.[347]

  •  
    Spomenik sovjetskim vojnicima (1945)
  •  
    Spomenik poljskim vojnicima (1945)
  •  
    Karta Lužice, LCNK (1945)
  •  
    Nemački veliki posed u Nešvicu koji je bio eksproprisan posle agrarne reforme 1945. godine[348]

Nemačka Demokratska Republika uredi

„„Domovina” neće podržavati asimilaciju, ali ni tome
neće se opirati. Želimo da vodimo politiku
apsolutne dobrovoljnosti…: ko je od Lužičkih Srba odlučio
da govori i piše nemački… — njegov je posao…
Naravno je da smo podržavali proces industrijalizacije
i nastavićemo da ga podržavamo — uprkos činjenici
da objektivno preti lužičkosrpskoj nacionalnoj supstanci.”

Iz razgovora predsednika „Domovine” K. Krenca i
poljskog novinara M. Azembskog (1970).[349]

Godina 1950-ih pojavili su se Institut za lužičkosrpski narodopis, Institut sorabistike na Lajpciškom univerzitetu, Lužičkosrpska pedagoška škola u Baucenu, izdavačko preduzeće „Domovina”, Državni ansambl lužičkosrpske narodne kulture, lužičkosrpske škole.[334] 11. januara 1951. godine izašle su direktive za realizaciju zakona „O očuvanju prava lužičkosrpskog stanovništva”, koji je obavezao lokalne organe vlasti okruga Baucen, Kamenc, Lebau, Hojersverda i Niski da objavljuju naredbe na nemačkom i lužičkosrpskom jeziku. Saobraćajni znaci, imena naselja i table na službenim zgradama u ovim okruzima su morali biti napisani na na oba jezika.[350] Ubuduće sa obnovom lužičkosrpske štampe i škola se desio kulturni uspon lužičkosrpskog naroda.[351] Godine 1952. Lužički Srbi su se našli u dva okruga NDR-a — Kotbuskom i Drezdenskom. Područje raseljavanja Lužičkih Srba 1950-ih godina bila je oko 6 hiljada km², od kojih je tri četvrtine bila Gornja Lužica. Dužina ove teritorije bila je 105 km sa severa na jug i 48 km sa zapada na istok.[351]

Od početka 1950-ih godina JSPN počela je da pretenduje na vodeću ulogu u rešenju lužičkosrpskih pitanja. Godine 1950. predsednik „Domovine” P. Nedo pod pritiskom JSPN-a bio je prinuđen da podnese ostavku.[352] Predsednik „Domovine” (1953—1973) K. Krenc vodio je ovu organizaciju ka potpunoj zavisnosti od JSPN-a.[353] 22. marta 1953. godine iz Gerlica počelo je emitovanje lužičkosrpske radio-redakcije. 1. septembra 1956. godine u Baucenu je otvoren Dom lužičkosrpske umetnosti.[343] Tokom perioda postojanja NDR-a u izdavačkom preduzeću „Domovina” izlazila je iz štampe raznolika crkvena književnost.[354] Sredinom 1950-ih godina zbog izgradnje elektrana i kombinata za preradu mrkog uglja „Švarce Pumpe” u okrug Kotbus došao je znatan broj nemačkih radnika. Pri tom, mnoga lužičkosrpska sela su nestala. Lužički Srbi koji su istupali protiv takvog razvitka događaja, bili su kažnjeni pa čak i uhapšeni.[352] Krajem 1950-ih godina podrška razvitka lužičkosrpskog jezika i kulture bitno se smanjila. Instrukcija iz 1962. godine je naređivala predavanje u školama prirodnih nauka i matematike samo na nemačkom jeziku.[352] Od 1962. do 1964. godine broj učenika na lužičkosrpskom jeziku je smanjen sa 12.800 na 3.200. Ali od sredine 1970-ih broj učenika počeo je da raste.[355] Od početka 1950-ih do 1979. godine broj lužičkosrpskih škola je smanjen sa 140 na 61.[356] Od 1965. do 1989. godine jedanput u četiri-pet godina su se održavali festivali lužičkosrpske kulture.[352] Prema ustavu NDR-a iz 1968. godine Nemačka Demokratska Republika postala je „socijalistička država nemačke nacije”.[357]

U 1970-im godinama saradnici Instituta za lužičkosrpski narodopis AN NDR-a napisali su „Istoriju Lužičkih Srba” u četiri toma.[347] Sredinom 1980-ih godina „Domovina” počela je dijalog s katoličkom i evangelističkom crkvom.[355] 11. novembra 1989. godine održano je prvo zasedanje Lužičkosrpskog nacionalnog sastanka, koji se pojavio kao opozicioni pokret tokom revolucionarnih događaja u NDR-u.[358] Taj sastanak postavljao je cilj odolevanje administrativno-teritorijalnog deljenja Lužice.[355] Tokom demonstracija 1989. i 1990. godine u Lužici pojavile su se parole: „Stranci i Vendi — napolje!”, „Komuniste i Lužičke Srbe su u gasne komore!”[359]

Ponovo ujedinjena Nemačka uredi

„Sorabistika — u većoj meri
nego filologije drugih naroda, —
ispunjavala je kod Lužičkih Srba
nacionalno-pedagoške funkcije,
funkcije formiranja nacionalne
identičnosti i nacionalne samosvesti”.

V. Cajl. „Slavistika u Nemačkoj” (1994).[360]

Godine 1991. je osnovan Fond lužičkosrpskog naroda, koji se finansira od strane federalne vlade i vlasti pokrajina Saksonija i Brandenburg, i izdvaja sredstva za razvoj lužičkosrpske kulture, nauke i školovanja.[361] Godine 1992. u Brandenburgu i 1993. godine u Saksoniji su doneti zakoni o dečjim ustanovama koji su predviđali mogućnost otvaranja u dečjim vrtićima lužičkosrpskih i dvojezičkih grupa. Godine 1998. se pojavila nova model dečjih vrtića Witaj („dobrodošli!”), gde deca u procesu igre uče da govore lužičkosrpski.[361]

U aprilu i maju 1992. godine su doneti ustavi federalnih pokrajina Brandenburg i Saksonija koji predviđaju podršku lužičkosrpskog jezika i kulture. Godina 1994. i 1999. federalne pokrajine su donele Zakon o obezbeđivanju prava Lužičkih Srba u pokrajini Brandenburg i Zakon o pravima Lužičkih Srba u Slobodnoj državi Saksonija.[355]

U januaru 2000. godine u Baucenu nekoliko stotina Lužičkih Srba održali su protestnu demonstraciju protiv planiranog zatvaranja dve lužičkosrpske srednje škole. U avgustu 2001. godine u Krostvicu održan je protestni miting protiv planova smanjenja lužičkosrpskih škola, gde je prisustvovalo oko 1200 ljudi.[362] Tokom posete nemačkog kancelara G. Šredera u Češku u septembru 2003. godine češko Društvo prijatelja Lužice održalo je protestnu demonstraciju protiv smanjenja lužičkosrpskih škola u Saksoniji.[362]

Od 1924. godine kao rezultat osvajanja nalazišta uglja u Lužici bilo je potpuno ili delimično srušeno više od stotinu sela (Dirlih, 2008).[363] Prema podacima Arhiva srušenih sela u Novom Rogovu do 2007. godine bilo je iseljeno 136 naselja.[364]

  •  
    Rušenje lužičkosrpskog sela Horno za širenje površinskog kopa Janšvalde (2004)
  •  
    Površinski kop Nohten na severu Gornje Lužice (2009)
  •  
    Skulptura u nestalom selu Lakoma

Napomene uredi

  1. ^ Treći deo „Knjige ratova” — „Gotski rat” (VI.15.3)
  2. ^ 806. godina: „…in terram Sclavorum, qui dicuntur Sorabi, qui sedent super Albium fluvium…” (…u zemlju Slovena, koji se zovu Srbi, koji sede kraj Labe…) — Annales regni Francorum (Monumenta Germaniae historica, scriptores rerum Germanicarum in usum scholarum). F. Kurze, Hannover 1895, str. 121. Vidi: E. Brankačk, F. Mětšk a druzy (1997). Stawizny serbow: Wot spočatkow hač do lěta 1789. Budyšin: Domowina, str. 23.
  3. ^ Annales regni Francorum..., str. 143 (prema 816. godine), str. 157, 159 (prema 822. godine). Slično su saopštavaju izvori prema godinama 789, 807, 826, 851 i 897. Vidi: E. Brankačk, F. Mětšk a druzy (1997). Stawizny serbow: Wot spočatkow hač do lěta 1789. Budyšin: Domowina, str. 23.
  4. ^ U ovom pohodu učestvovali su takođe Sasi i Frizi, vidi: Karl Velikiй: realii i mifы (2001). Moskva: Institut obщeй istorii RAN, str. 40.
  5. ^ Ukupno između Franaka i Slovena bilo je 30 ratova, vidi: Razvitie эtničeskogo samosoznaniя slavяnskih narodov v эpohu rannego Srednevekovья (1982). Moskva: Nauka, str. 199.
  6. ^ Prema Ajnhardu, autoru knjige „Vita Caroli Magni”, oko 830. godine Srbi su slali svoje izaslanike na franački imperijski sejm. Vidi: E. Brankačk, F. Mětšk a druzy (1997). Stawizny serbow: Wot spočatkow hač do lěta 1789. Budyšin: Domowina, str. 59.
  7. ^ Golom (to jest „gola zemlja”) Lužički Srbi nazivaju severni deo Gornje Lužice — peščan, neplodan predeo pokriven žbunjem. Vidi: Vodovozova, E. N. (1883) Žiznь evropeйskih narodov: Žiteli sredneй Evropы. III. S. Peterburg. Str. 254.
  8. ^ Gore: osnivanje sela — veleposenik predaje lokatoru posedničku povelju, naseljenici seče šumu i grade kuću. Dole: sud u novom selu — stranac (uz wendic man) nalazi se s leve strane. Ilustracija iz „Saksonskog ogledala”. Vidi: Serbske stawizny 1 (2009). Budyšin: Domowina, str. 23.
  9. ^ Gornja Lužica prvobitno se nazivala „Milčansko”, od 12. veka — „Budišinsko”. Donja Lužica prvobitno se nazivala jednostavno „Lužica”. Vidi: Trávníček, Dušan (1972). Přehled územního vývoje Horní a Dolní Lužice do konce 19. století. Scripta Facultatis scientiarum naturalium UJEP Brunensis, Geographia 1, opus 2. Str. 30.
  10. ^ U prevodu iz gornjolužičkosrpskog — „lužičkosrpski kraj”, vidi: Hornjoserbsko-ruski słownik (1974). Budyšin: Domowina, str. 465.
  11. ^ Donja Lužica i severna polovina Gornje Lužice su prikazane u sastavu Pruske. Južna polovina Gornje Lužice je u sastavu Saksonije.
  12. ^ Uporedu sa Poljacima, Litvancima, Dancima i Frizima, vidi: Serbske stawizny 2 (2011). Budyšin: Domowina, str. 29.

Reference uredi

  1. ^ a b v Stawizny Serbow, I 1977, str. 18.
  2. ^ a b v g Lapteva, str. 1.
  3. ^ a b Serbske stawizny 1 2009, str. 8.
  4. ^ a b Stawizny Serbow, I 1977, str. 59.
  5. ^ Stawizny Serbow, I 1977, str. 59—60.
  6. ^ a b v Stawizny Serbow, I 1977, str. 60.
  7. ^ a b v Stawizny Serbow, I 1977, str. 65.
  8. ^ Stawizny Serbow, I 1977, str. 135.
  9. ^ a b v Neustupný 1946, str. 135 harvnb greška: više ciljeva (2×): CITEREFNeustupný1946 (help)
  10. ^ Vlastь i obщestvo v usloviяh diktaturы: istoričeskiй opыt SSSR i GDR, 1945—1965: materialы naučno-tehničeskoй konferencii. Arhangelьsk: Pomorskiй universitet. 2007. str. 66. 
  11. ^ Tolstoй, S. P. (1964). Narodы mira. Эtnografičeskie očerki. 1. Moskva: Nauka. str. 283. 
  12. ^ Mětšk, Frido (1966). „Z działalności Zentralstelle fur Wendenangelegenheiten (Wendenabteilung) w latach 1920—1945”. Przegląd Zachodni. Poznań: Instytut Zachodni (3): 97. 
  13. ^ Lapteva, L. P. (2007). K. V. Ševčenko. Lužickiй vopros i Čehoslovakiя (1945—1948) (PDF). 3. Slavjanovedenije. str. 107. 
  14. ^ a b v Lapteva, str. 3.
  15. ^ a b v g d đ Lapteva, str. 4.
  16. ^ a b v Lapteva, str. 11.
  17. ^ a b Narodы mira. Эtnografičeskie očerki. I. Moskva: Nauka. 1964. str. 279. 
  18. ^ Slavяnskiй alьmanah (PDF). Moskva: Indrik. 2004. str. 314. 
  19. ^ a b v Stawizny Serbow, I 1977, str. 17.
  20. ^ Slavяno-germanskie issledovaniя (PDF). II. Moskva: Indrik. 2000. str. 413. 
  21. ^ Alekseev, Sergeй (2004). Istoriя slavяn v V—VIII vekah. Moskva. str. 48. 
  22. ^ a b Stawizny Serbow, I 1977, str. 16.
  23. ^ Gugnin 1997, str. 11.
  24. ^ Gugnin 1997, str. 12.
  25. ^ Orbini, Mavro (1999). Kraljevstvo Slavena. Zagreb: Narodne novine. str. 129—130. 
  26. ^ a b v g d Stawizny Serbow, I 1977, str. 23.
  27. ^ a b Stawizny Serbow, I 1977, str. 26.
  28. ^ Boucek, Joseph S. (1949). Slavonic Encyclopedia. Philosophical Library. str. 1362. 
  29. ^ a b v Stawizny Serbow, I 1977, str. 22.
  30. ^ a b Stawizny Serbow, I 1977, str. 24.
  31. ^ Stawizny Serbow, I 1977, str. 19.
  32. ^ a b v Stawizny Serbow, I 1977, str. 20.
  33. ^ Zarys serbskich stawiznow 1976, str. 10.
  34. ^ Stawizny Serbow, I 1977, str. 21.
  35. ^ Neustupný, Jiří (1947). Pervobыtnaя istoriя Lužicы. Praga. str. 129. 
  36. ^ Gugnin 1997, str. 13.
  37. ^ Stawizny Serbow, I 1977, str. 57.
  38. ^ Stawizny Serbow, I 1977, str. 58.
  39. ^ Serbske stawizny 1 2009, str. 7.
  40. ^ a b Semirяga 1955, str. 21. sfn greška: više ciljeva (2×): CITEREFSemirяga1955 (help)
  41. ^ Stawizny Serbow, I 1977, str. 61.
  42. ^ a b v Stawizny Serbow, I 1977, str. 62.
  43. ^ Serbske stawizny 1 2009, str. 14.
  44. ^ a b v Эtnosocialьnaя i političeskaя struktura rannefeodalьnыh slavяnskih gosudarstv i narodnosteй (PDF). Moskva: Nauka. 1987. str. 99. 
  45. ^ a b Serbske stawizny 1 2009, str. 15.
  46. ^ Karl Velikiй: realii i mifы. Moskva: Institut obщeй istorii RAN. 2001. str. 40. 
  47. ^ Zarys serbskich stawiznow 1976, str. 14.
  48. ^ a b Serbske stawizny 1 2009, str. 16.
  49. ^ Stawizny Serbow, I 1977, str. 63.
  50. ^ a b Эtnosocialьnaя i političeskaя struktura rannefeodalьnыh slavяnskih gosudarstv i narodnosteй (PDF). Moskva: Nauka. 1987. str. 100. 
  51. ^ a b Stawizny Serbow, I 1977, str. 45.
  52. ^ a b v g Serbske stawizny 1 2009, str. 17.
  53. ^ a b Stawizny Serbow, I 1977, str. 64.
  54. ^ Stawizny Serbow, I 1977, str. 48—49.
  55. ^ a b v Serbske stawizny 1 2009, str. 13.
  56. ^ a b Steckevič, S. M. (1957). Očerki istorii юžnыh i zapadnыh slavяn: posobie dlя učitelя. Gos. učebno-pedagog. izd-vo. str. 26. 
  57. ^ Gugnin 1997, str. 16.
  58. ^ Эtnosocialьnaя i političeskaя struktura rannefeodalьnыh slavяnskih gosudarstv i narodnosteй (PDF). Moskva: Nauka. 1987. str. 99, 100. 
  59. ^ Vepřek, Miroslav (2014). Velká Morava a velkomoravská staroslověnština (PDF). Olomouc: Univerzita Palackého v Olomouci. str. 61. 
  60. ^ Zarys serbskich stawiznow 1976, str. 19.
  61. ^ a b Stawizny Serbow, I 1977, str. 66.
  62. ^ a b Serbske stawizny 1 2009, str. 18.
  63. ^ Stawizny Serbow, I 1977, str. 67.
  64. ^ Golionceva, V. N. (2008). Nemecko-sorbskie istoriko-literaturnыe svяzi (PDF). Universitetskie čteniя: žurnal. Arhivirano iz originala (PDF) 15. 08. 2018. g. Pristupljeno 15. 08. 2018. 
  65. ^ a b Serbske stawizny 1 2009, str. 20.
  66. ^ Stawizny Serbow, I 1977, str. 70.
  67. ^ Serbske stawizny 1 2009, str. 19.
  68. ^ a b v g Serbske stawizny 1 2009, str. 21.
  69. ^ a b v g Stawizny Serbow, I 1977, str. 71.
  70. ^ Stawizny Serbow, I 1977, str. 72.
  71. ^ Stawizny Serbow, I 1977, str. 79.
  72. ^ a b Serbske stawizny 1 2009, str. 9.
  73. ^ a b v Serbske stawizny 1 2009, str. 10.
  74. ^ Stawizny Serbow, I 1977, str. 54.
  75. ^ Zarys serbskich stawiznow 1976, str. 16.
  76. ^ a b v g d đ e Lapteva, str. 2.
  77. ^ Stawizny Serbow, I 1977, str. 52.
  78. ^ Stawizny Serbow, I 1977, str. 56.
  79. ^ Stawizny Serbow, I 1977, str. 44.
  80. ^ Эtnosocialьnaя i političeskaя struktura rannefeodalьnыh slavяnskih gosudarstv i narodnosteй (PDF). Moskva: Nauka. 1987. str. 98. 
  81. ^ a b Serbske stawizny 1 2009, str. 11.
  82. ^ Zarys serbskich stawiznow 1976, str. 12.
  83. ^ Zarys serbskich stawiznow 1976, str. 11.
  84. ^ Serbske stawizny 1 2009, str. 12.
  85. ^ Эtnosocialьnaя i političeskaя struktura rannefeodalьnыh slavяnskih gosudarstv i narodnosteй (PDF). Moskva: Nauka. 1987. str. 98, 99. 
  86. ^ Neustupný, Jiří (1946). Pravěké dějiny Lužice. Praha: Společnost prátel Lužice. str. 118. 
  87. ^ Razvitie эtničeskogo samosoznaniя slavяnskih narodov v эpohu rannego Srednevekovья. Moskva: Nauka. 1982. str. 199. 
  88. ^ a b v Pervobыtnaя istoriя Lužicы. Praga. 1947. str. 129. 
  89. ^ Stawizny Serbow, I 1977, str. 76.
  90. ^ a b Stawizny Serbow, I 1977, str. 74.
  91. ^ Josip Matasović, Josip (1932). Narodna starina: časopis za historiju i etnografiju južnih Slovjena. XI. str. 3. 
  92. ^ a b v Serbske stawizny 1 2009, str. 75.
  93. ^ a b Serbske stawizny 1 2009, str. 76.
  94. ^ Gugnin 1997, str. 17.
  95. ^ Tolstoй, N. I. (1998). Slavяnskaя literaturno-яzыkovaя situaciя (PDF). II. Яzыki russkoй kulьturы. str. 35. 
  96. ^ a b v Serbske stawizny 1 2009, str. 26.
  97. ^ Stawizny Serbow, I 1977, str. 106.
  98. ^ Stawizny Serbow, I 1977, str. 80.
  99. ^ Stawizny Serbow, I 1977, str. 101.
  100. ^ a b v g Serbske stawizny 1 2009, str. 22.
  101. ^ Stawizny Serbow, I 1977, str. 97.
  102. ^ Stawizny Serbow, I 1977, str. 98.
  103. ^ Stawizny Serbow, I 1977, str. 99.
  104. ^ Zarys serbskich stawiznow 1976, str. 23—24.
  105. ^ a b v Serbske stawizny 1 2009, str. 24.
  106. ^ Stawizny Serbow, I 1977, str. 85.
  107. ^ Stawizny Serbow, I 1977, str. 86.
  108. ^ Hristianstvo v stranah Vostočnoй, Юgo-Vostočnoй i Centralьnoй Evrope na poroge vtorogo tыsяčeletiя (PDF). Moskva: Яzыki slavяnskoй kulьturы. 2002. str. 55. 
  109. ^ a b Serbske stawizny 1 2009, str. 28.
  110. ^ Serbske stawizny 1 2009, str. 27.
  111. ^ Serbske stawizny 1 2009, str. 29.
  112. ^ Serbske stawizny 1 2009, str. 30.
  113. ^ Stawizny Serbow, I 1977, str. 96.
  114. ^ Wachowski, Kazimierz (2000). Słowiańszczyzna Zachodnia. Posłowiem opatrzył Gerard Labuda. Poznań: Wydawnictwo Poznańskiego Towarzystwa Przyjaciół Nauk. str. 75. 
  115. ^ a b Stawizny Serbow, I 1977, str. 27.
  116. ^ Stawizny Serbow, I 1977, str. 28.
  117. ^ a b Serbske Stawizny 1 2009, str. 30.
  118. ^ a b Stawizny Serbow, I 1977, str. 107.
  119. ^ Serbske Stawizny 1 2009, str. 31.
  120. ^ Serbske Stawizny 1 2009, str. 32.
  121. ^ a b Stawizny Serbow, I 1977, str. 108.
  122. ^ Stawizny Serbow, I 1977, str. 109.
  123. ^ Evropeйskiй alьmanah. Nauka. 1992. str. 164. 
  124. ^ Serbske Stawizny 1 2009, str. 40.
  125. ^ Semirяga, M. I. (1955). Lužičane. Moskva: Izdatelьstvo AN SSSR. str. 90, 91. 
  126. ^ a b Semirяga 1955, str. 22. sfn greška: više ciljeva (2×): CITEREFSemirяga1955 (help)
  127. ^ Stawizny Serbow, I 1977, str. 117.
  128. ^ Stawizny Serbow, I 1977, str. 115, 117.
  129. ^ Kijo, Kinga (2009). Česko-lužické styky od nejstaršího období do 19. století (PDF). 3. Česko-lužický věstník. str. 18. 
  130. ^ Lapteva, L. P. (2007). K. V. Ševčenko. Lužickiй vopros i Čehoslovakiя (1945—1948) (PDF). 3. Moskva: Slavяnovedenie. str. 106. 
  131. ^ a b Stawizny Serbow, I 1977, str. 136.
  132. ^ Zmeškal, Vladimír (1962). Lužičtí Srbové. Praha: Společnost Národního muzea v Praze. str. 180. 
  133. ^ Serbske stawizny 1 2009, str. 32.
  134. ^ Serbske stawizny 1 2009, str. 34.
  135. ^ a b Serbske stawizny 1 2009, str. 35.
  136. ^ Serbske stawizny 1 2009, str. 36.
  137. ^ Serbske stawizny 1 2009, str. 37.
  138. ^ Serbske stawizny 1 2009, str. 44.
  139. ^ a b Serbske stawizny 1 2009, str. 45.
  140. ^ a b Serbske stawizny 1 2009, str. 41.
  141. ^ Stawizny Serbow, I 1977, str. 122.
  142. ^ Stawizny Serbow, I 1977, str. 126.
  143. ^ Serbske stawizny 1 2009, str. 39.
  144. ^ a b Serbske stawizny 1 2009, str. 42.
  145. ^ Serbske stawizny 1 2009, str. 43.
  146. ^ Gugnin 1997, str. 18.
  147. ^ Semirяga 1955, str. 22, 23. sfn greška: više ciljeva (2×): CITEREFSemirяga1955 (help)
  148. ^ Paulь, A. (2014). Slavяne v Centralьnoй Germanii. 1 (35). Rostok: Rusin. str. 14—15. 
  149. ^ a b Stawizny Serbow, I 1977, str. 144—145.
  150. ^ Stawizny Serbow, I 1977, str. 152—153.
  151. ^ Stawizny Serbow, I 1977, str. 146.
  152. ^ Stawizny Serbow, I 1977, str. 147.
  153. ^ Stawizny Serbow, I 1977, str. 148.
  154. ^ Stawizny Serbow, I 1977, str. 149.
  155. ^ Trávníček, Dušan. Přehled územního vývoje Horní a Dolní Lužice do konce 19. století. Scripta Facultatis scientiarum naturalium UJEP Brunensis, Geographia 1, opus 2. str. 30. 
  156. ^ Gugnin 1997, str. 19.
  157. ^ Serbske stawizny 1 2009, str. 46.
  158. ^ a b Serbske stawizny 1 2009, str. 49.
  159. ^ Serbske stawizny 1 2009, str. 54.
  160. ^ Serbske stawizny 1 2009, str. 55.
  161. ^ a b Serbske stawizny 1 2009, str. 48.
  162. ^ Serbske stawizny 1 2009, str. 49, 50.
  163. ^ Serbske stawizny 1 2009, str. 50.
  164. ^ Gugnin 1997, str. 19, 20.
  165. ^ Semirяga 1955, str. 24, 25. sfn greška: više ciljeva (2×): CITEREFSemirяga1955 (help)
  166. ^ Semirяga 1955, str. 24. sfn greška: više ciljeva (2×): CITEREFSemirяga1955 (help)
  167. ^ Stawizny Serbow, I 1977, str. 169.
  168. ^ Von Schulenburg, Wilibald (1991). The tales of the Sorbs Wends. Sumptibus Publications. str. VI. 
  169. ^ a b Serbske stawizny 1 2009, str. 51.
  170. ^ Kijo, Kinga (2009). Česko-lužické styky od nejstaršího období do 19. století (PDF). 3. Praha: Česko-lužický věstník. str. 20. 
  171. ^ Stawizny Serbow, I 1977, str. 199.
  172. ^ Wohlgemuthová, Jitka (2011). První společné dějiny Horní a Dolní Lužice a jejich autor (PDF). 1. Praha: Česko-lužický věstník. str. 2. 
  173. ^ a b v g d đ e ž z i Lapteva, str. 5.
  174. ^ Serbske stawizny 1 2009, str. 47.
  175. ^ Serbske stawizny 1 2009, str. 52.
  176. ^ Giacomo Fontana, Giacomo (1605). Insegne di varii prencipi et case illustri d'Italia e altre provincie (PDF). Modena. str. 10. Arhivirano iz originala (PDF) 04. 03. 2016. g. Pristupljeno 04. 10. 2018. 
  177. ^ Giacomo Fontana, Giacomo (1605). Insegne di varii prencipi et case illustri d'Italia e altre provincie (PDF). Modena. str. 14. Arhivirano iz originala (PDF) 04. 03. 2016. g. Pristupljeno 04. 10. 2018. 
  178. ^ a b v Serbske stawizny 1 2009, str. 56.
  179. ^ Stawizny Serbow, I 1977, str. 204—205.
  180. ^ Stawizny Serbow, I 1977, str. 205.
  181. ^ a b v g Serbske stawizny 1 2009, str. 57.
  182. ^ a b v g Serbske stawizny 1 2009, str. 58.
  183. ^ Šušarina, I. A. (2011). Vvedenie v slavяnskuю filologiю. Moskva: Flinta. str. 100. 
  184. ^ Semirяga 1955, str. 25. sfn greška: više ciljeva (2×): CITEREFSemirяga1955 (help)
  185. ^ Ševčenko, K. V. (2007). „Popыtka lužickih serbov vыйti iz sostava Germanii v 1945—1946 godah” (PDF). Slavjanovedenije. Moskva: Nauka (3): 4. 
  186. ^ Stawizny Serbow, I 1977, str. 228.
  187. ^ Stawizny Serbow, I 1977, str. 221.
  188. ^ Stawizny Serbow, I 1977, str. 219—220.
  189. ^ Stawizny Serbow, I 1977, str. 220.
  190. ^ a b v Serbske stawizny 1 2009, str. 65.
  191. ^ Serbske stawizny 1 2009, str. 64.
  192. ^ Stawizny Serbow, I 1977, str. 253.
  193. ^ a b Serbske stawizny 1 2009, str. 64, 65.
  194. ^ Stawizny Serbow, I 1977, str. 278.
  195. ^ Stawizny Serbow, I 1977, str. 234—235.
  196. ^ Stawizny Serbow, I 1977, str. 276.
  197. ^ Serbske stawizny 1 2009, str. 69.
  198. ^ Serbske stawizny 1 2009, str. 70.
  199. ^ a b Serbske stawizny 1 2009, str. 71.
  200. ^ Semirяga 1955, str. 26. sfn greška: više ciljeva (2×): CITEREFSemirяga1955 (help)
  201. ^ Gugnin 1997, str. 22.
  202. ^ Lapteva, str. 7, 8.
  203. ^ a b v Serbske stawizny 1 2009, str. 82.
  204. ^ Stawizny Serbow, I 1977, str. 232—233.
  205. ^ Serbske stawizny 1 2009, str. 59.
  206. ^ Serbske stawizny 1 2009, str. 60.
  207. ^ a b Serbske stawizny 1 2009, str. 61.
  208. ^ Serbske stawizny 1 2009, str. 62, 63.
  209. ^ Serbske stawizny 1 2009, str. 67.
  210. ^ Serbske stawizny 1 2009, str. 68.
  211. ^ Stawizny Serbow, I 1977, str. 282.
  212. ^ Stawizny Serbow, I 1977, str. 280—281.
  213. ^ a b Serbske stawizny 1 2009, str. 72.
  214. ^ Serbske stawizny 1 2009, str. 73.
  215. ^ Lapteva, str. 6.
  216. ^ Serbske stawizny 1 2009, str. 66.
  217. ^ Lapteva, str. 8.
  218. ^ a b v Lapteva, str. 9.
  219. ^ Zarys serbskich stawiznow 1976, str. 74.
  220. ^ Serbske stawizny 1 2009, str. 74.
  221. ^ Serbske stawizny 1 2009, str. 77.
  222. ^ Serbske stawizny 1 2009, str. 78.
  223. ^ a b Serbske stawizny 1 2009, str. 79.
  224. ^ Lapteva, str. 10.
  225. ^ Serbske stawizny 1 2009, str. 80.
  226. ^ Litavrin, G. G. (1999). Slavяne i ih sosedi. 9. Moskva: Nauka. str. 224. 
  227. ^ Lapteva, str. 13.
  228. ^ Serbske stawizny 1 2009, str. 81.
  229. ^ Lapteva, str. 12.
  230. ^ Putešestvie v Lužicы vesnoй 1839. 1—2. Dennica. 1842. 
  231. ^ Gilьferding, A. F. (1868). Statьi po sovremennыm voprosam slavяnskim. 2. Sankt-Peterburg. str. 26. 
  232. ^ Semirяga 1955, str. 4. sfn greška: više ciljeva (2×): CITEREFSemirяga1955 (help)
  233. ^ Serbske stawizny 1 2009, str. 83.
  234. ^ Serbske stawizny 1 2009, str. 85.
  235. ^ a b Serbske stawizny 1 2009, str. 86.
  236. ^ Serbske stawizny 1 2009, str. 86—87.
  237. ^ Serbske stawizny 1 2009, str. 88.
  238. ^ Serbske stawizny 1 2009, str. 89.
  239. ^ Serbske stawizny 1 2009, str. 90.
  240. ^ Serbske stawizny 1 2009, str. 92.
  241. ^ Serbske stawizny 1 2009, str. 93.
  242. ^ Serbske stawizny 1 2009, str. 94.
  243. ^ a b Lapteva, str. 15.
  244. ^ Serbske stawizny 1 2009, str. 95.
  245. ^ a b Gugnin 1997, str. 119.
  246. ^ Serbske stawizny 1 2009, str. 101.
  247. ^ Serbske stawizny 1 2009, str. 102.
  248. ^ Lapteva, L. P. (2005). Istoriя slavяnovedeniя v Rossii v HIH veke. Moskva: Indrik. str. 526. 
  249. ^ Serbske stawizny 1 2009, str. 96.
  250. ^ a b v Serbske stawizny 1 2009, str. 97.
  251. ^ Serbske stawizny 1 2009, str. 98.
  252. ^ Serbske stawizny 1 2009, str. 98—99.
  253. ^ Lapteva, str. 17.
  254. ^ Serbske stawizny 1 2009, str. 103.
  255. ^ a b Serbske stawizny 1 2009, str. 104.
  256. ^ Semirяga 1955, str. 183. sfn greška: više ciljeva (2×): CITEREFSemirяga1955 (help)
  257. ^ Lapteva, str. 16.
  258. ^ Serbske stawizny 1 2009, str. 105.
  259. ^ Serbske stawizny 1 2009, str. 106.
  260. ^ Serbske stawizny 1 2009, str. 107.
  261. ^ Lapteva, str. 18.
  262. ^ Serbske stawizny 1 2009, str. 108.
  263. ^ Serbske stawizny 1 2009, str. 109.
  264. ^ a b Serbske stawizny 1 2009, str. 110.
  265. ^ Serbske stawizny 1 2009, str. 111.
  266. ^ Serbske stawizny 1 2009, str. 112.
  267. ^ a b v Semirяga 1955, str. 13. sfn greška: više ciljeva (2×): CITEREFSemirяga1955 (help)
  268. ^ Serbske stawizny 1 2009, str. 112, 113.
  269. ^ Serbske stawizny 1 2009, str. 114.
  270. ^ a b Serbske stawizny 1 2009, str. 115.
  271. ^ a b Serbske stawizny 1 2009, str. 116.
  272. ^ Serbske stawizny 1 2009, str. 117.
  273. ^ Serbske stawizny 1 2009, str. 119.
  274. ^ Serbske stawizny 1 2009, str. 120.
  275. ^ Serbske stawizny 1 2009, str. 121.
  276. ^ Serbske stawizny 1 2009, str. 121, 122.
  277. ^ Serbske stawizny 1 2009, str. 122.
  278. ^ Lapteva, str. 19.
  279. ^ Serbske stawizny 2 2011, str. 5.
  280. ^ a b v g Serbske stawizny 2 2011, str. 6.
  281. ^ a b v Lapteva, str. 20.
  282. ^ Förster 2007, str. 10
  283. ^ Semirяga 1955, str. 38. sfn greška: više ciljeva (2×): CITEREFSemirяga1955 (help)
  284. ^ Ševčenko, K. V. (2012). Politika Čehoslovakii v Lužickom voprose v 1918—1919 gg. (PDF) (Rossiйskie i slavяnskie issledovaniя. Vыpusk 7 izd.). Minsk: BGU. str. 33. 
  285. ^ Serbske stawizny 2 2011, str. 7.
  286. ^ Serbske stawizny 2 2011, str. 8.
  287. ^ Serbske stawizny 2 2011, str. 14.
  288. ^ Serbske stawizny 2 2011, str. 10.
  289. ^ a b v Serbske stawizny 2 2011, str. 13.
  290. ^ a b v Lapteva, str. 22.
  291. ^ a b Serbske stawizny 2 2011, str. 17.
  292. ^ Gugnin 1997, str. 136.
  293. ^ a b v Lapteva, str. 23.
  294. ^ Serbske stawizny 2 2011, str. 40.
  295. ^ Evropeйskiй alьmanah. Moskva: Nauka. 1990. str. 167. 
  296. ^ a b v g Lapteva, str. 21.
  297. ^ Mětšk, Frido (1966). „Z działalności Zentralstelle fur Wendenangelegenheiten (Wendenabteilung) w latach 1920—1945”. Przegląd Zachodni. Poznań: Instytut Zachodni (3): 87. 
  298. ^ Gugnin 1997, str. 135.
  299. ^ Reisch, Franz (1970). Die Sorben: Wissenswertes aus Vergangenheit und Gegenwart der sorbischen nationalen Minderheit. Bautzen: Domowina. str. 207. 
  300. ^ Semirяga 1955, str. 185. sfn greška: više ciljeva (2×): CITEREFSemirяga1955 (help)
  301. ^ Serbske stawizny 2 2011, str. 26.
  302. ^ Serbske stawizny 2 2011, str. 27.
  303. ^ Serbske stawizny 2 2011, str. 43.
  304. ^ a b v Lapteva, str. 24.
  305. ^ Zarys serbskich stawiznow 1976, str. 162.
  306. ^ Serbske stawizny 2 2011, str. 46.
  307. ^ a b v Lapteva, str. 25.
  308. ^ Gugnin 1997, str. 154.
  309. ^ a b Serbske stawizny 2 2011, str. 50.
  310. ^ a b Serbske stawizny 2 2011, str. 51.
  311. ^ Gugnin, A. A. (1996). „Literaturы zapadnыh i юžnыh slavяn perioda Vtoroй mirovoй voйnы” (PDF). Slavjanovedenije. Moskva: Nauka (3): 73. 
  312. ^ a b Lapteva, str. 26.
  313. ^ Čerednikova, A. Ю. (2018). „Osobennosti vzaimootnošeniй vlasteй i lužickih obщestvennыh organizaciй (1918—1949 gg.)”. Intelligenciя i mir. Ivanovo: Ivanovskiй gosudarstvennый universitet (1): 4—5. 
  314. ^ a b Graham Jackman, Ian F. Roe (2000). Finding a Voice: Problems of Language in East German Society and Culture. Amsterdam — Atlanta: Rodopi. str. 40. 
  315. ^ Petr, Jan (1972). Nástin politických a kulturních dějin Lužických Srbů. Praha. str. 274—275. 
  316. ^ Kasper, M. (1967). Fašistické plány na likvidaci Lužických Srbů. Slovansky prehled. str. 12. 
  317. ^ Zarys serbskich stawiznow 1976, str. 171.
  318. ^ Förster 2007, str. 242
  319. ^ Semirяga 1955, str. 50. sfn greška: više ciljeva (2×): CITEREFSemirяga1955 (help)
  320. ^ Semirяga 1955, str. 49. sfn greška: više ciljeva (2×): CITEREFSemirяga1955 (help)
  321. ^ Zarys serbskich stawiznow 1976, str. 172.
  322. ^ a b v Serbske stawizny 2 2011, str. 72.
  323. ^ a b Semirяga 1955, str. 51. sfn greška: više ciljeva (2×): CITEREFSemirяga1955 (help)
  324. ^ Nadźija na swobodu 2000, str. 5.
  325. ^ Gugnin 1997, str. 142.
  326. ^ a b Serbske stawizny 2 2011, str. 63.
  327. ^ Nadźija na swobodu 2000, str. 7.
  328. ^ Serbske stawizny 2 2011, str. 62.
  329. ^ a b v Nadźija na swobodu 2000, str. 8.
  330. ^ Gugnin 1997, str. 157.
  331. ^ Nadźija na swobodu 2000, str. 6.
  332. ^ a b Nadźija na swobodu 2000, str. 9.
  333. ^ Semirяga 1955, str. 53. sfn greška: više ciljeva (2×): CITEREFSemirяga1955 (help)
  334. ^ a b v Lapteva, str. 27.
  335. ^ Semirяga 1955, str. 54. sfn greška: više ciljeva (2×): CITEREFSemirяga1955 (help)
  336. ^ Lapteva, L. P. (2007). „K. V. Ševčenko. Lužickiй vopros i Čehoslovakiя (1945—1948)” (PDF). Slavjanovedenije. Moskva: Nauka (3): 106. 
  337. ^ Semirяga 1955, str. 53—56. sfn greška: više ciljeva (2×): CITEREFSemirяga1955 (help)
  338. ^ Čerednikova, A. Ю. (2018). „Osobennosti vzaimootnošeniй vlasteй i lužickih obщestvennыh organizaciй (1918—1949 gg.)”. Intelligenciя i mir. Ivanovo: Ivanovskiй gosudarstvennый universitet (1): 9. 
  339. ^ Serbske stawizny 2 2011, str. 69.
  340. ^ Serbske stawizny 2 2011, str. 70.
  341. ^ a b Nadźija na swobodu 2000, str. 51.
  342. ^ Serbske stawizny 2 2011, str. 73.
  343. ^ a b Serbske stawizny 2 2011, str. 81.
  344. ^ Serbske stawizny 2 2011, str. 74.
  345. ^ a b Serbske stawizny 2 2011, str. 75.
  346. ^ Semirяga 1955, str. 62. sfn greška: više ciljeva (2×): CITEREFSemirяga1955 (help)
  347. ^ a b Lapteva, L. P. (1996). „Serbolužickaя slovesnostь v эpohu Prosveщeniя. Kratkiй obzor” (PDF). Slavjanovedenije. Moskva: Nauka (4): 116. 
  348. ^ Oberlausitzer Heide- und Teichlandschaft. Köln: Böhlau Verlag. 2005. str. 219. 
  349. ^ Meškank, Timo (2011). Kultura w słužbje totalitarneho režima. Budyšin: Ludowe nakładnistwo Domowina. str. 175. 
  350. ^ Semirяga 1955, str. 59, 61. sfn greška: više ciljeva (2×): CITEREFSemirяga1955 (help)
  351. ^ a b Semirяga 1955, str. 9. sfn greška: više ciljeva (2×): CITEREFSemirяga1955 (help)
  352. ^ a b v g Lapteva, str. 28.
  353. ^ Serbske stawizny 2 2011, str. 76.
  354. ^ Serbske stawizny 2 2011, str. 89.
  355. ^ a b v g Lapteva, str. 29.
  356. ^ Gugnin 1997, str. 173.
  357. ^ Ermakova, M. I. (2014). Aktualьnыe эtnoяzыkovыe i эtnokulьturnыe problemы sovremennosti. 1. Moskva. str. 67. 
  358. ^ Serbske stawizny 2 2011, str. 119.
  359. ^ Ševčenko, K. V. (2004). Vopreki proročestvam. Lužickie serbы na poroge tretьego tыsяčeletiя (PDF) (Slavяnskiй alьmanah izd.). Moskva: Indrik. str. 319. 
  360. ^ Gugnin 1997, str. 367—368.
  361. ^ a b Lapteva, str. 30.
  362. ^ a b Ševčenko, K. V. (2004). „Vopreki proročestvam. Lužickie serbы na poroge tretьego tыsяčeletiя” (PDF). Slavjanski almanah (2003). Moskva: Indrik: 320. 
  363. ^ „Benedikt Dюrlih: «Kulьturnaя identičnostь lužickih serbov pod ugrozoй»”. // stoletie.ru. 
  364. ^ Malec, Miloš (2008). „Povrchová těžba hnědého uhlí na Lužici — Události roku 2007 (1/2)” (PDF) (4). Praha: Česko-lužický věstník: 26. 

Literatura uredi

na gornjolužičkosrpskom jeziku
na nemačkom jeziku
  • Förster, Frank (2007). Die Wendenfrage in der deutschen Ostforschung 1933–1945. Baucen: Domowina. 
na ruskom jeziku
na češkom jeziku
  • Černý, Adolf (1911). Lužice a Lužičtí Srbové. Praha. 
  • Neustupný, Jiří (1946). Pravěké dějiny Lužice. Praha: Společnost prátel Lužice. str. 135. 
na engleskom jeziku

Spoljašnje veze uredi

 
Istorija Lužičkih Srba na Vikimedijinoj ostavi.
Preuzeto iz „https://sr.wikipedia.org/w/index.php?title=Историја_Лужичких_Срба&oldid=27674744”