Википедија

Kumani

Kumani (mađ. Kunok, rus. Половцы, bug. Кумани, rum. Cumani),[1][2] takođe poznati i kao zapadni deo naroda Kipčak [uk] (Kumani), bili su narod turkijskog porekla[3][4][5][1] koji su živeli u Kipčačkom kanatu [en]. Kumani su bili nomadsko pleme koje je nastanjivalo predele severno od Crnog mora, duž reke Volge poznatog pod imenom „Kumanija”. Posle mongolske invazije (1237), mnogi su tražili utočište u Kraljevini Ugarskoj, pošto se mnogo Kumana naselilo u Ugarskoj, Drugom bugarskom carstvu u kojoj su igrali važnu ulogu u razvoju države i Anadoliji pre invazije.[6][7][8]‍:2[9]‍:283

Mapa Evroazije oko 1200.

U vezi sa Pečenezima,[10] oni su naseljavali promenljivo područje severno od Crnog mora i duž reke Volge poznato kao Kumanija, odakle su se Kumano-kipčaci mešali u politiku Kavkaza i Horezmijskog carstva.[8]‍:7 Kumani su bili žestoki i strašni nomadski ratnici evroazijske stepe koji su izvršili trajni uticaj na srednjovekovni Balkan.[11]‍:116[12] Oni su bili brojni, kulturno sofisticirani i vojno moćni.[13]‍:13

Mnogi su se na kraju naselili zapadno od Crnog mora, utičući na politiku Kijevske Rusije, Galičko-volinske kneževine, kanata Zlatne Horde, Drugog bugarskog carstva, Kraljevine Srbije, Kraljevine Ugarske, Moldavije, Kraljevine Gruzije, Vizantijsko carstvo, Nikejsko carstvo, Latinsko carstvo i Vlašku, sa kumanskim imigrantima koji su se integrisali u elitu svake zemlje.[9]‍:281 Kumani su takođe igrali istaknutu ulogu u Četvrtom krstaškom ratu i u stvaranju Drugog bugarskog rata. Carstvo.[8][14]‍:50 Kumanska i kipčačka plemena su se politički udružila da bi stvorila Kumansko-kipčačku konfederaciju [en].[13]‍:7

Kumanski jezik je posvedočen u nekim srednjovekovnim dokumentima i najpoznatiji je od ranih turkijskih jezika.[5]‍:186 Codex Cumanicus je bio lingvistički priručnik napisan da pomogne katoličkim misionarima da komuniciraju sa kumanskim narodom.

Istorija uredi

 
Kumani u stepi, slika izložena u Dnjepropetrovsku
 
Kumanija u 13. veku
 
Harezimsko carstvo
 
Kumanska statua u Harkovu, Ukrajina

U predele južne Ukrajine, nekadašnje Moldavije i Vlaške i dela Transilvanije Kumani su ušli u 11. veku. Jednom kada su zaposeli ove predele i učvrstili se, nastavili su da upadaju u na teritorije Vizantijskog carstva, Kraljevine Ugarske i Kijevske Rusije. Mađarski kralj Ladislav prvi ih je porazio 1089. godine.

Svoju državu Kumani su proglasili u 11. veku pod imenom „Kumanija”. To su bile teritorije gde se danas nalaze Moldavija i Vlaška.

Pečenezi, polunomadski narod koji je živeo u jugozapadnim delovima Evroazije je dolazio u sukob sa Kumanima. Poslednji poznati sukob su imali 1094. kada su ih Kumani porazili. Mnogi Pečenjezi su ubijeni, a ostali su asimilovani od strane Kumana.

U Vlaško-bugarskom ustanku protiv Vizantije, Kumani su igrali značajnu ulogu u pobedi pobunjenika i ponovnog proglašenja bugarske nezavisnosti 1185. godine.

Kumani su takođe u 12. veku porazili velikog kneza Kijevske Rusije Vladimira Monomaha u bici kod reke Stugne, ali su ih razbili Mongoli 1238. godine, posle čega su se razišli po okolnim državama Vlaške, Moldavije, Mađarske, Bugarske i Vizantije.

Posle mnogo sukoba sa Mađarima, većina Kumana, zajedno sa Jasima, napustila je Mađarsku i pridružila se svojim izbeglim plemenima u Bugarskoj. Kumani koji su prebegli u ruske stepe su se pridružile mongolskim Zlatnim hordama.

Mađarski kraljevi su prisvajali teritorije na kojima su se nalazili Kumani, tako da su mađarski kraljevi dinastije Arpad i Anžuj imali i titule kralja Kumanije (rex Cumaniae).

U 13. veku zapadni Kumani su prihvatili katolicizam,[15] u Mađarskoj su postali kalvinisti, u Moldaviji (Gagauzi) su prihvatili pravoslavnu veru, dok su istočni Kumani prihvatili islam.

Uticaj Kumana u početku je bio toliki da su u Moldaviji i Vlaškoj preuzimali kumanska imena, ne samo običan narod nego čak i vladari. Međutim, vremenom su se asimilovali i preovladao je rumunski uticaj i većina se u tim krajevima počela izjašnjavati kao Rumuni.

Basarab prvi, sin vlaškog princa Tihomira Vlaškog, održao je nezavisnost od Mađarske sve do početka 14. veka. Basarab se smatra kumanskim imenom i ima značenje „otac kralj”.

Od sredine 13. veka kada su došli na prostor Banata, naselili su zemljište u trouglu između današnjih naselja: Valkanj-Nakovo-Padej. Središte ove teritorije nalazilo se u srednjovekovnom naselju Senteš, od kojeg se sačuvao istoimeni naziv potesa, jugozapadno od Mokrina.[16] U 16. veku, za vreme najezde Turaka područje Kumana je bivalo sve manje, na području između Dunava i Tise Kumani su bili proterani i uništeni. U ovo vreme (u popisu iz 1558) se ta područja prvi put nazivaju „mali” Kumani (Kiškunšag) i „veliki” Kumani (Nađkunšag) u zavisnosti od njihove preostale brojnosti.[17]

Uticaj Kumana je veoma dugo ostao u Mađarskoj, sve do kraja 17. veka. To se ogledalo u kumanskom jeziku i običajima koji su se održali u Mađarskoj kraljevskoj županiji Kunšag (Kunság)

Generalno je prihvaćeno da bugarske dinastije Asen, Šišman i Terter imaju kumanske korene.

Ostavština uredi

Dok je sam kumanski narod bio asimilovan od strane ostalih naroda, njihovo ime se može sresti i danas u različitim oblicima i krajevima. Izvrsni primeri za to su mesto Kumanovo u Severnoj Makedoniji (čiji žitelji sebe nazivaju Kumani), zatim u Rumuniji Komanešti (Comăneşti) i u Bugarskoj Komana, kao i sela Kumane u opštini Novi Bečej i selo Kumanica u opštini Ivanjica u Srbiji. U Mađarskoj su prilikom naseljavanja na Mađarske teritorije u 1238. godine imali svoju sopstvenu upravu i teritorija gde su bili kolonizirani dobila je ime po njima Kunšag (Kunság) i u tom obliku je teritorija ostala poznata sve do 19. veka.

Ime Kumana (Kun) je i danas prisutno u Mađarskoj u županijama Bač-Kiškun i Jas-Nađkun-Solnok i u imenima gradova Kiškunhalaš i Kunsentmikloš.

U Mađarskoj Kumani su bili organizovani u četiri plemena (Kolbas/Olaš u velikoj Kumaniji blizu mesta Karcag a ostale tri u južnom delu zaposednute teritorije).

Druga grupa Kumana je Palocka grupa. Ova grupa živi u severnoj Mađarskoj i južnoj Slovačkoj i ima specifičan dijalekat. Njihovo Kumansko poreklo nije dokumentovano ali ja govor potpuno isti pa ih lingvisti svrstavaju u istu grupu naroda.

Jezik Kumana je najduže ostao sačuvan u Mađarskoj, ali je po dolasku Turaka u 17. veku zauvek izgubljen.

 
Bitka Igora Svjatoslavića protiv Kumana

Toponimi sa osnovom kumanskog jezika se još mogu naći u Rumuniji u županijama Vaslui i Galaţi.

U krajevima gde je postojala asimilacija Kumana, česta su i prezimena koje u osnovi imaju naziv „Kumani” kao što su „Kuman”, „Koman” ili „Kun” (Nađa Komaneči (Nadia Comăneci), Otilija Koman (Otilia Coman) i Nikolaj Komanesku (Nicolai Comănescu)). U Bugarskoj prezime „Kumanov” i makedonska varijanta „Kumanovski” i najzad u Mađarskoj prezime „Kun” (Bela Kun).

Kumani odnosno Polovci se pojavljuju u starom ruskom epu „Spev o Igorovom pohodu” u kome je opisan pohod Igora Svjatoslavića protiv njih. Po motivima ovog epa Aleksandar Borodin je napisao operu „Knez Igor” (dovršio ju je Nikolaj Rimski Korsakov), čiji zaseban baletski deo čine tzv. „Polovačke igre”.

 
Kumani – slika iz Rađivilske hronike
 
Položaj srednjoevropskih Kumana u 13. veku (žuta boja)

Vidi još uredi

Današnji Kumani uredi

  •  
    Nošnja Kumana
  •  
    Kumanski konjanik
  •  
    Kumanski konjanik pokazuje veštinu
  •  
    Nošnja 1930.

Reference uredi

  1. ^ a b Kovács, Szilvia (2020). „Kumans”. Ur.: Fleet, Kate; Krämer, Gudrun; Matringe, Denis; Nawas, John; Rowson, Everett. Encyclopaedia of Islam, THREE. Brill Online. ISSN 1873-9830. 
  2. ^ „Polovtsy | Meaning of Polovtsy by Lexico”. Arhivirano iz originala 2020-03-25. g. Pristupljeno 2020-03-25. 
  3. ^ Robert Lee Wolff: "The 'Second Bulgarian Empire'. Its Origin and History to 1204". Speculum, Volume 24, Issue 2 (April 1949), 179. "Thereafter, the influx of Pechenegs and Cumans turned Bulgaria into a battleground between Byzantium and these Turkish tribes ..."
  4. ^ Bartusis, Mark C. (1997). The Late Byzantine Army: Arms and Society, 1204–1453. University of Pennsylvania Press. str. 26–27. ISBN 978-0-8122-1620-2. 
  5. ^ a b Spinei, Victor (2009). The Romanians and the Turkic Nomads North of the Danube Delta from the Tenth to the Mid-Thirteenth Century. Leiden: Brill. ISBN 978-9004175365. Arhivirano iz originala 2016-12-07. g. Pristupljeno 2015-10-19. 
  6. ^ Golev, Konstantin (2018). „The Bulgarophilia of the Cumans in the Times of the First Asenids of Bulgaria.”. Golden Horde Review. 6 (3): 455. doi:10.22378/2313-6197.2018-6-3.452-471  . 
  7. ^ „Mitochondrial-DNA-of-ancient-Cumanians”. Goliath.ecnext.com. Arhivirano iz originala 2010-01-24. g. Pristupljeno 1. 3. 2014. 
  8. ^ a b v Vásáry, István (2005). Cumans and Tatars Oriental Military in the Pre-Ottoman Balkans 1185–1365. Cambridge University Press. ISBN 978-0-5218-3756-9. 
  9. ^ a b Sinor, Sinor, ur. (1990). The Cambridge History of Early Inner Asia, Volume 1. Cambridge University Press. ISBN 978-0-5212-4304-9. 
  10. ^ „Cumans”. Encyclopediaofukraine.com. Arhivirano iz originala 5. 8. 2011. g. Pristupljeno 13. 4. 2011. 
  11. ^ Bartlett, W. B. (2012). The Mongols: From Genghis Khan to Tamerlane. Amberley Publishing Limited. ISBN 978-1-4456-0791-7. 
  12. ^ Prawdin, Michael (1940). The Mongol Empire: Its Rise and Legacy. Transaction Publishers. str. 212—15. ISBN 978-1-4128-2897-0. Arhivirano iz originala 8. 1. 2016. g. Pristupljeno 14. 6. 2015. 
  13. ^ a b Nicolle, David; Shpakovsky, Victor (2001). Kalka River 1223: Genghiz Khan's Mongols Invade Russia. Osprey Publishing. ISBN 978-1-84176-233-3. [mrtva veza]
  14. ^ Grumeza, Ion (4. 8. 2010). The Roots of Balkanization: Eastern Europe C.E. 500–1500. University Press of America. ISBN 978-0-7618-5135-6. Arhivirano iz originala 8. 1. 2016. g. Pristupljeno 19. 10. 2015. 
  15. ^ „Katolici i Kumani”. Arhivirano iz originala 02. 03. 2006. g. Pristupljeno 22. 07. 2007. 
  16. ^ "Glasnik muzeja Banata", Pančevo, 9/10. 2000. godine
  17. ^ Korai magyar történeti lexikon: 9–14. század. Főszerk. Kristó Gyula. Akadémiai Kiadó, Budapest. 1994. ISBN 978-963-05-6722-0.

Literatura uredi

Spoljašnje veze uredi

 
Kumani na Vikimedijinoj ostavi.
Preuzeto iz „https://sr.wikipedia.org/w/index.php?title=Кумани&oldid=27553404”