Википедија

Medija

Medija (pers. Māda[1], grč. Μηδία [Mēdía], akad. Mādāya[2]) bila je prvo iransko carstvo[3][4] koje je od kraja 8. do sredine 6. veka p. n. e..[5] obuhvatalo prostore Velikog Irana, severne Mesopotamije i istočne Male Azije. Pre osnivanja Medijskog carstva iranski narodi živeli su u manjim plemenskim zajednicama i nije postojala hijerarhija vladavine, međutim ratovi s Asircima doveli su do njihovog ujedinjenja odnosno stvaranja moćne monarhije koja je postala temelj za sve kasnije iranske dinastije.

Karta Medijskog carstva

Osnivačem Medijskog carstva smatra se Dejok[6], plemenski vođa kojeg su medijski plemići izabrali za sudiju u rešavanju sporova, a potom i medijskim kraljem[7]. Prilikom stvaranja medijske države ona je obuhvatala samo manje teritorije jugozapadno od Kaspijskog jezera, međutim u doba najvećeg medijskog vladara Kijaksara proširena je na većinu azijskog dela Bliskog istoka. Ta područja prostirala su se na 2,8 miliona km², što je Mediju činilo dotad najvećim carstvom u istoriji. Granice carstva bile su reke Kizil u Anadoliji i Tigar u Mesopotamiji na zapadu, Kavkaske planine i Sogdijana na severu, i Indija na istoku.

Značaj medijske države u starovekovnoj istoriji je višestruk. Iranski narodi po prvi puta u istoriji se ujedinjuju i time stvaraju političku protivtežu Vavilonu i Asiriji, glavnim silama na zapadu. Medijci u savezu s Vaviloncima osvajaju Novoasirsko carstvo, dotad najjaču vojno-političku silu u regiji. Takođe, sukob Medijaca s Lidijom u Maloj Aziji predstavlja prvi kontakt drevnog Irana s grčkim svetom. Verovatno najveći značaj predstavlja sam pad Medijskog carstva 550. p. n. e., budući kako je na njegovim temeljima persijski vladar Kir Veliki stvorio Ahemenidsko carstvo, najveću i najmoćniju iransku državu u istoriji starog veka.

Istorijski izvori uredi

Danas gotovo i ne postoje istorijski dokumenti pisani medijskim jezikom, a nije poznato ni kakvim su pismom pisani. Iz doba Medijskog carstva pronađena je samo jedna bronzana plaketa koja datira ranije od ahemenidskog razdoblja, a radi se o zapisu na klinastom pismu pisanom na akadskom jeziku koji datira iz 8. veka p. n. e., ali ne spominje medijske nazive.[8] Neka moderna istraživanja pokazuju kako je linearno elamsko pismo (koje još nije dešifrovano) možda pisano na medijskom jeziku, pretpostavljajući kako je Kutik-Inšušinak originalno iransko ime medijskog vladara Kijaksara, a ne mnogo ranijeg elamskog kralja[9]

Problem nedostataka autohtonih medijskih dokumenata nadoknađuju istorijski dokumenti drugih drevnih naroda, kao što su asirske i vavilonske kronike, biblijske knjige o Knjiga proroka Nauma i Danijelu iz Starog zaveta, Behistunski natpisi iz doba Persijskog carstva, te dela grčkih istoričara Herodota i Ktezija, odnsono vavilonskog istoričara Berosa. Budući kako svi navedeni strani izvori potiču iz zemalja zapadno od Medije, o istoriji istočnih medijskih pokrajina kao što su Baktrija, Arija, Sagartija, Drangijana ili Arahozija ne zna se gotovo ništa.

Mesopotamske hronike uredi

 
Nabonidove hronike

Većina vladara Novoasirskog i Novovavilonskog carstva beležila je dokumente pisane na klinastom pismu u kojima se spominju razna politička, verska i društevna dešavanja.[10][11] Budući kako su obe države bile u posrednoj interakciji s Medijskim carstvom, navedeni istorijski zapisi koji datiraju iz prve polovine 1. milenijuma p. n. e. predstavljaju značajan izvor informacija o Međanima. Medijski politički odnosi s dvema mesopotamskih država se razlikuju; Asirci su bili njihovi veliki neprijatelji, dok su im Vavilonci bili saveznici. Najstariji dokumenti koji spominju Medijce datiraju iz doba vladavine asirskog kralja Sargona II iz 8. veka p. n. e., gde se osnivač Medijskog carstva Dejok spominje nekoliko puta kao Daiuku. Prema istima, on je bio pokrajinski vladar (šaknu) teritorije zvane Maneja uz granicu s Asirijom. Ostali mesopotamski istorijski dokumenti uključuju hronike vavilonskih vladara Nabopalasara[12][13][14] i Nabukodonosora II[15], kao i hronike iz doba vavilonskog vladara Nabonida koje spominju Kirovo svrgavanje poslednjeg medijskog vladara Astijaga, odnosno pad Medijskog carstva.

Stari zavet uredi

 
Stari zavet

Biblijske priče iz Starog zaveta koje spominju Medijce uključuju knjige o Naumu i Danijelu. Knjiga o Hahumu detaljno opisuje pad asirskog grada Ninive[16] koji je osvojio medijski vladar Kijaksar u savezu s vavilonskim vladarom Nabopalasarom. U knjizi o proroku Danijelu spominje se pregled viđenja o četiri zveri[17] koje predstavljaju drevne monarhije Starog Istoka koje su vladale gradom Vavilonom[18]:

  1. Lav s krilima orla - predstavlja Novovavilonsko carstvo
  2. Medved - Medijsko carstvo
  3. Četveroglavni leopard s krilima - Ahemenidsko carstvo
  4. Zver s deset rogova i gvozdenim zubima - Makedonsko carstvo

Interpretacija koja opisuje Novovavilonsko carstvo je ispravna budući kako su takvi prikazi ( lamasus) karakteristični za vavilonsku umetnost. Takođe, leopardi su česti motivi u persijskom zlatarstvu, dok se Aleksandar Makedonski često opisuje s ovnovim rogovima njegovog mitološkog oca Amona. Ono što pak predstavlja problem starozavetne interpretacije jeste upravo Medijsko carstvo, koje prema svim ostalim istorijskim izvorima nikada nije osvojilo Vavilon. Autor knjige o Danijelu vladara koji je pokorio Vavilon spominje kao Darija Medijskog, međutim radi se o ličnom imenu isključivo persijskih vladara (Darije I, Darije II, Darije III). Budući kako je navedena biblijska knjiga pisana oko 165. p. n. e., pretpostavlja se kako su na njenog autora uticali grčki istoričari poput Herodota (koji je inače poistovećivao Asirce i Vavilonce), zbog čega je najverojatnije kako je medijski značaj preuveličan. Drugo objašnjenje jeste kako se medijska interpretacija odnosi na medijskog uzurpatora Gaumatu koji se 522. p. n. e. proglasio velikim kraljem na račun Kambiza II i nekoliko meseci vladao Persijskim carstvom dok ga nije svrgnuo Darije I. Ovo priča je detaljnije objašnjena na Behistunskim zapisima i u Herodotovim delima, a odnosi se na razdoblje nakon pada Medijskog carstva odnosno na ahemenidsko razdoblje kada je Medija bila deo Persijskog carstva.

Behistunski natpisi uredi

 
Behistunski natpisi iz vremena Darije I, vladara Persijskog carstva

Behistunski natpisi su višejezični dokumenti koji uključuju tekstove pisane na klinastom pismu na tri jezika; persijskom, elamskom i vavilonskom.[19] Datiraju iz kraja 6. veku p. n. e., a dao ih je izraditi Darije I, vladar Persijskog carstva. Ovi istorijski dokumenti govore uglavnom o istoriji ahemenidske dinstije koja je od 550. p. n. e. vladala Medijom, odnosno na razdoblje Darije I vladavine (552.-486. p. n. e.). Ipak, u zapisima se spominje ustanak Medijaca iz 522. p. n. e. čiji je vođa Kšatrita tvrdio kako potiče iz loze medijskog kralja Kijaksara (625.-585. p. n. e.), što znači kako se behistunski natpisi delom nadovezuju na istoriju Medijskog carstva.

Medijsko carstvo je tokom Persijskog ustanka (552—550. p. n. e.) pokorio Kir Veliki, osnivač Persijskog carstva. Dok je njegov sin i naslednik Kambiza II vodio pohode u Egiptu, godine 522. p. n. e. na persijski presto stupa uzurpator Gaumata iz medijske svešteničke kaste koji se predstavljao kao Kambizov brat Smerdis. On je oslobodio sve satrapije od plaćanja poreza na tri godine, i proglasio medijsku citadelu Sikayauvatiš njegovom prestonicom. Ovaj potez izazvao je osudu kod persijske elite, pa je sedam plemića predvođenih Darije I zbacilo Gaumatu s prestola nakon svega sedam godina vladavine. Nakon ovog događaja usledilo je nekoliko ustanaka u Vaviloniji i Mediji, gde je spomenuti medijski vođa Kšatrita tvrdio kako pripada lozi Kijaksara, nakon čega je dobio potporu satrapija Sagartije, Partije i Hirkanije. Ipak, pobunu je 521. p. n. e. ugušio persijski general Hidarn Stariji, dok je sam Kšatrita zarobljen pokraj grada Raja[20] u ekspediciji koju je vodio sam Darije I. Ustanak je nastavio Sagartijac Tritantah koji je takođe tvrdio kako potiče od medijskog kralja Kijaksara, ali i on je poražen prilikom pohoda Darijevog medijskog generala Takhmaspada. Gušenjem pobune završavaju se priče o događajima koje se barem delom odnose na nekadašnje Medijsko carstvo odnosno na njegove vladare.

Ostali perzijski izvori o Medijcima uključuju i reljefe iz Persepolja koji prikazju njihov izgled. Ti reljefi datiraju iz 515. p. n. e. (doba vladavine Darije I) odnosno samo 35 godina nakon pada Medijskog carstva, pa se mogu smatrati relevantnim dokumentom.

Grčki istoričari uredi

 
Rekonstrukcija sveta prema Herodotu iz 450. p. n. e.

O medijskoj dinastiji pisali su i grčki istoričari Herodot i Ktezije koji su živeli u 5. veku p. n. e., odnosno 100 godina nakon pada Medijskog carstva. Herodot je rođen 484. p. n. e. u Halikarnasu, glavnom gradu tadašnje persijske satrapije Karije, a njegova dela „Istorije“ pisana između 440. i 430. p. n. e. predstavljaju najopširniji a time i gotovo najvažniji izvor informacija o medijskom razdoblju. Ona su svojevrsni roman i imaju sasvim novi pristup u pisanju istorije, međutim Herodot je u zapadnom svetu prihvaćen kao tvorac istorije kakvu danas poznajemo[21] pa se često naziva i „ocem istorije“.[22] Bio je veliki putnik i tokom svog života obišao je Persijsko carstvo, Egipat, Libiju, Siriju, Vaviloniju, Suzu, Lidiju, Frigiju, Bizantij, Trakiju, Makedoniju i Italiju gde je slušao i biležio priče lokalnog stanovništva. Uprkos tome što su ga kritikovali i antički i moderni istoričari, od 19. veka Herodotova reputacija dramatično se popravila budući kako su brojna arheološka nalazišta potvrdila mnoge njegove priče[23] Moderni pogled na Herodota jeste kako je napravio izuzetan posao u svome delu „Istorija“, ali na njegovu hronologiju i numeriku gleda se sa skepticizmom[21]. Za razliku od ostalih istorijskih izvora koja su najčešće sačuvana samo u fragmentima, Herodotovo delo „Istorija“ koje se odnosi na Medijce (I knjiga; 95—144.) sačuvano je u celosti.

Ktezije je pak bio grčki lekar i istoričar koji se rodio u gradu Knidu u pokrajini Kariji.[24] Radio je kao lekar u službi persijskog velikog kralja Artakserksa II, kojeg je pratio tokom njegovog pohoda protiv pobunjenog brata Kira Mlađeg. Ktezije je pisao o Persijskom carstvu i Asiriji u svome delu „Persika“ koje se sastoji od 23 knjige, a za koje se pretpostavlja kako se temelji na persijskim kraljevskim arhivima. Budući kako je živeo na persijskom kraljevskom dvoru, njegova dela predstavljaju najobjektivniji osvrt na istoriju drevne Perzije i Medije, i stoga su često kontradiktorna s Herodotovom zbirkom „Istorija“. Ipak, njegova dela o Medijskom carstvu (knjige 4—6.) sačuvana su samo u fragmentima.

Od ostalih istoričara valja spomenuti i Berosa, vavilonskog sveštenika[25], pisca i astronoma iz helenističkog doba koji je živio u 3. veku p. n. e., a pisao je na grčkom jeziku. On u svojim delima (Vavyloniaka) uglavnom piše o istoriji Vavilonije, pa spominje diplomatske brakove između kraljevskih porodica Medijaca i Vavilonaca. Kao što je slučaj i s Ktezijem, problem kod njegovih osvrta je neusklađena hronologija s ostalim istorijskimdokumentima, zbog čega se smatraju manje pouzdanima.

Poreklo uredi

Dolazak iranskih naroda kao što su Međani, Persijanci i Parti na teritoriju Velikog Irana odigrao se u 2. veku p. n. e., neposredno nakon završetka bronzanog doba.[26] Iranski narodi pripadaju široj porodičnoj grupi indoevropskih naroda (čiju pradomovinu istoričari smeštaju u Središnjoj Aziji), odnosno njenoj podgrupi indoiranskih naroda kojoj osim iranskih pripadaju još i indoarijski narodi. Ovi poslednji su približno u isto vreme naselili sever Indije.

U 1. veku p. n. e. iranski narodi Medijci, Persijanci, Parti i Baktrijanci naseljavali su iransku visoravan sve do Zagrosa, dok su se ostali poput Skita, Sarmata, Kimerijaca i Alana smestili na stepama severno od Crnog mora. Plemena Skita i Saka boravila su uglavnom na južnom delu, a naseljavala su prostrana područja od Balkana do Xinjianga.

Podela protoiranskih plemena na „zapadna“ i „istočna“ overena je u najstarijim iranskim jezicima; staropersijskom i avestanskom jeziku.

Medijski vladari uredi

Vladar Period Rodno srodstvo
*Herodot *Džordž Kameron *Edvin A. Grantovski *I. M. Diakonof
Dejok 700. - 647. p. n. e. 728. - 675. p. n. e. 672. - 640. p. n. e. 700. - 678. p. n. e. sin Fraorta Starijeg
Fraort 647. - 625. p. n. e. 675. - 653. p. n. e. 640. - 620. p. n. e. 678. - 625. p. n. e. sin Dejoka
Madije Skitski X 653. - 625. p. n. e. 635. - 615. p. n. e. X Skitski privremeni vladar
Kijaksar 625. - 585. p. n. e. 625. - 585. p. n. e. 620. - 584. p. n. e. 625. - 585. p. n. e. sin Fraorta
Astijag 585. - 550. p. n. e. 585. - 550. p. n. e. 584. - 550. p. n. e. 585. - 550. p. n. e. sin Kijaksara
*Sve hronološke procene su s Enciklopedije Iranice (Medija - Medijska dinastija)

Medijska plemena uredi

Prema Herodotu[27], medijski narod se sastojao od šest plemena[28]:

  • Busae - dolazi od persijskog buza; njihovo pravo (iransko) ime je nepoznato.
  • Paraetaceni – nomadsko pleme.
  • Stru­khat
  • Arizanti - od „Arya“ (plemići) + „Zantu“ (pleme, klan).
  • Budii - pleme među crnomorskim Skitima.
  • Magi - religijska klasa; njihov jezik Sumerani su nazivali emegir.

Istorija uredi

Osnivanje carstva uredi

Osnivačem Medijskog carstva smatra se Dejok, kog spominje Herodot. On tvrdi kako se Dejokov otac zvao Fraort (kao i Dejokov sin), i kako je Dejok bio „mudar čovek velikih mogućnosti i političkih ambicija“[7] u doba kada u regiji nije bilo zajedničke vlade. Stanovnici su ga proglasili sudijom u lokalnim plemenskim sporovima, a kasnije i medijskim kraljem[29]. Pretpostavlja se kako su stvaranje medijske države najviše uzrokovale kontinuirane invazije Asiraca i Vavilonaca sa zapada, zbog čega su se iranska plemena ujedinila pod vođstvom Medijca Dejoka. U Dejokovo doba izgrađena je i palata, oko koje je podignuta prestonica Ekbatan (moderni Hamadan).[30] Dejok je takođe uspostavio pravosudnu mrežu delom zemlje, a organizovao je i jedinicu špijuna koji su kontrolisali svaki deo Medijskog carstva[31][32]

Ime Daiukku spominje se nekoliko puta u zapisima koji datiraju iz doba vladavine asirskog kralja Sargona II iz 8. veka p. n. e. Dejok se spominje kao pobunjenički pokrajinski vladar (šaknu) teritorije zvane Maneja uz granicu s Asirijom. Njegov sin zarobljen je u kraljevstvu Urartu, a Dejok je podržavao urartuskog kralja Rusa I protiv manejskog vladara Ulusunua[33]. Sargon II zarobio je Dejoka i prognao ga zajedno s njegovom porodicom u sirijski grad Hamu. Ipak, moderni istoričari se pitaju jesu li Daiukku iz asirskih zapisa i Dejok iz Herodotovih dela ista osoba[33]. Dejok je umro nakon 53 godine vladavine, a nasledio ga je sin Fraort[4].

Sukobi s Asirijom uredi

Poput njegova oca Dejoka, Fraort je takođe proveo većinu svog života u ujedinjavanju medijskih plemena i ratovima protiv Asirije. Danas nije poznato jesu li postojale ikakve pretnje Mediji na istočnim granicama budući kako Medijci o tome nisu ostavili nikakve dokumente, dok Asirci izgleda nisu bili zainteresovani što se događalo istočno od Medije. Ono što je najviše zabrinjavalo i Medijce i Asirce u to vreme bila je pretnja sa severa, koju je predstavljao nomadski narod Kimerijci (najverojatnije jedan od iranskih naroda). Oni su početkom 7. veku p. n. e. napadali i Medijsko i Novoasirsko carstvo, ali zbog rodbinskih veza s Medijcima odlučili su sklopiti savez protiv Asirije. Nedugo kasnije usledio je napad na tu državu, ali moćni asirski vladar Asarhadon uspeo je odbiti njihovu invaziju. U borbama za asirsku prestonicu Ninivu protiv njegovog sina Asurbanipala gine i sam Fraort[34], a nedugo kasnije Medijci će se naći pred invazijom još jednog moćnog plemena sa severa - Skita.

Skitsko međurazdoblje uredi

Političku slabost Medijskog carstva nakon Fraortove pogibije i odsutnost medijske vojske u osvetničkom pohodu protiv Asiraca koje je predvodio Fraortov sin Kijaksar iskoristili su Skiti koji su predvođeni Madijem provalili u Medijsko carstvo, porazila Medijce koji su im se pokušali suprotstaviti[35][36], i prema Herodotu zavladali njime 28 godina. Grčki istoričar tvrdi kako su Skiti tada ovladali većim delom (njemu poznate) Azije, a napredovanje prema Egiptu sprečio je faraon Psamtik I koji im je poklonio pregršt darova[37] Nakon 28 godina[38] skitske dominacije nad Medijskim carstvom koju su obeležili brutalnost i visoki porezi[38], Kijaksar je 625. p. n. e. podigao ustanak i porazio Skite. Herodot navodi kako je Kijaksar namamio skitske vođe na banket, napio ih a potom pogubio[38]. Preživeli su pobegli u maloazijsku Lidiju[39], što je dovelo do medijsko-lidijskih političkih tenzija.

Medijsko-vavilonski pohod na Asiriju uredi

 
Novoasirsko carstvo u 7. veku p. n. e.

Kijaksar je zapamćen kao vojskovođa izuzetnih sposobnosti; bio je prvi vladar u istoriji koji je vojsku podelio na posebne jedinice pešadiju-kopljanika, strelce i konjicu[35], budući kako su pomešani rodovi vojske prethodno dovodili do meteža na bojištu. Godine 614. p. n. e. Kijaksar je pokušao ostvariti naum svog oca i konačno ukloniti asirsku opasnost sa zapada[40]. Medijsko carstvo sklopilo je savez s vavilonskim kraljem Nabopalasarom te su zajedničkim snagama napali Novoasirsko carstvo na dva fronta. Već krajem godine Međani su prisvojili asirsku provinciju Arapke (područje oko današnjeg grada Kirkuka)[41], a potom i Tarbis koji se nalazio uz Tigar severno od Ninive. Iste godine palo je i asirsko religijsko središte Ašur[40] što je Medijcima donelo velika bogatstva i time ojačalo njihovo carstvo. U međuvremenu su na jugu napredovali i Vavilonci, koji nisu stigli učestvovati u bici za Ašur a time ni u podeli plena. Ipak, diplomatske veze Medije i Vavilonije ojačane su Kijaksarovom ženidbom Nabopalasarove kćeri (prema Berosu)[41].

Međani i Vavilonci ponovo su udružili snage 612. p. n. e. kada su krenuli u napad na asirski glavni grad Ninivu[40], čiji je pad detaljno opisan u biblijskoj Knjizi o Naumu. Ostaci asirske vojske predvođeni njihovim poslednjim vladarom Ašur-ubalitom II uspeli su se probiti kroz linije opsade i pobeći u Haran[41] gde su poraženi 609. p. n. e. Ova medijsko-vavilonska pobeda označila je konačan pad Novoasirskog carstva, odnosno njegovu podelu između dva osvajača[4]. Nedugo nakon ratova protiv Asiraca Medijsko carstvo pripojilo je i kraljevstvo Urartu na severu, a granica između Medijskog i Vavilonskog carstva određena je južno od Ašura i Harana[41].

Pohodi protiv Lidije uredi

Vidi još: Bitka kod Halisa
 
Lidija na zapadu Male Azije; istočna granica s Medijskim carstvom bila je reka Kizil

Krajem 7. veka p. n. e. u Maloj Aziji raste uticaj Lidije, koju su povoljan geostrateški položaj i trgovina pretvorili u jednu od najbogatijih država tog doba. Prema Herodotu, Kijaksar je pokrenuo rat protiv Lidije zato što je ta zemlja prihvatila skitske begunce koji su prevarili Medijce na način da su na jednom banketu umesto divljač poslužili medijskog dečaka[39]. Lidijski kralj Alijat II odbio je izručiti begunce Kijaksaru[42], što je dovelo do petogodišnjeg rata[42].

Antički izvori govore kako se na dan odlučujuće bitke kod Halisa dogodilo pomračenje Sunca[42] što su i lidijske i medijske snage protumačile kao znak nadprirodnih sile koja ih želi pomiriti. Budući kako se datumi pomračenja astronomski mogu odrediti, bitka kod Halisa predstavlja jedan od najstarijih precizno određenih istorijskih događaja (28. maj 585. p. n. e.). Mir je sklopljen uz posredništvo Vavilonaca i Kilikijanaca[42], a sklopljen je i diplomatski brak između Kijaksarovog sina Astijaga i Alijatove kćeri Arijene čime je ojačan njihov savez[42]. Granica između dve moćne države određena je rekama Halis (Kizil)[41].

Razdoblje mira i blagostanja uredi

Godine 585. p. n. e., neposredno nakon sporazuma s Lidijcima medijski kralj Kijaksar umire, a na prijesto dolazi njegov sin Astijag[43]. On se oženio Arijenom, sestrom lidijskog kralja Kreza[43], dok se Astijagova sestra Amitis udala za vavilonskog kralja Nabukodonosora II Ovim diplomatskim brakovima Astijag postaje rodbinski povezan s najbogatijim i najmoćnijim državama Bliskog istoka, što omogućava njegovom Medijskom carstvu dug period mira i blagostanja. U to doba širom Medijskog carstva razvija se zoroastrizam, u Lidiji uspevaju slavni naučnici i književnici poput Solona, Ezopa i Talesa, dok Nabukodonosor II pretvara Vavilon u metropolu kakvu svet dotad još nije video. Astijagova kćer Mandana udala se za persijskog vazalskog vladara Kambiza I s kojim je imala sina Kira Velikog, koji će kasnije svrgnuti svog dedu s prijestola.

Persijski ustanak uredi

 
Politička karta regije iz 600. p. n. e. koja prikazuje četiri glavne sile: Medijsko carstvo, Vaviloniju, Lidiju i Egipat
 
Medijski plemić i Persijanci

Persija je bila vazalna kraljevina Medijskog carstva od kraja 7. veka p. n. e., kada su Međani u savezu s Vavilonijom pokorili Novoasirsko carstvo i prigrabili njene vazalne teritorije, među kojima je bila i Persija. Tokom medijske dominacije postojale su dve persijske kraljevine Anšan i Parsumaš[44], ali bile su jako povezane u političkom i rodbinskom smislu. Godine 559. p. n. e. na anšanski (persijski) tron dolazi Kir II Veliki, sin Kambiza I Budući kako je prenos krune Parsumaša s Arsama (Arijaramnov sin) takođe prešao na Kira Velikog, on je objedinio dva persijska kraljevstva pa se smatra prvim pravim persijskim kraljem. Ipak, u početku Kirove vladavine Persija je i dalje imala vazalni status pod dominacijom moćnog Medijskog carstva[45] kojim je vladao Astijag.

Godine 553. p. n. e.[46] zbog neslaganja s Astijagovom politikom[47] Kambiz I i Kir Veliki podižu persijski ustanak protiv medijske dominacije nad Persijom. Prema Nikolaju iz Damaska, pobunu je započeo Kirov otac Kambiz, dok je 24-godišnji Kir istovremeno boravio kod dede na kraljevskom dvoru u Ekbatani. Astijag je višestruko odbijao unukove zahteve da poseti roditelje u Persiji, ali na nagovor persijskog podanika Oebara ipak je Kiru dozvolio petomesečno putovanje na jug[48] Prema Herodotu, odmah nakon Kirovog puta roditeljima u Persiju medijski general Harpag mu je u utrobi zeca[49] poslao tajnu poruku o planu zavere za svrgavanje Astijaga, koju je Kir nosio da preda svome ocu Kambizu. Astijaga su navodno prilikom zabave uznemirile reči jedne pesme koja je govorila o „divljoj zveri s juga koja kreće u rat“[50], što ga je podsetilo na Kira[51] Na nagovor dvorskih savetnika, odlučio je poslati 300 konjanika za zadatkom da vrate Kira na kraljevski dvor živog ili mrtvog[51]. Medijski konjanici sustižu Kira i predaju mu kraljevu zapoved kako se mora vratiti u Ekbatanu, na što on prividno pristaje i poziva konjanike na banket. Idućeg jutra Kir beži i odlazi u grad Hirbe gde ga je čekao Oebar s 5.000 persijskih pešaka koje je Kiru postao otac Kambiz I. U bici kod Hirbe persijska vojska predvođena Kirom pobeđuje medijsku konjicu pri čemu gine 250 Medijaca, dok ostali žure obavestiti Astijaga o događaju. Bitka kod Hirbe bila je prvi veliki udarac Međanima, i prvi njihov vojni poraz nakon dugo vremena[52] Takođe, bitka je nagnala medijskog kralja Astijaga da pokrene veliki vojni pohod protiv Persijanaca[50], dok je Kir Veliki istovremeno pokušavao nagovoriti severne satrapije na pobunu, odnosno na savez s Perzijom[53]

Nakon btike kod Hirbe Kir Veliki povukao se do granice s Medijom.[54], dok je medijski vladar Astijag odlučio napasti Persiju s više od 1.205.000 vojnika[55] Ipak, od tog velikog broja trupa samo je manji deo učestvovao u bitkama[56], dok su Persijanci koristili sve zaspoložive snage koje su imali. Nakon neuspešnih pregovora, došlo je do glavne bitke. U bici kod persijske granice Astijag je predvodio 20.000 svojih ličnih čuvara, dok je nasuprot njemu stajala persijska vojska s Atradatom na desnom krilu, Oebarom na levom, i Kirom na središtu koji je predvodio najhrabrije persijske ratnike. Persijanci su se hrabro odbranili i pobili mnogo Medijaca, pa je Astijag navodno zaplakao na svom tronu i zavapio: „Kako se hrabro bore ti proždrljivci pistaćija“. Ipak, Persijanci su bili neusporedivo brojčano nadjačani pa su se povukli u obiližnji utvrđeni grad. Kir i Oebar predložili su evakuaciju žena i dece na jug u Pasargad, i nastavak bitke sledećeg dana. Idućeg jutra vrata grada su otvorena i svi Persijanci su krenuli u ofanzivu, dok je Atradat (Kambiz I) zajedno sa starcima ostao čuvati gradske zidine. Dok su se Kir i Oebar borili na bojištu, Astijag je poslao 100.000 vojnika da ih napadnu s leđa, što je prisililo Persijance na povlačenje. Kambiz I je nakon bitke bio teško ranjen pa ubrzo umire, a Astijag ga je dostojno pokopao[57]

Nakon herojskog otpora u bici kod persijske granice, Kir Veliki i Oebar povukli su se u planine kod Pasargada, gde su blokirali sve uske klance koje vode u Persiju. Sa sobom su poveli i sve persijske muškarce, žene, decu i starce. Oebar je odlučio braniti prolaze s 10.000 teških pešaka, a postavio je snage i na puteve koji su vodili u Persiju što je trebalo onemogućiti medijsko napredovanje. Istovremeno, medijski kralj Astijag odlučio je pronaći prolaz kroz planine i tako opkoliti Persijance, ali to je bilo vrlo teško budući kako je planina visoka, litice strme, a prolazi blokirani velikim kamenim zidovima. Oko 100.000 Astijagovih medijskih vojnika odlučilo se penjati uz strmu planinu i tako iznenaditi Kira i persijske civile. Međani su potom opkolili uzvisinu, nakon čega su napali prolaze koje su čuvali teško naoružani Persijanci. Ipak, konfiguracija terena onemogućila je da medijska brojčana prednost dođe do izražaja. Istovremeno, ostatak medijskih trupa probijao se kroz gustu šumu hrastova i divljih maslina, te su nakon mukotrpnog proboja uspeli dosegnuti persijsku vojsku. U opsadi pasargadskog brda 10.000 vojnika (Persijski besmrtnici) predvođenih Kirom i Oebarom uspešno se suprotstavilo deseterostruko većoj medijskoj vojsci, pri čemu je navodno poginulo čak 60.000 medijskih vojnika.[58] Persijanci su potukli i ostatak medijskih trupa u bici kod Pasargada[59], što je označilo kraj Astijagove dominacije carstvom. Nedugo kasnije pada i medijski glavni grad Ekbatan, a Kir Veliki zarobljava Astijaga.

Pad carstva uredi

Vidi još: Kir Veliki
 
Astijagov unuk i njegov naslednik Kir Veliki, osnivač Persijskog carstva (kopija reljefa iz Pasargada)

Prevrat nakon persijskog ustanka uzrokovao je prenos političke moći s previše dominantnih Medijaca, na drugi iranski narod - Persijance, koji su sada dominirali nad Medijcima.[60] Kao jedan od razloga koji su uslovljavali usponu Persijanaca odnosno padu Medijskog carstva spominje se tada sofisticirana tehnologija navodnjavanja kanatima koju su razvili Persijanci, dok je Medijci nisu poznavali. Kir Veliki velikodušno se poneo prema bivšem medijskom kralju Astijagu; ostavio ga u životu, uzeo ga za ličnog savetnika, i obećao kako će se ponašati kao njegov legitimni naslednik. Prema Kteziju i Ksenofontu, Kir se oženio Astijagovom kćerkom Amitisom što se čini nelogičnim jer bi tada ona bila i njegova supruga i tetka. Verovatno objašnjenje jeste da se Astijag prethodno oženio još jednom ženom koja mu je rodila Mandanu[43], dok je Amitis bila kćerka Kijaksara, odnosno Astijagova sestra. Ekbatan, dojučerašnji glavni grad Medije, zbog svoje velike strateške važnosti kontrolisanja Središnje Azije postala je glavnim grad novog, Ahemenidskog Persijskog carstva[61]

Nakon Astijagovog svrgnuća, njegov šurak Krez (kralj Lidije) krenuo je u obračun protiv Kira Velikog u nadi da osveti poraz svog zeta odnosno da proširi svoje Lidijsko carstvo na istok, što 547. p. n. e. završava katastrofalnim porazom i padom Lidije pod Persijsko carstvo. Za Astijaga se pretpostavlja kako je umro 540-ih p. n. e., a jedna od verzija smrti (prema Kteziju) govori kako ga je politički protivnik Oebar prilikom putovanja iz Partije ostavio da umre u pustinji, ali nakon što je Kir otkrio njegovo nedelo general Oebar počinio je samoubistvo kako bi izbegao osvetu Astijagove sestre Amitise.[62]

Politika i administracija uredi

Neki elementi medijskog administrativnog sastava verovatno su preuzeti od asirskog modela vladavine, pod čijim je okriljem bila i sama Medija dugi niz godina[2]. Istoričar Janos Harmata na temelju lingvističkih dokaza tvrdi kako su Medijci imali vrlo razvijen birokratski sastav, koji su kasnije preuzeli i Persijanci. Pretpostavlja se kako su u medijskom razdoblju postojale i upravne jedinice satrapije, ali ta persijska titula postojala je i pre osnivanja medijske države pa se teza ne može sa sigurnošću potvrditi[2]. Džon Lendering pretpostavlja kako je Medijsko carstvo uključivalo satrapije Persiju, Jermeniju, Kapadokiju, Partiju i Ariju, ali naglašava kako je u pitanju primitivni oblik satrapije koju su kasnije usavršili persijski vladari Kir Veliki i Darije I. Herodot pak spominje kako je osnivač Medijskog carstva Dejok uspostavio pravosudnu mrežu širom zemlje, i organizovao jedinice špijuna koji su kontrolisali svaki deo zemlje[31].

Vojska uredi

Medijska vojska igrala je važnu ulogu u istoriji te države, budući kako su Međani živeli na relativno nezaštićenoj teritoriji zbog čega su bili u neprestalnim sukobima s okolnim narodima poput Asiraca, Skita, Lidijaca, te kasnije Persijanaca. Tradicionalna medijska vojska temeljila se na konjici, što je karakteristika ne samo kod ostalih iranskih naroda već i brojnih drugih plemena Središnje Azije. Uzgoj konja bila je viševekovna medijska tradicija o čemu su pisali Asirci i Herodot.[63], a vojska sastavljena od konjice bila je neophodna za kontrolisanje njihovog velikog carstva koje se prostiralo hiljadama kilometara. Budući kako je udaljenost najistočnije i najzapadnije tačke carstva približno bila jednaka kraljevskog puta iz kasnijeg persijskog razdoblja, procenjuje se kako bi takvo putovanje pešice trajalo puna tri meseca[64]

Dolaskom medijskih plemena uz istočne obronke masiva Zagros počinje se razvijati rudarstvo a time i obrada metala, zbog čega dolazi do značajnog tehnološkog napretka u medijskoj vojsci. Primer su medijska bojna kola, koja su se smatrala najjačim i nabržim u to doba[3]. Velikim vojnim reformatorom smatra se medijski kralj Kijaksar, budući kako je bio prvi vladar u istoriji koji je podelio vojsku na posebne jedinice pešadiju-kopljanika, strelaca i konjanika[35] jer su ranije pomešani rodovi vojske dovodili do pometnje na bojnom polju. Glavne karakteristike medijske vojske bile su mobilnost i velika mogućnost manevrisanja, zbog čega su vojnici imali slab ili nikakav oklop. Ova mana pokazala se kobnom prilikom borbi s Kirovim teško oklopljenom pešadijom (Persijski besmrtnici) u bici kod Pasargadskog brda. S obzirom kako je Medijsko carstvo bilo kontintentalnog tipa, medijska mornarica prema svemu sudeći uopšte nije ni postojala.

Medijska vojska imala je veliki uticaj na formiranje persijske vojske o čemu svedoče Herodotova dela i reljefi iz Persepolja, kao i činjenica da su u persijskoj vojci služili mnogi medijski generali i admirali kao što su Harpag, Mazar i Datis. Svi navedeni služili su persijske kraljeve Kira i Darija Velikog koji su vladali prvih pola veka nakon pada Medijskog carstva, pa se može pretpostaviti kako se u tom razdoblju medijska vojska, strategija i ratna veština nisu bitnije menjali. Herodot spominje kako se u doba grčko-persijskih ratova medijski vojnici nisu bitnije razlikovali od persijskih.[65] O tome svedoče i reljefi iz Persepolja koji prikazuju četiri medijska i persijska kopljanika. Smatra se kako su medijski kopljanici imali veliku reputaciju u perzijskoj vojsci, odmah nakon Besmrtnika.

Opseg carstva uredi

 
Medijsko carstvo 600. p. n. e. u doba vladavine Kijaksara

Prilikom stvaranja medijske plemenske konfederacije, Medija se kao zemljopisni pojam odnosila na područje sjeverozapadnog Irana. Granice u to vreme nisu bile utvrđene, pa se Medija odnosi na onu teritoriju okruženu ostalim narodima kao što su Persijanci na jugoistoku, Parti na istoku, Elamiti na jugu, Asirci na zapadu, te Urartu na severu. U doba medijskog kralja Kijaksara svi navedeni narodi bili su pokoreni, a Medijsko carstvo se prostiralo od središnje Male Azije, do Hindukuša na istoku. Zapadne granice formirale su reke Kizil i Tigar (reka) koje su delile Medijsko carstvo od Lidije odnosno vavilonije, i Kilikija. Severna granica bili su gore Kavkaz, Kaspijsko jezero, i reka Amu Darja iza koje se nalazila Sogdijana. Granice na istoku je nemoguće tačno utvrditi budući kako ne postoje pouzdane informacije o prodorima medijske vojske, ali smatra se kako je Medijsko carstvo uključivalo Sagartiju, Drangijanu, Arahoziju, Ariju i Baktriju. Prema odokativnom određivanju najširih medijskih granica preslikanih preko deset modernih država, površina Medijskog carstva iznosila je nešto više od 2,8 miliona km² što tu monarhiju čini dotad najvećim najvećim carstvom u istoriji.

Moderna država Procenat Ukupna površina (km²) Deo nekadašnjeg carstva (km²)
Iran 85% 1.648.000 1.400.800
Turska 35% 780.580 273.203
Sirija 10% 185.180 18.518
Irak 25% 437.072 109.268
Azerbejdžan 60% 86.600 51.690
Jermenija 100% 29.800 29.800
Gruzija 15% 69.700 10.455
Turkmenistan 45% 488.100 219.645
Avganistan 90% 647.500 582.750
Pakistan 15% 803.940 120.591
Ukupno 2.816.720 km²

Privreda uredi

 
Uzgoj konja je bilo jedna od glavnih grana medijske privrede

Međani su kao i druga iranska plemena koja su naselila na zapad Iranske visoravni živeli pastirskim načinom života. Njihova glavna privredna delatnost još od vremena kada su zajedno s indoarijskim rođacima živeli u stepama istočno od Kaspijskog jezera bilo je stočarstvo, odnosno uzgoj konja[2], goveda, ovaca, i ređe domaćih koza. Bili su poznati kao najbolji uzgajivači konja svog vremena; čak i pre njihovog naseljavanja planina Zagrosa njihovi konji bili su poznati u Mesopotamiji[3]. Bili su vešti i u metalurgiji, posebno u obradi gvožđa, pa su izrađivali najjača i najbrža bojna kola tog doba.

Neposredno nakon nasljevanja Međana na zapad Velikog Irana, bili su svedoci uspešne ekonomije temeljene na trgovini kalaja, bakra i gvozdenih ruda. Ovu granu trgovine kontrolisali su Vavilonija i Asirija, budući kako je dominacija tim tržištem bila neophodna njihovom vojnom uspehu i bogatstvu. Zbog ovih razloga oba mesopotamska carstva vodila su viševekovne ratove u pokušajima da pokore plemena i države na zapadu Irana[3]. Među njima je bila i civilizacija Elam, čije je širenje na zapadne padine masiva Zagrosa i jug Mesopotamije dovelo do uspostave kontrole nad trgovačkim rutama koje su vodile u Ur, Sumer, Vavilon i Nimrud, a time i do sukoba s Novoasirskim carstvom. Plemenski osnivači Medijskog carstva nisu uzimali u obzir važnost trgovine metalima, već se njihova strategija uglavnom temeljila na uspešnoj odbrani lokalnih plemena koje su konstantno napdali Vavilonci i Asirci. To su ostvarili zahvaljujući posedovanju sofisticiranih vojnih uređaja čime su uspeli parirati superiornijoj asirskoj vojsci, a koristili su ih i da steknu naklonost i zemlju od domorodačkih plemena. Dokumenti iz asirskog razdoblja spominju kako su od Međana primali danak u konjima, domaćim ovcama, baktrijskim devama, u metalima poput bronze, zlata i srebra, i platnima i vunenim proizvodima[2]. Ovi podaci daju uvid o ranoj medijskoj ekonomiji odnosno gospodarskim granama.

Nakon što su pokorili Novoasirsko carstvo i proširili svoju državu na zapad, Međani su preuzeli i kontrolu nad trgovačkim putevima čime su ostvarili golemo bogatstvo. Trgovina doživljava pravi procvat, a većina robe bile su lokalni metal, drago kamenje iz Središnje Azije, kao i odeća i razni alati. Medijsko plemstvo bilo je izuzetno bogato, no lokalno stanovništvo uglavnom nije ostvarivalo korist od budući kako su većinu trgovine vodili Asirci, Vavilonci, i razni trgovci iz sirijskih gradova[3].

Lokalna ekonomija temeljila se uglavnom na tradicionalnim medijskim privrednim granama kao što su poljoprivreda i stočarstvo[3]. Spomenuti uzgoj konja sigurno je odigrao najvažniju ulogu u lokalnoj ekonomiji, trgovini ali i vojsci, budući kako su Međani bili poznati po svojoj konjici. U zavisnosti od različitih okruženja, određena naselja širom carstva razvila su neke lokalne običaje poput ribarstva, ručnog obrta i lončarstva. Metalurgija je razvijana i u vojne i dekorativne svrhe, o čemu svedoče predmeti od zlata i srebra iz medijskog razdoblja. U kratkim crtama, medijska ekonomija može se opisati kao orijentisana spoljnoj trgovini sa zapadnim susedima u čemu su prednjačili metali, dok je domaća proizvodnja bila uglavnom poljoprivredna[3].

Budući kako je Medijsko carstvo (kao i kasnije Persijsko carstvo) bilo podeljeno na satrapije kojima su vladali pokrajinski vladari, pretpostavlja se kako su podređeni narodi poput Jermeni, Parta, Arijaca i Persijanaca plaćali propisani porez. S obzirom kako tada nije postojao novac, najvjerovatnije se skupljao u stoci i metalima, međutim standardne merne jedinice za masu ili obim nisu poznate. Prometni značaj Medije uglavnom se odnosi na kontrolu velikog dela Puta svile koji je povezivao istočni i zapadni svet. Prema svemu sudeći, Međani za razliku od Persijanaca nisu poznavali sastav kanata (za navodnjavanje) što je jedan od glavnih razloga pada Medijskog carstva, odnosno prenosa dominacije na persijsku stranu.

Kultura uredi

Društveni život uredi

 
Medijski plemićki par

Društveni život Međana i ostalih iranskih naroda temeljio se na patrijarhalnom plemenskom poretku. Mnogi istoričari i arheolozi ukazuju na moguće dokaze kako je pre dolaska iranskih plemena postojao matrijahalan društevni poredak, pozivajući se na centralizovani poljoprivredni sistem starosedeoca[3]. Ipak, danas je poznato kako je prilikom osnivanja Medijskog carstva društvo bilo patrijahalno. Na razvoj medijskog društva uticale su demografske promene, odnosno porast iranskih populacija na uštrb lokalnih zajednica koje su tu ranije živele.

Iransko društvo sastojalo se od više plemena, usko povezanim zajedničkim životom, kulturom i istorijom, zbog čega su postojale i plemenske konfederacije. Najznačajniji među njima svakako su bili Međani, Persijanci i Parti. Pouzdano nije moguće utvrditi kada su se iranska plemena podelila na Međane, Persijance, Parte i verovatno proto-Sogdijance. Pretpostavlja se kako su se ove razlike pojavile nakon njihovih migracija na zapad u Veliki Iran, ili kako su postojale i ranije. Te razlike ogledaju se u njihovim jezicima odnosno dijalektima, a njima su kumovale i geografske razlike teritorija na kojima su boravili[3].

Svako od navedenih plemena bilo je podeljeno na klase, a istovrsni poredak postojao je i u globalnom smislu u kontekstu njihovih plemenskih konfederacija. Spomenute klase koje se danas mogu identifikovati bile su vojničke odnosno vladarske, umetničke i zemljoradničke[3]. Društvena mobilnost tih klasa nije poznata ali se smatra kako je bila prilično kruta, ali poznato je kako podele među njima nisu bile izražene kao kod indijskog sastava kasti. Naime, proces ograničavanja statusa pojedinaca na „izagnane“ odnosno unapređenje istog na „nedodirljive“ nije se pojavljivao kod iranskih plemena, verovatno zbog činjenice kako oni za razliku od indoarijskih naroda nisu napadali i potčinjavali lokalno stanovništvo[3]. Prilikom dolaska Indoarijaca u dolinu reke Ind susreli su naprednu civlizaciju Harapa koju su morali pokoriti u cilju da se nasele na njenim teritorijima, dok se iranska plemena tokom migracija na zapad nisu susrela s takvim problemom. Naprotiv, lokalno stanovništvo poput Elamita bilo je ugroženo od strane spoljnog neprijatelja (Vavilonci i Asirci) na zapadu, što je dovelo do njihovog saveza. Dakle, dok su Indoarijci morali nadvladati lokalno stanovništvo kako bi jamčili svoj opstanak, Iranci su svoj opstanak pronašli u ujedinjenju sa starosedeocima[3].

Drevni Međani prikazani su na reljefima Darijeve apadane u Persepolju, koji datira iz 515. p. n. e. odnosno svega 35 godina nakon pada Medijskog carstva, što podrazumeva kako ti prikazi mogu biti relevantni u kontekstu predočavanja medijskog izgleda ili odevanja. Reljefi s Medijcima pojavljuju se na tri mesta, a prikazuju medijske stražare, plemiće i njihovu delegaciju. Razlozi njihovog čestog prikazivanja leže u činjenici kako su Medijci u doba Persijskog carstva imali povlašćen status koji ih je izjednačavao s Persijancima, a njega je uveo sam osnivač carstva Kir Veliki. Prvi reljef na središnjem panelu istočnog stepeništa prikazuje četiri medijska i persijska kopljanika. Na tom reljefu Medijci nose kratke kapute, pantalone i okrugle kape, ispod kojih je kovrdžava kosa, ponekad s repom.[66] Drugi reljef smešten je na južnom panelu istog stepeništa, a prikazuje medijsku delegaciju u poseti Persepolju. Ovde Medijci nose karakteristične nošnje, narukvice i mačeve, a darovi persijskom vladaru uključuju posude i vaze. Treći reljef nalazi se na severnom panelu stepeništa, gde su prikazani medijski upravnik kraljevske štale i konji urezani do najsitnijih detalja.

  •  
    Četiri medijska kopljanika prikazani na levoj strani središnjeg panela
  •  
    Detalj medijske garde

Religija uredi

Vidi još: Zoroastrizam
 
Faravahar, simbol zoroastrizma

Informacije o religijskim običajima u doba Medijskog carstva vrlo su oskudne. Između 1967. i 1977. arheološka istraživanja predvođenja Davidom Stronačom otkrila su građevinu iz oko 750. p. n. e. koja je bila prvenstveno verskog karaktera. Smeštena je u Tape Nuš-e Janu, oko 60 km južno od Hamadana odnosno drevne Ekbatane. Zdanje je podignuto na steni visine od oko 30 m, a sastojalo se od središnjeg hrama, zapadnog hrama, tvrđave i hipostila (dvorane sa stubovima), oko kojih se nalazio kružni potporni zid izgrađen od opeke. Središnji hram imao je oblik tornja s unutrašnjim svetištem u obliku trokuta. Zauzimao je prostor od 11 x 7 m, dok su zidovi bili visine od 8 m. Na zapadnom uglu ovog svetišta nalazio se stepenasti oltar, izgrađen od glinene opeke. Kao što je poznato, kult vatre bilo je zajedničko indoiransko nasleđe, a hram u Tape Nuš-e Džanu smatra se najstarijom verskom građevinom u Iranu.[67]

Ostali izvori o religiji u medijsko doba uglavnom se temelje na Herodotovim delima i ličnim imenima Međana. Prema Herodotu[27], Međani u bili jedina iranska plemenska konfederacija koja je imala i svešteničko pleme. Magi ili morg (pers. Magu-[2]) bili su pripadnici plemena koje se tradicionalno sastojalo od mudraca i sveštenika koji su čuvali mitološku i duhovnu tradiciju medijskog društva. Ona se u plemenu prenosila s kolena na koleno, odnosno s oca na sina. U doba vladavine Astijaga na njegovom dvoru magi su služili kao religijski stručnjaci, osobni savetnici, vračevi, proroci i tumači snova.[68] Funkcija tog plemena verovatno datira pre podele iranskih plemena na invidualne konfederacije, i govori nam kako su takvi klanovi postojali u najranijim iranskim ili čak indoiranskim društvima. Ovo se može potkrepiti činjenicom kako je pleme magi imalo jednaki status i u doba Persijskog carstva, što svedoči o njihovom kontinuiranom uticaju u iranskom društvu[3].

Orijentolog I. M. Diakonof tvrdi kako su medijski vladari Astijag i možda Kijaksar prihvatili religiju koja potiče od zoroastrijskog učenja proroka Zaratustre, iako ta verovanja nisu bila identična s njegovom doktrinom.[69] Ipak, većina istoričara ne slaže se s njegovim mišljenjem. Mari Boyk tako tvrdi kako su magi i njihove verske tradicije predstavljale prepreku prilikom prelaska stanovništva na zoroastrizam[70] Pretpostavlja se kako su od 8. veku p. n. e. u Mediji prevladavali mazdaizam i indoiranske verske tradicije, dok se zoroastrizam kao Zaratustrina religijska reforma proširio u prvoj polovini 6. veku p. n. e., odnosno za vreme vladavine dva poslednja medijska kralja[2].

Zoroastrizam se proširio u doba vladavine medijskog kralja Kijaksara, a načela i svetkovine te religije postaće određujućim elementom medijske, a kasnije persijske i iranske kulture opštenitosti. Pretpostavlja se kako je postojao i sinkretizam s drugim religijama i mitologijama, posebno mesopotamskom. Dobro u Zoroastrizmu je poštovani bog Ahura Mazda. Predstavljala ga je vatra, kao simbol čistoće i moći. Zlo je prirodna sila odvojena od Ahure Mazde i suprotstavljena njemu i njegovu delu, a egzistira samo na duhovnom planu, za razliku od duhovne i fizičke egzistencije onog što je stvorio Ahura Mazda. Napad zla, odnosno zloduha Ahrimana događa se između tih dveju krajnjih tačaka na vremenskoj traci. Zoroastrizam se zadržao do današnjeg dana pa je njegova istorija relativno dobro očuvana, uprkos tome kako u starom veku zoroastrijci nisu gradili hramove već isključivo žrtvenike, zbog čega ne postoji bogata arheološka ostavština.

Jezik uredi

Medijci su govorili medijskim jezikom.[71], koji zajedno s gilačkim, mazanderanskim, kurdskim i beludžijskim jezikom spada u grupu severozapadnih iranskih jezika[72][73] Medijski jezik spominje se isključivo u zapisima na staropersijskom jeziku; o njegovoj gramatici se ne zna gotovo ništa[74]. Prema profesoru Oktoru Skjerveju sa univerziteta Harvard „medijski jezik značajne fonološke izoglose više deli s avestanskim nego staropersijskim jezikom“. Takođe, spominje i kako je „medijski jezik bio u određenoj meri službenim jezikom u zapadnom Iranu“[75]

Ne postoje sačuvani dokumenti koji datiraju iz medijskog razdoblja, a nije poznato ni kakvim su pismom pisani. Do danas je na teritoriju drevne Medije pronađena samo jedna bronzana plaketa koja datira pre ahemenidskog razdoblja, a radi se o zapisu na klinastom pismu pisanom na akadskom jeziku koji datira iz 8. veka p. n. e., ali ne spominje medijske nazive[2]. Neka moderna istraživanja pokazuju kako je linearno elamsko pismo (koje još nije dešifrovano) možda pisano na medijskom jeziku, pretpostavljajući kako je Kutik-Inšušinak originalno iransko ime medijskog vladara Kijaksara, a ne mnogo ranijeg elamskog kralja[9].

Različitost od ostalih etnolingvističkih skupina (poput Perzijanaca) očita je uglavnom iz stranih izvora kao što su asirski zapisi na klinastom pismu (sredina 9. stoljeća p. n. e.) ili Herodotova djela iz sredine 5. stoljeća p. n. e. koja opisuju medijsko-perzijski sukob. Ipak, mjesni naziv medijskog jezika nije poznat (kao što je slučaj i s većinom drevnih iranskih jezika), kao ni detaljne razlike od jezika kojim su govorili ostali iranski narodi. Medijski jezik je „vjerovatno“[75] osnova staropersijskom jeziku. Medijski identitet prepoznaje se zato što nije delio jednake elemente razvoja specifične za staropersijski jezik. Medijske forme mogu se pronaći isključivo u osobnim i geografskim nazivima, a neke su tipične i za religijski rečnik pa se može govoriti i o avestanskom uticaju. Ponekad postoje i medijske i staropersijske forme određenih reči koje staropersijksi jezik čine nedoslednim, primer je reč „konj“ koji se u zapisima na staropersijskom jeziku spominje i u izvornom persijskom obliku „asa“, i u medijskom „aspa“[75].

Koristeći se uporednom fonologijom merodavnih imena zapisanih na staropersijskom jeziku, Roland Kent.[76] primećuje kako neke staropersijske reči potiču od medijskog jezika; npr. „taksma“ (hrabrost) iz ličnog imena „Taksmaspada“. Diakonof[77] navodi i primere termina poput „paridaiza “ (raj), „vazraka “ (veliki) i „xshayathiya “ (kraljevski). Sredinom 5. veka p. n. e. grčki istoričar Herodot spominje kako je „spaka“ medijska reč za psa[78] Ovaj naziv i njegovo značenje očuvan je u današnjim iranskim jezicima kao što je tališki. U 1. veku p. n. e. istoričar Strabon (64. p. n. e.. - 24.) primjećuje veze između brojnih iranskih naroda i njihovih jezika: „Od Inda na istoku (...) Iran se proteže preko Persije i Medije na zapadu, te Baktrije i Sogdijane na severu; svi ti narodi govore gotovo istim jezikom“[79]

Budući kako je Medijsko carstvo objedinjavalo većinu iranskih naroda, širom zemlje govoreno je većinom lokalnim iranskim jezicima (npr. persijskim). Ostali korišćeni jezici uključuju elamski, akadski i lidijski.

Umetnost uredi

 
Zlatni riton pronađen u Ekbatani - animalistički oblici karakteristični su za medijsko i ahemenidsko razdoblje (Nacionalni muzej u Iranu)

Danas postoji vrlo malo umetničkih ostataka iz razdoblja Medijskog carstva, pa je medijska umetnost i dalje predmet špekulacija[2]. Neki istoričari poput Bruna Genita čak su negirali postojanje iste.[80], dok Oskar Muskarela piše kako „ne postoje primeri medijske umetnosti i nisu pronađeni arheološki artefakti iz tog razdoblja“[81] Ipak, drugi istraživači tvrde kako gradovi Tape Nuš-e Džan i Godin-Tape koji datiraju iz 8. i 7. veka p. n. e. potiču iz medijskog razdoblja[82] Uticaj ostalih arheoloških nalazišta kao što su Baba Jan III na medijsku kulturu je pod znakom pitanja[83][84]

Uprkos oskudnim arheološkim nalazištima iz medijskog razdoblja, njihove gradove opisivali su starogrčki isoričari poput Herodota i Polibija[5], a umetnički doprinosi medijskih majstora spominje se i u persijskim kraljevskim zapisima. U Herodotovoj istoriji opisane su gradske zidine medijske prestonice Ekbatane u sedam različitih boja, što svedoči kako su Medijci razvili bogatu polikromiju. Budući kako su rudarstvo i obrada metala imali primarnu ulogu u medijskoj trgovini sa susedima, Medijci su bili i vrsni kovači. O tome svedoči i podatak kako je većina ukrasa od zlata i srebra koji datiraju iz kasnijeg ahemenidskog razdoblja pronađena upravo u okolini Ekbatane, nekadašnjeg glavnog grada Medijskog carstva koji je imao važnu ulogu i kao grad Ahemenidskog Persijskog carstva. Reljefi u Persepolju prikazju kako medijska delegacija kao darove persijskom kralju nosi lonce i vaze, što podrazumeva kako je u medijsko doba bilo razvijeno i lončarstvo. Spomenuti ukrasi pak uglavnom prikazuju animalističke oblike, karakteristične za iransku umetnost tog razdoblja.[85] Kraljevski zapisi u Persepolju spominju kako su medijski zlatari ukrasili gradske zidine Darijeve kraljevske palate u Suzi[2].

Arhitektura i urbanizam uredi

Vidi još: Ekbatan
 
Arheološko nalazište grada Ekbatane

Iz medijskog razdoblja poznata su tri značajnija grada; prestonica Ekbatan, religijski centar Raj[20] i Hirba. O Ekbatani postoji dosta pisanih dokumenata budući kako se radi o jednom od najstarijih kontinuirano naseljenih gradova u svetu (današnji Hamadan), dok sa druga dva grada to nije slučaj. Naime, ograničena arheološka istraživanja grada Raja započela su tek 1997, a otežavanju istraživanja doprinosi i činjenica kako je grad postao deo šireg područja iranskog glavnog grada Teherana na kojem se nalazi industrijska zona. Grad Hirba pak do danas nije ni pronađen, ali kod istoričaraa je prihvaćeno da je grad zaista postojao. Hirba se spominje i kao persijski grad uz granicu s Medijom u delima Nikolaja iz Damaska[86], a pretpostavlja se kako se grad nalazio negde na potezu od Ekbatane na severu do Pasargada na jugu.

Ekbatan u doslovnom smislu znači „Mesto okupljanja“. Starogrčki izvori govore kako je Ekbatana bila glavni grad Medijskog carstva, a njenu gradnju pripisuju Dejoku [87], koji je oko grada dao izgraditi sedam koncentričnih gradskih zidina u različitim bojama[2].

U 5. veku p. n. e. grčki istoričar Herodot o Ekbatani piše[29]:

Medijci su sagradili grad Ekbatanu, s jakim zidinama velikih dimenizija, koji su u krugovima opasavali grad. Nacrt palate je takav da svaki zid natkriva onaj prethodni pomoću grudobrana. Priroda okoline ima oblik blagog brežuljka što odgovara navedenom položaju odbrane, ali položaj je uglavnom produkt ljudskog umeća. Broj odbrambenih zidina je sedam, a unutar zadnjeg i najmanjeg nalazi se kraljevska palata i riznica. Spoljni opsadni zid bio je podjednakih dimenzija zidina u Atini. Na tom zidu grudobrani su bele boje, na sledećem crne, trećem crvene, četvrtom plave, petom narandžaste; prednje strane zidova su farbane. Zadnja dva grudobrana bila su srebrne, odnosno zlatne boje. Sve navedene fortifikacije građene su za Dejoka i za odbranu njegove palate.[29][87][88]

Istoričar Polibije takođe opisuje veličanstvene fortifikacije 1300 m dužine koje su opasavale kraljevu palatu ali ne i grad, a Ekbatanu naziva najbogatijim i najlepšim gradom sveta[87]. Danas se pretpostavlja kako su sedam navedenih zidina zapravo stepenasti zigurat. Arheološka istraživanja Ekbatane i brda Hagmatana oskudevaju pronalascima iz medijskog doba, dok obiluju onim iz persijskog i partskog razdoblja. Takođe, Ekbatana se uopšte ne spominje u asirskim zapisima. Neki istoričari tvrde kako je Sagbita ili Sagbat iz asirskih zapisa raniji oblik naziva Ekbatana ili Hagmatana iz kasnijih grčkih i ahemenidskih izvora. Prema njihovim tvrdnjama, slovo „S“ postalo je slovom „H“ u mnogim iranskim jezicima. Sagbita iz asirskih zapisa bila je smeštena nedaleko od gradova Kišesim (Kar-Nergal) i Harhar (Kar-Sharrukin).[89][90]

Uprkos tome kako nedavno otkriveni grad Tape Nuš-e Džan nije bio glavni grad, prema Davidu Stronaču taj religijski centar ima veliki značaj za medijsku arhitekturu, kao i za razvoj drugih orijentalnih civilizacija. Arhitektonski stilovi u Tape Nuš-e Džanu i Godin-Tapeu sadrže elemente iz drugih kultura. Asirski uticaj ogleda se u temelju tvrđava, dok se elementi civilizacije Urartu nalaze u metodama podizanja građevina: tuneli u steni, korišćenje slepih prozora i niša, kao i vodovoda[2]. Hipostili ili dvorane sa stubovima karakteristični su za arhitekturu severozapadnog Irana i Urartua, ali u Tape Nuš-e Džan i Godin-Tapeu oni nemaju manje prostorije koje se nadovezuju na glavnu dvoranu. Takve građevine bez stambene i ekonomske funkcije postale su prototip za persijske reprezentativne dvorane za prijem poznatije kao apadane. „Središnji hram“ Tape Nuš-e Džana hlebastog je oblika, dok ostale prostorije ne prate simetriju. Medijci očito nisu samo preuzeli strane arhitektonske elemente okolnih civilizacija, već su ih i koristili za stvaranje novog, autohtonog medijskog oblikovanja[2]. Takođe, istom metodom kasnije su se koristili i Persijanci, koji su kombinovali stilove većine civilizacija Bliskog istoka.

Hronologija uredi

Reference uredi

  1. ^ „Medija (2), Livius.org, Jona Lendering”. Arhivirano iz originala 05. 06. 2011. g. Pristupljeno 22. 11. 2015. 
  2. ^ a b v g d đ e ž z i j k l „Medija (enciklopedija Iranica, M. Dandamayev i I. Medvedskaya)”. Arhivirano iz originala 29. 01. 2009. g. Pristupljeno 22. 11. 2015. 
  3. ^ a b v g d đ e ž z i j k l „Povijest Irana, III. poglavlje - Medijci, prvo (zapadno) iransko kraljevstvo (Iranologie.com)”. Arhivirano iz originala 16. 07. 2011. g. Pristupljeno 22. 11. 2015. 
  4. ^ a b v Medijsko Carstvo (Iran Chamber.com)
  5. ^ a b Drevna Medija (Medijci), AncientNearEast.tripod.com
  6. ^ Medija (enciklopedija Britannica)
  7. ^ a b Herodot, I. 96.
  8. ^ „Muhammad Dandamayev i I. Medvedskaya: „Medija“ (Media), Enciklopedija Iranica, Costa Mesa: Mazda, 10. izdanje, 2006.”. Arhivirano iz originala 09. 04. 2009. g. Pristupljeno 22. 11. 2015. 
  9. ^ a b Gunnar Heinsohn: „Kijaksar - medijski veliki kralj u Egiptu, Asiriji i Iranu“ (Cyaxares: Media’s Great King in Egypt, Assyria & Iran), University of Bremen, 2006.
  10. ^ Mezopotamske kronike - popis (Livius.org)
  11. ^ „Mezopotamske kronike - kronološka tablica (Livius.org)”. Arhivirano iz originala 19. 07. 2010. g. Pristupljeno 22. 11. 2015. 
  12. ^ Nabopolasarove kronike - rani život (Livius.org)
  13. ^ „Nabopolasarove kronike - pad Ninive (Livius.org)”. Arhivirano iz originala 14. 05. 2011. g. Pristupljeno 22. 11. 2015. 
  14. ^ Nabopolasarove kronike - kasniji život (Livius.org)
  15. ^ „Nabukodonosorove kronike - rani život (Livius.org)”. Arhivirano iz originala 04. 06. 2011. g. Pristupljeno 22. 11. 2015. 
  16. ^ Prorok Nahum (BibleCentre.org)
  17. ^ „Daniel 7 (Livius.org)”. Arhivirano iz originala 12. 05. 2008. g. Pristupljeno 22. 11. 2015. 
  18. ^ „Medija (2. dio) - Danielovo svjedočanstvo (Livius.org. Jona Lendering)”. Arhivirano iz originala 05. 06. 2011. g. Pristupljeno 22. 11. 2015. 
  19. ^ „Behistun (Archaeology.about.com)”. Arhivirano iz originala 11. 06. 2011. g. Pristupljeno 22. 11. 2015. 
  20. ^ a b „Raj (Rhagae), Livius.org, Jona Lendering”. Arhivirano iz originala 05. 06. 2011. g. Pristupljeno 22. 11. 2015. 
  21. ^ a b Tom Holland: „Perzijska vatra“ (Persian Fire), 2006.. str. 16—17.
  22. ^ Ciceron: De Legibus I. 5.
  23. ^ Tom Holland: „Perzijska vatra“ (Persian Fire), 2006.. str. 377.
  24. ^ Ktezije (enciklopedija Britannica)
  25. ^ Beros (enciklopedija Britannica)
  26. ^ M. Chahin: „Prije Grka“ (Before the Greeks), izdavač: James Clarke & Co., 1996.. str. 109.
  27. ^ a b Herodot, I. 101.
  28. ^ „Povijest Medijaca (Taroscopes.com)”. Arhivirano iz originala 13. 05. 2011. g. Pristupljeno 22. 11. 2015. 
  29. ^ a b v Herodot, I. 98.
  30. ^ Dejok (enciklopedija Britannica)
  31. ^ a b Herodot, I. 100.
  32. ^ „Dejok (Deioces), AncientLibrary.com”. Arhivirano iz originala 05. 06. 2011. g. Pristupljeno 22. 11. 2015. 
  33. ^ a b Dejok (enciklopedija Iranica, Rüdiger Schmitt)[mrtva veza]
  34. ^ „Fraort (Phraortes), AncientLibrary.com”. Arhivirano iz originala 09. 11. 2005. g. Pristupljeno 22. 11. 2015. 
  35. ^ a b v Herodot, I. 103.
  36. ^ Herodot, I. 104.
  37. ^ Herodot, I. 105.
  38. ^ a b v Herodot, I. 106.
  39. ^ a b Herodot, I. 73.
  40. ^ a b v Kijaksar (enciklopedija Britannica)
  41. ^ a b v g d Kijaksar (enciklopedija Iranica, I. M. Diakonoff)[mrtva veza]
  42. ^ a b v g d Herodot, I. 74.
  43. ^ a b v „Astijag (Livius.org, Jona Lendering)”. Arhivirano iz originala 14. 05. 2011. g. Pristupljeno 22. 11. 2015. 
  44. ^ Briant 2002, str. 28. sfn greška: više ciljeva (2×): CITEREFBriant2002 (help)
  45. ^ Herodot, 1.127.1
  46. ^ Nabonidove kronike
  47. ^ „Harpag (Livius.org, Jona Lendering)”. Arhivirano iz originala 29. 06. 2011. g. Pristupljeno 22. 11. 2015. 
  48. ^ Duncker 1881, str. 348–349.
  49. ^ Herodot, 1.123.1
  50. ^ a b Athenaeus: „Deipnosofisti“, 1.14 (633e) 6:419
  51. ^ a b James Ussher, Larry Pierce i Marion Pierce. str. 109.
  52. ^ Justin, I. 6.
  53. ^ W. B. Fischer, Ilya Gershevitch i Ehsan Yarshster. str. 146—147.
  54. ^ W. B. Fischer, Ilya Gershevitch i Ehsan Yarshster. str. 147.
  55. ^ Hugh Chisholm. str. 208.
  56. ^ Charles M. Laymon: The Interpreter's One Volume Commentary on the Bible: Introduction and Commentary, Abingdon Press, 1971.. str. 440—442.
  57. ^ Duncker 1881, str. 350., 5-351.7
  58. ^ Duncker 1881, str. 352.
  59. ^ Nikolaj iz Damaska: „Opća povijest“
  60. ^ Herodot, I. 129.
  61. ^ Briant 2002, str. 43 harvnb greška: više ciljeva (2×): CITEREFBriant2002 (help)
  62. ^ „Oebar (Oebares), AncientLibrary.com”. Arhivirano iz originala 19. 10. 2012. g. Pristupljeno 22. 11. 2015. 
  63. ^ Herodot, VII. 40.
  64. ^ „Kraljevska cesta (Livius.org, Jona Lendering)”. Arhivirano iz originala 29. 06. 2011. g. Pristupljeno 22. 11. 2015. 
  65. ^ Herodot, VII. 62.
  66. ^ Henri Stierlin, „Velikani iz Perzijskog Carstva“ (Splendeurs de l’Empire perse), Izdavač: Gründ, Pariz (2006). str. 145.
  67. ^ David Stronach: „Medijsko naselje Tape Nuš-e Džan“, Cambridgeova povijest Irana II., Acta Iranica, 1985.. str. 832—837.
  68. ^ Herodot, I. 107.
  69. ^ I. M. Diakonoff: „Medija“ (Media), Cambridgeova povijest Irana II., Acta Iranica, 1985.. str. 141.
  70. ^ Mary Boyce: „Zoroastrizam II.“ (Zoroastrianism II). str. 21.
  71. ^ Drevni Iran: jezik (enciklopedija Britannica)
  72. ^ Rüdiger Schmitt: Compendium Linguarum Iranicarum, Wiesbaden: Reichert, 1989.
  73. ^ „Medijski jezik (Language.babaev.net)”. Arhivirano iz originala 13. 03. 2008. g. Pristupljeno 22. 11. 2015. 
  74. ^ [http://indoeuro.bizland.com/tree/iran/median.html[mrtva veza] Stablo indoeuropskih jezika - Medijski jezik (Indoeuro.bizland.com)]
  75. ^ a b v Prods Oktor Skjærvø: „Uvod u staroperzijski jezik“ (An Introduction to Old Persian), Cambridge i Harvard, 2. izdanje, 2005.
  76. ^ Roland G. Kent: „Staroperzijski jezik - gramatika, tekstovi i rječnik“ (Old Persian. Grammar, Texts, Lexicon), New Haven: American Oriental Society, 1953, 2. izdanje. str. 8—9.
  77. ^ Igor M. Diakonoff: „Medija“ (Media), Ilya Gershevitch, Cambridge History of Iran, 2. svezak, London: Cambridge University Press, 1985.. str. 36–148.
  78. ^ Herodot, I. 110.
  79. ^ Strabon: Geografija, XV. 2.
  80. ^ Bruno Genito: „Medijci - slaganje arheoloških dokaza“ (The Medes: A Reassessment of the Archaeological Evidence), Istok i Zapad 36/1-3, 1986.. str. 11.
  81. ^ Oscar Muscarella, 1994.. str. 57.
  82. ^ Peter Calmeyer: „Medijska umjetnost i arhitektura“ (Median Art and Architecture), Enciklopedija Iranica, II. svezak, 1987.. str. 565—569.
  83. ^ Oscar Muscarella, 1994.. str. 58.
  84. ^ I. Medvedskaya: „Pitanje identifikacije medijskih nalazišta iz 8. i 7. st. pr. Kr. na iransku arhitektonsku tradiciju“ (The Question of the Identification of 8th-7th Century Median Sites and the Formation of the Iranian Architectural Tradition), 1992.. str. 73—79.
  85. ^ Iranska umjetnost i arhitektura - Medijski period (enciklopedija Britannica)
  86. ^ Rawlinson 1885, str. 271, 613
  87. ^ a b v Ekbatana (IranChamber.com)
  88. ^ „Ekbatana (Livius.org)”. Arhivirano iz originala 25. 01. 2014. g. Pristupljeno 22. 11. 2015. 
  89. ^ „Ekbatana (Encyclopedia.com)”. Arhivirano iz originala 15. 06. 2011. g. Pristupljeno 22. 11. 2015. 
  90. ^ I.N. Medvedskaya: Were the Assyrians at Ecbatana?

Literatura uredi

Antička dela uredi

Moderna dela uredi

  • Briant, Pierre (2002). From Cyrus to Alexander: A History of the Persian Empire. Eisenbrauns. ISBN 978-1-57506-120-7. 
  • Igor M. Diakonoff: „Medija“ (Media), Ilya Gershevitch, Cambridge History of Iran, 2. svezak, London: Cambridge University Press, 1985.
  • Bruno Genito: „Medijci - slaganje arheoloških dokaza“ (The Medes: A Reassessment of the Archaeological Evidence), Istok i Zapad 36/1-3, 1986.. str. 11.
  • Peter Calmeyer: „Medijska umjetnost i arhitektura“ (Median Art and Architecture), Enciklopedija Iranica, II. svezak, 1987.
  • David Stronach: „Medijsko naselje Tape Nuš-e Džan“, Cambridgeova povijest Irana II., Acta Iranica, 1985.. str. 832—837.
  • Charles M. Laymon: The Interpreter's One Volume Commentary on the Bible: Introduction and Commentary, izdavač: Abingdon Press, 1971.
  • Gunnar Heinsohn: „Kijaksar - medijski veliki kralj u Egiptu, Asiriji i Iranu“ (Cyaxares: Media’s Great King in Egypt, Assyria & Iran), Sveučilište u Bremenu, 2006.
  • Duncker, Max (1881). The History of Antiquity. London: Richard Bentley. 
  • Robert Anderson Edward: „Povijest nestalih civilizacija Istoka“ (The Story of Extinct Civilizations of the East), izdavač: Phillips McClure, 1904.
  • Rawlinson, George (2007) [1885]. The Seven Great Monarchies of the Ancient Eastern World. New York: John B. Eldan Press. 
  • Ókori keleti történeti chrestomathia. Szerk.: Harmatta János. Budapest: Osiris. 2003. ISBN 978-963-389-425-5. ISSN 1218-9855. 

Spoljašnje veze uredi

 
Medija na Vikimedijinoj ostavi.
Preuzeto iz „https://sr.wikipedia.org/w/index.php?title=Медија&oldid=27363634”