Lisabon
Lisabon (port. Lisboa) glavni je grad Portugalije. Ujedno je i najveći grad u državi i središte portugalske politike, privrede i kulture. Lisabon je takođe treće po veličini i značaju središte Iberijskog poluostrva, posle Madrida i Barselone.
| Lisabon Lisboa (portugalski) | |
|---|---|
 Znamenitosti Lisabona | |
 Zastava
 Grb
| |
| Administrativni podaci | |
| Država |  Portugalija |
| Okrug | Lisabon |
| Stanovništvo | |
| Stanovništvo | |
| — 2022. | 548.703[1] |
| — gustina | 5.445 st./km2 |
| Aglomeracija (2022.) | 2.899.670 |
| Geografske karakteristike | |
| Koordinate | 38° 42′ 50″ S; 9° 08′ 22″ Z / 38.713811° S; 9.139386° Z |
| Aps. visina | 0-90 m |
| Površina | 100,05 km2 |
  Lisabon Lisabon na karti Portugalije | |
| Ostali podaci | |
| Gradonačelnik | Karluš Mudeaš |
| Poštanski broj | 10hh — 19hh |
| Pozivni broj | +(351) 21 |
| Veb-sajt | |
| www.cm-lisboa.pt | |
U samom gradu Lisabonu živi oko 550 hiljada stanovnika, ali Lisabon sa prigradskim naseljima (tzv. Veliki Lisabon) ima čak 2,9 miliona stanovnika, što predstavlja oko 25% stanovništva države. Grad je sedište istoimenog okruga Lisabon, gde čini jednu od opština.
Poreklo naziva uredi
Naziv grada najverovatnije vuče korene od naziva feničanske naseobine na datom mestu, koja se zvala Alis Ubo (fen. Allis Ubbo), u prevodu bezbedna luka. Postoji i druga pretpostavka, a to je da današnji naziv vodi poreklo od prerimskog naziva za reku Težo — Liso ili Lusio. Sigurno se zna da se već u starorimsko doba naziv ustalio kao Olisipo, iz koga je izveden današnji naziv.
Geografija uredi
Grad Lisabon je najzapadniji veći grad u kopnenom delu Evrope, a blizu Lisabona nalazi se i najzapadnija tačka kopnene Evrope. Lisabon je smešten u zapadnom delu Portugalije i u krajnje zapadnom delu Iberijskog poluostrva. Od drugog po veličini grada u Portugaliji, Porta, grad je udaljen 320 km južno, a od najbližeg drugog glavnog grada, Madrida, Lisabon je udaljen 620 km zapadno.
Lisabon se nalazi u brežuljkastom, priobalnom području zapadnog dela Iberijskog poluostrva. Dato područje je plodno i gusto naseljeno. Grad stoga ima velike razlike u visini, od 0 do 90 m, s tim što je središte na 10–50 m nadmorske visine.
Lisabon leži na estuarskom ušću reke Težo u Atlantski okean, što predstavlja strateški važno mesto. Dati estuar omogućava ulaz i većih brodova. Grad u upravnim granicama leži na desnoj obali reke, ali je šire gradsko područje sa obe.
Klima uredi
Klima u Lisabonu je sredozemna sa blagim zimama i toplim letima. Prosečna godišnja temperatura je 17 °C. Grad je evropska prestonica sa najblažom zimom. Godišnja količina padavina je u proseku 726 mm/m².
| Klima za Lisabon (1981—2010) | |||||||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| Pokazatelj \ Mesec | Jan. | Feb. | Mar. | Apr. | Maj | Jun | Jul | Avg. | Sep. | Okt. | Nov. | Dec. | God. |
| Apsolutni maksimum, °C (°F) | 24,1 (75,4) |
26,8 (80,2) |
30,4 (86,7) |
33,2 (91,8) |
37,8 (100) |
41,5 (106,7) |
40,6 (105,1) |
41,8 (107,2) |
41,4 (106,5) |
34,6 (94,3) |
28,3 (82,9) |
25,2 (77,4) |
41,8 (107,2) |
| Maksimum, °C (°F) | 14,8 (58,6) |
16,2 (61,2) |
18,8 (65,8) |
19,8 (67,6) |
22,1 (71,8) |
25,7 (78,3) |
27,9 (82,2) |
28,3 (82,9) |
26,5 (79,7) |
22,5 (72,5) |
18,2 (64,8) |
15,3 (59,5) |
21,34 (70,41) |
| Prosek, °C (°F) | 11,6 (52,9) |
12,7 (54,9) |
14,9 (58,8) |
15,9 (60,6) |
18,0 (64,4) |
21,2 (70,2) |
23,1 (73,6) |
23,5 (74,3) |
22,1 (71,8) |
18,8 (65,8) |
15,0 (59) |
12,4 (54,3) |
17,43 (63,38) |
| Minimum, °C (°F) | 8,3 (46,9) |
9,1 (48,4) |
11,0 (51,8) |
11,9 (53,4) |
13,9 (57) |
16,6 (61,9) |
18,2 (64,8) |
18,6 (65,5) |
17,6 (63,7) |
15,1 (59,2) |
11,8 (53,2) |
9,4 (48,9) |
13,46 (56,23) |
| Apsolutni minimum, °C (°F) | −1,0 (30,2) |
−1,2 (29,8) |
0,2 (32,4) |
5,5 (41,9) |
6,8 (44,2) |
10,4 (50,7) |
14,1 (57,4) |
14,7 (58,5) |
12,1 (53,8) |
9,2 (48,6) |
4,3 (39,7) |
2,1 (35,8) |
−1,2 (29,8) |
| Količina kiše, mm (in) | 96,8 (3,811) |
84,9 (3,343) |
51,2 (2,016) |
64,7 (2,547) |
53,6 (2,11) |
15,9 (0,626) |
4,2 (0,165) |
6,2 (0,244) |
28,5 (1,122) |
79,8 (3,142) |
107,1 (4,217) |
121,8 (4,795) |
714 (28,11) |
| Izvor #1: Instituto Português do Mar e da Atmosfera[2] | |||||||||||||
| Izvor #2: Instituto Português do Mar e da Atmosfera[3] | |||||||||||||
Istorija uredi
Područje Lisabona je naseljeno još od vremena praistorije. Naselje su osnovali Feničani približno 1200. godine p. n. e. Nakon pobede nad Kartaginom na ove prostore dolaze Rimljani. Lisabon pod nazivom Olisipo se razvija u važnu luku i središte trgovine.
U prvim vekovima srednjeg veka došlo je do pometnje u datom području Iberijskog poluostrva, pa gradom i okolinom vladaju prvo germanska plemena Alani i Svevi, potom Vizigoti, pa arapski Mavri. Mavarska vladavina trajala je u razdoblju 711-1147. Tokom ovog razdoblja grad je imao mešovito hrišćansko-arapsko-jevrejsko stanovništvo, a Mavri uspostavljaju jaku vlast i nadzor nad trgovinom, pa se grad brzo razvija.
Godine 1147, je vraćen u ruke hrišćana, a 1255. postaje glavni grad Portugalije, što ostaje do danas. Zahvaljujući tome grad je sačuvao značaj tokom sledećih vekova, a od 15. veka mnoge prekomorske ekspedicije su na put krenule upravo iz lisabonske luke. Date ekspedicije su dovele do stvaranja prekomorskih poseda Portugalije i dovele do novog procvata Lisabona u 16. veku, obeleženog u masovnoj izgradnji i osavremenjavanju grada.
Međutim, od 1580-1640. g. Portugalija pada pod okupaciju Španije. Iako je po ponovnom uspostavljanju Portugalije Lisabon ponovo povratio položaj prestonice, oporavak privrede nije tekao lako. Pored toga, grad je 1. novembra 1755. pogodio zemljotres u kome je stradalo između 60.000 i 90.000 stanovnika, a 85% grada je bilo porušeno. Osim toga, početkom 19. veka grad su na jednu deceniju zaposeli Francuzi pod Napoleonom. Gradu je trebalo oko jedan vek da dosegne raniji razvoj.
Početak 20. veka obeležen je građanskim ratom, koji je doveo 1910. godine do sloma kraljevine. Grad je obnovio univerzitet, koji je krajem srednjeg veka preseljen u Koimbru. Grad su poput cele Portugalije zaobišla dva svetska rata. Međutim, Portugalija je poput svih južnoevropskih država bila pod diktaturom Antonija Salazara (1926—1974. g.). Salazarova diktatura stvorila je uslove za masovnu stambenu i infrastrukturnu izgradnju i osavremenjavanje zemlje. Dati proces uspešno je nastavljen i po demokratizaciji Portugalije, a krunisan je dodeljivanjem Lisabonu Evropske prestonice kulture za 1994. godine i EKSPO izložbom 1998. godine u Lisabonu. Međutim nakon ulaska u EU Portugalija je nagomilala ogroman državni dug, koji je na kraju doveo do traženja ekonomske pomoći od EU i MMF-a.
Stanovništvo uredi
Po poslednjim procenama iz 2021. godine opština Lisabon (tj. grad u upravnim granicama) ima oko 548 hiljada stanovnika, podeljenih na 53 mesne zajednice. Ovo je osetno manje nego 1960. godine kada je grad imao preko 800 hiljada stanovnika, a ishod je preseljenja velikog dela stanovnika u predgrađa sa višim kvalitetom života i razvoja privrede vezane za osnovne usluge (turizam, trgovina, poslovanje).
Međutim, metropolitensko područje Lisabona je znatno veće — oko 2,9 miliona stanovnika ili preko 25% stanovništva države.
Kao i drugi veći gradovi zapadne Evrope, i Lisabon ima šaroliko stanovništvo. Posebno su brojni noviji useljenici iz Brazila, nekadašnje portugalske kolonije. Najviše je doseljenika iz Brazila, oko 22 hiljade, zatim iz Italije i Francuske (oko 9 hiljada) i iz Nepala i Bangladeša (oko 8 hiljada).
Privreda uredi
Lisabon je već vekovima najvažnije privredno središte Portugalije. Oblast Lisabona je najbogatija u Portugaliji i u njoj se stvara 45% BDP.
Danas je gradska privreda zasnovana na oduvek važnim lučkim delatnostima i danas sveprisutnim uslugama (trgovina, bankarstvo, turizam, poslovanje), dok industrija danas ima manji značaj i vezana za predgrađa. Takođe, grad je važno trgovište za poljoprivredne proizvode Portugalije (vino, masline, voće).
Poslednjih godina gradska privreda veoma zavisi od razvijenog turizma. Turiste najviše privlače stari deo grada sa boemskom četvrti Alfama, kao i blizina morskih letovališta na Atlantiku.
Kultura i znamenitosti uredi
Grad obiluje lepim građevinama svih stilova, uglavnom nastalih nakon zemljotresa iz 1755. godine. Staro jezgro grada je pod zaštitom UNESKA kao svetska baština. Lisabonska katedrala potiče iz 1147. godine. Izdvaja se i Kula Belem, koju je u čast prekomorskih otkrića podigao između 1515. i 1521. godine kralj Manuel I Portugalski, kako bi branila gradsku luku. Brojni su i muzeji, od kojih se ističu oni posvećeni morima i okeanima. Grad ima i poznatu operu.
Saobraćaj uredi
Gradski prevoz je dobro razvijen. Grad se oslanja na metro sistem koji povezuje sve krajeve grada. Koriste se i tramvaji koji su jedna od gradskih znamenitosti i autobusi. Postoje dva mosta preko reke Težo, a koriste se i brodovi. Most Vasko de Gama je najveći u Evropi (17,2km). Aerodrom Portela je najveći u Portugaliji. Stanica Orijent koja predstavlja delo savremene arhitekture, je važno saobraćajno čvorište Lisabona.
Sport uredi
Lisabon je bio jedan od gradova domaćina Evropskog prvenstva u fudbalu 2004. godine. Za tu priliku su izgrađeni stadion svetlosti i stadion Žoao Alvelade na kojima igraju fudbalski klubovi Benfika i Sporting Lisabon.
Partnerski gradovi uredi
Galerija uredi
-
Saborna crkva Lisabona -
Alfama, boemski deo grada -
Ulica starog dela Lisabona -
Jeronimski manastir, pod zaštitom UNESKO-a -
Toranj Belem, pod zaštitom UNESKO-a -
Čuveni lisabonski tramvaji -
Monsanto, poznata park-šuma u Lisabonu -
Nova poslovna četvrt grada
Reference uredi
- ^ „Statistics Portugal - Web Portal”. www.ine.pt. Pristupljeno 18. 11. 2023.
- ^ „Monthly Averages for Lisbon, Portugal (1981—2010)”. Instituto Português do Mar e da Atmosfera. Arhivirano iz originala 26. 11. 2012. g. Pristupljeno 10. 8. 2012.
- ^ „Extreme temperatures in Portugal, -1.2 °C in 1956”.
Literatura uredi
- Thomas Nugent (1749), „Lisbon”, The Grand Tour, 4, London: S. Birt
- Abraham Rees (1819), „Lisbon”, The Cyclopaedia, London: Longman, Hurst, Rees, Orme & Brown
- William Smith, ur. (1865) [1854]. „Olisipo”. Dictionary of Greek and Roman Geography. Boston: Little, Brown.
- Joaquim Antonio de Macedo (1874), Guide to Lisbon and its Environs, London: Simpkin, Marshall & Co.
- George Henry Townsend; Frederick Martin (1877), „Lisbon”, A Manual of Dates (5th izd.), London: Frederick Warne & Co.
- John Ramsay McCulloch (1880), „Lisbon”, Ur.: Hugh G. Reid, A Dictionary, Practical, Theoretical and Historical of Commerce and Commercial Navigation, London: Longmans, Green, and Co.
- „Lisbon”, Handbook for Travellers in Portugal (4th izd.), London: J. Murray, 1887, str. 1—33
- „Lisbon”. Chambers's Encyclopaedia. London. 1901.
- „Lisbon”, Jewish Encyclopedia, 8, New York, 1907
- „Lisbon”, Spain and Portugal, Leipsig: K. Baedeker, 1908
- „Lisbon”, Encyclopædia Britannica (11th izd.), New York, 1910, OCLC 14782424 — preko Internet Archive
- Benjamin Vincent (1910), „Lisbon”, Haydn's Dictionary of Dates (25th izd.), London: Ward, Lock & Co.
- Nathaniel Newnham Davis (1911), „Lisbon”, The Gourmet's Guide to Europe (3rd izd.), London: Grant Richards
- „Lisbon, the City of the Friendly Bay”, National Geographic Magazine, Washington DC, 42, 1922
- Évariste Lévi-Provençal (1993) [1927]. „Lisbon”. Encyclopedia of Islam. Leiden: Brill.
- „Local History, Portugal: Lisbon”. Catalog of the William B. Greenlee Collection of Portuguese History ... in the Newberry Library. Chicago: Newberry Library. 1953 — preko HathiTrust.
- Alden, Jeremy; Arturda Rosa Pires (1996). „Lisbon: Strategic planning for a capital city”. Cities. 13. doi:10.1016/0264-2751(95)00111-5.
- Colvin, Michael (2008). Reconstruction of Lisbon: Severa's Legacy and the Fado's Rewriting of Urban History. US: Bucknell University Press. ISBN 978-0-8387-5708-6.
- Oliveira, Vítor; Paulo Pinho (2010). „Lisbon”. Cities. 27. doi:10.1016/j.cities.2009.12.008.
- Cybriwsky, Roman A. (2013). „Lisbon”. Capital Cities around the World: An Encyclopedia of Geography, History, and Culture. ABC-CLIO. str. 158—160. ISBN 978-1-61069-248-9.
- James H. Sweet (2013). „Hidden Histories of African Lisbon”. Ur.: Jorge Canizares-Esguerra; et al. Black Urban Atlantic in the Age of the Slave Trade. University of Pennsylvania Press. ISBN 978-0-8122-0813-9.
.svg){kind=small}
