Википедија

Lužički Srbi u ranom srednjem veku

„Lužički Srbi (plemenski savez)” preusmerava ovde. Za druge upotrebe pogledajte stranicu Lužički Srbi (višeznačna odrednica).

Vladari Lužičkih Srba su u početku imali titulu kneza, a potom titulu kralja. Prema jednom od mišljenja, Dervanova Srbija se može identifikovati sa Belom Srbijom, zemljom iz koje su se Srbi doselili na Balkansko poluostrvo. Međutim, druga mišljenja Belu Srbiju smeštaju na druga područja. Lužički Srbi su bila jedna od tri glavne grupe Polapskih Slovena, a naseljavali su južni deo slovenskog Polablja. Savremeni potomci plemenskog saveza, Lužički Srbi, zapadnoslovenski su narod koji živi u istočnoj Njemačkoj, jedini su preostali Polapski Sloveni, koji su uspeli da sačuvaju maternji jezik i kulturu do dana današnjeg.[1][2]

Lužičkosrpska plemena u ranom srednjem veku

Plemena Lužičkih Srba
Geografija
Kontinent Evropa
Regija srednja Evropa
Prestonica Majsen (Mišin), Budišin i dr.
Društvo
Službeni jezik lužičkosrpski jezici
Religija paganizam
Politika
Oblik države kneževina, kraljevina
 — knez, kralj Dervan (knez)
  Miliduh (kralj)
  Czimislav (kralj)
Istorija
Istorijsko doba srednji vek
 — Osnivanje 623.
 — Ukidanje oko 990.
 — Status bivša država
Događaji  
 — Ližički Srbi postaju deo Samovog carstva 631/632.
 — Postaje deo Velikomoravske kneževine između 883—890. 
Geografske i druge karakteristike
Površina  
 — ukupno oko 40 000 km²
Stanovništvo oko 160 000
Zemlje prethodnice i naslednice
Prethodnice: Naslednice:
Bela Srbija Istočna Franačka

Celih 2 veka je trajala nemačka feudalna ekspanzija, ali zbog rascepa srpskih plemena, Srbi padaju u ropstvo posle krvavih i teških bitki, tako da su u 10. veku pokoreni prvo Lužičani, zatim Milčani, a do kraja veka je bila okupirana cela lužičkosrpska zemlja. Istorija Lužičkih Srba je dramatična i nerazumljiva. Oni su veoma često menjali svoje vladare, koji su ih ponekad poklanjali za ratno savezništvo, prodavali, razmenjivali, davali u miraz kćerima, a narod je bivao desetkovan i teško je to trpeo. Posle napuštanja vojske ostajala su opljačkana i popaljena naselja, preostalo stanovništvo bi umiralo od gladi i kuge, tako da su retko neka sela ostajala živa. Skoro pa se ništa i ne zna o istoriji o Lužičkih Srba.

Prvo pominjanje se desilo 631. godine kada se Dervan pridružio Samu, pošto je Dervan sigurno osnivač ove države, po njemu ova država nosi ime „Dervanova Srbija”. Postojala su različita srpska plemena, najvažnija od njih i najpoznatija su Haveljani, Obodriti i Glomači. Glavnu ulogu privredu su imali ratari. Lužički Srbi nikada nisu imali jedinstvenu državu, ujedinjavali bi se samo kada bi ih neko napao, a to su najčešće bili Germani ili neka druga slovenska plemena. Glomači su bili poslednje pokoreno pleme oko 990. godine; pokušali su da se oslobode kasnije, ali nisu uspevali. Najbitniji vladari su Dervan, Miliduh i Czimislav. Između 883—890. godine su postali deo Velikomoravske kneževine, gde su ih prema legendi krstili Ćirilo i Metodije — ali bezuspešno. Svako pleme im je imalo posebnog kneza ili župana i tvrđavu gde bi se sakrili od opasnosti. U periodu 929—932. je Henrik I Ptičar već porobio nekoliko srpskih plemena. Zanimljivo je to što ih Karlo Veliki nije mogao nikako osvojiti.

Istorija uredi

Doseljavanje i plemena uredi

 
Srpska plemena u 9. veku.

Najstarije i najmanje slovensko-srpsko pleme naseljuje današnju Lužicu, oblast na srednjoj Labi, to bi moglo da se desi u 6. veku n.e. Ovo je vezano za preistorijske seobe naroda, pogotovo za naseljavanje slovenskih plemena u oblast zapadno od Odre, ovo se desilo najverovatnije posle pada Tirinške imperije 531. godine, a pre nastanka Samove države na početku 7. veka, a dolazilo je iz današnje Poljske. U to vreme se razvijalo etničko ujedinjenje srpskih plemena između Zale i Bobre/Nise etničko ujedinjenje srpskih plemena koja su se u toku daljeg razvijanja oko 850. godine ujedinila sa još više plemena. Plemena Lužičkih Srba su: Lužičani, Milčani, Glomači, Nižići (pored gradova Torgau/Desau), Suselci (oko Deliča) i Ljutići (u delovima današnjeg Lajpciga) i to su dve trećine cele plemenske grupe. Onda, većina manjih plemena naselila se blizu današnjeg nemačkih gradova Hale, Altenburga i Drezdena. Prvo su franački pisci pisali opušteno u vezi Srba (Surbi, Sorabi) i stavljali ih u oblasti većinom pored Labe, kasnije se u informacijama javlja čitav niz plemena sa svojim imenima, i to na zapadu kao i na istoku od Labe (839. Koledići, 850. Milčani). Pleme Glomača koje su Franci nazvali Talaminzi je živelo sa obe obale Labe. U 9. i 10. veku ova plemena nisu više činila političku celinu. Neka plemena, pogotovo ona pored Zale, potpadala su od 8. veka povremeno pod Franačku vlast, a kasnije istočnofranačkom carstvu koje ih je spojilo u naročiti politički pojas tzv. Limes Sorabicus (849—-880).[3][4][5] Srbi su se naselili na prostoru od oko 40.000 km², kako tvrde arheolozi, takođe tvrde da je bilo oko 160.000 Srba. Od 7. veka male grupe Slovena su prodrle na teritoriju Tiringije (o tome svedoče retki arheolozi koji se bave proučavanjem sukovsko-džedžičke kulture i riusenske kulture. Od 9. veka su počele migracije Slovena na zapad, i to potvrđuju dokumenti iz 9—13. veka. U nekim oblastima Tiringije od 7. veka, Sloveni su činili 37% stanovništva. Sloveni su naseljavali Franačka sela ili su naseljavali oblasti pored njih.[6]

Milčani, Treboiani, Žirmunti su bili deo sukovsko-džedžičke kulture, kao i njihova susedna plemena kao Ljubušani i Dedošani. Zapadno od njih tj. zapadno od Labe, je bila pragsko-korčarska kultura. Kasnije su Lužički Srbi postalo deo tornovske kulture. Od početka 7. veka u međurečiju Zale i Labe, mesno slovensko stanovništvo je postalo deo riusenske kulture.[7]

 
Kulture Slovena.

Treba znati da su Srbi potomci nekrštenih Srba, koji se još zovu i Beli, koji žive sa one strane Turske (Mađarske) na mestu koje se kod njih naziva Bojki (Bojka), gde im je susedna Franačka, kao i velika Hrvatska, ona nekrštena, koja se još zove i Bela. Tamo su, dakle, ovi Srbi živeli od početka. Pošto su dva brata nasledili na vlasti svoga oca u Srbiji, jedan od njih je uzeo polovinu naroda i prebegao Irakliju, caru Romeja (Vizantinaca)

— Konstantin VII Porfirogenit, De Administrando Imperio

Prema Živkoviću, ovaj događaj datira između 629—632. godine.[8]

Lužički Srbi se dele na dve oblasti koje su istoriji bili razvodjene, a samim tim i živela i razvijala sa različitom politikom i društvom. To su Donja i Gornja Lužica, od kojih je Gornja bila pod Saksonijom, u nešto boljim uslovima, a u Donja u Pruskoj, u gorim. Jezički pripada grupi zapadnoslovenkih jezika i dese se na dve, na dve varijante po nekima, gornjolužičkosrpksu i donjolužičkosrpsku, ali je isti narod i jezik. Pre Drugog svetskog rata su pisali goticom i latinicom, a sad samo latinicom. Danas ih ima još oko 60.000, i to ih je sve ostalo kroz vekove od brojnih plemena koja su se naselila u vreme seobe naroda od 2. veka do 4. veka i bila živela na granici istočnorimskog carstva kao miran, stočarski i zemljoradnički narod. Oko 500. godine oni su samostalna politička-vojna celina sa svojim vojvodama i županima, koji bi se pred ratom i opasnošću na kratko vreme ujedinjavala, a posle bi se opet razdvojila sve do pojave Germana i njihovih napada. Danas u Gornjoj Lužici ima najviše Srba, jer je bila dobro etnički očuvana i jer su u Saksoniji imali bolje uslove za život. Centar njihovog političkog i kulturnog života je grad Budišin (Bautzen). Tu žive sa Nemcima.[3][4][5]

 
Plemena Lužičkih Srba.

Lužički Srbi su činili savez plemena od kojih su najbitniji Srbi i Milčani, pa Obodriti (Bodrići), Ljutići, Veneti, Glomačani, Stodorani i drugi. U 7. veku se župan Dervan pridružio Samu, a u 8. i 9. veku dolazi do ujedinjenja srpskih plemena u cilju odbrane, ali posle završetka borbi ili smrti župana (nekima su imena poznata, npr. Dragomir, Miliduh…) oni bi se ponovo razdvojili i tako bi stalno. Nikada nisu imali savršenu državu pa je tako jedno po jedno pleme padalo pod franačku vlast. Tako neki istoričari misle da su Ljutići dobili ime po tome što su bili ljuti borci i zadavali neprijatelju strah. Tako su neki osvajači mislili da će osvajanje srpske tvrđave Gane biti lako i da će se završiti za samo 2 dana, a ono je trajalo čitavih 20 dana. Na mestu tvrđave su podigli grad Majsen, koji im je služio kao baza za napade i put za nemačku dalju ekspanziju. Karlo Veliki je 805. godine zbog toga ustanovio „Limes sorabicus”, pojas u kome nije bilo dozvoljeno da se prodaje oružje Srbima. Taj „limes” predstavlja utvrđenu granicu između Germana i Slovena. Posle pobeda bi osvajači dozvoljavali vojnicima da kradu, ubijaju, pale sve odrasle, a druge šalju u ropstvo. Tako su se završavali svi neuspešni ustanci ili odbrane. Ovde se najviše istakao grof Gero, koji je na ponižavajući i svirep način isekao svih 70 srpskih zarobljenik župana. Karlo Veliki tvrdi da Srbi nisu bili lak plen:[3][4][5][9]

Ako nas budu napali Česi, treba u borbu da stupi trećina vojske, a ako nas napadnu Srbi, treba cela vojska

— Karlo Veliki, 807.
 
Plemena Bodrića (Obodrita) i Ljutića.

Srbi su prvobitno naselili oblasti oko donjeg toka reke Zale i pritoka Hafela i njegove pritoke Špreje. Današnja teritorija Lužičkih Srba po imenu Lužica, obuhvata samo područuje od Labe do Odre u trouglu između gradova Drezdena, Berlina i Frankfurta na Odri. Centar gornje Lužice je Budišin, donji Kočebuz. U Lužici je živelo mnogo Lužičkih plemena, tako istoričar Vibius Sekvester koji je živeo u 5. veku i o njegovom životu se ništa ne zna, je u svom delu u vidu kompilacije sakupio niz geografskih podataka od rimskih pisaca na prelazu iz starog u novi vek, što je od velikog interesa za našu srpsku istoriografiju prilikom sagledavanja istorijske uloge Lužičana. Najčešće navođeno mesto u Sekvesterovom delu je ono gde kaže da reka Alba deli Svebe i Srbe kod mesta Kervete.[10] Čuveni češki istoričar Niderle u svom delu „Slovenske starine” ističe da je to prvo obaveštenje o Srbima na Labi i ukazuje da Kerveti označava naziv okruga Pagusa, Serbišta, na desnoj obali Labe između Magdeburga i Lužice. Kasnije se naziv ove gradine javlja kao Zerbisti, Herbisti i Zerbst (odnosno Srb).[11] Prisustvo Srba na ovom područiju potvrđuju informacije hroničara Fredegara, o postojanju srpske kneževine na reci Zali, koja je trajala 8 godina 623—631, te da Srbi i Česi, žive u blizini Tiringije[12] kao i jedna obavest Ajnharda, takođe hroničara, kako reka Zala deli Srbe, ili kako ih on piše Sorben, od Tirinđana tj. da je Karlo Veliki pokorio varvarska plemena i među njima i Srbe. Pa kaže „U delu Germanije, između Saksonije i Dunava, i reke Zale, koja deli Srbe od Turinđana.” Ajnhard, u životu Karla Velikog kaže da je pokorio sve izmeđi Rajne i Visle, okeana i Dunava, narode koje govore sasvim istim jezikom, ali se umnogome razlikuju jedni od drugih po običajima i oblačenju. Glavni među njima su Veletabi, Sorabi, Aborititi, Bojemani i protiv njih je morao da vodi rat, ali ostali daleko mnogobrojniji potčinili su mu se vlastitoj volji.[13] Zapis bavarskog geografa iz 9. veka, navodi imena gradova i zemalja severno od Dunava, naime bavarskog geografa je otkrio poljski istoričar Potocki, tako je nazvao tog anonimnog autora, a to je sve bilo 1796. godine, naime bavarski geograf u svom delu navodi imena čak 58 naroda, na širokom prostoru severno od Dunava i tu spadaju narodi sa srpskim imenima, oni se zovu Uliči, Ljudi, Lunići, Lukovani, Milčani, Koziroge, Lupiglave, a među njima je kneževstvo (Regnum Zeruiani), za njega kaže da je toliko veliko, da se smatra da su iz ovog kneževstva potekli svi Sloveni, odnosno od Srba Zeruiana, svi Sloveni potekoše.[14] Pored naziva Sorab u upotrebi kod tadašnnjih analista su imena „Surb”, što bi moglo da znači da je bilo višeimenih srpskih plemena.[12]

 
Oblasti gde se govorio srpski jezik od 8. do 21. veka.
 
Lužički Srbi na karti Slovena i njihovih susjeda na kraju 13. veka.

Kod Ajnharda se stanovnici Dalmacije nazivaju „Sorabi”.[13] Po poznatom nemačkom istoričaru Šlegelu, Srbi odseljeni iz Poljske, Češke i Šleske pomerili su se na Dunav i od cara Iraklija, zbog izvršenih dobrih ratničkih usluga protiv Avara i drugih neprijatelja, dobili su na dar Iliriju kao znak zahvalnosti. Ovo takođe opisuje Konstantin Porfirogenit.[15] Zbog ne kontrolisanja ogromnih teritorija, Iraklije nad njima nije imao nikakve vlasti, ali je zbog slabosti carstva u tom vremenu, vizantijski car Porfirogenit i pisac, nije želeo pisati.[15] Šlegel kaže da su godine 640. godine Srbi i Hrvati, sa kojima su se ujedinili, i mnogi izostali Sarmati, nanovo naselili pustošenu zemlju. On dodaje da su Srbi i Hrvati bili dve glavne grane Sarmata i njima su se pridružili ostaci, gotovo svih u tim krajevima nekada moćnih naroda. Šlegel tumači srpsko poreklo kazujući da pripadaju Sarmatima, pa piše „Poreklom iz Azije i obala Kohide su prešli u Evropu. Ima ih 3 grupe, Laci naseljeni između Dunava i Karpata, Polaci njihovi susedi koji su krenuli na Vartu i Vislu, oni pod Čehom smešteni kod sliva Moldave, Vltave i Labe. Svi njihovi nadimci nestali su u 6. veku, pod novim nazivom Sloveni, koji su nosili najstariji stanovnici Panonije, a jedna od grana tih Sarmata pretvorena je u Slavonce, pa se i otud na zemlju preneo naziv Slavonije.” Veli Šlegel u svojoj knjizi „Filozofija istorija”.[16] Istoričar Niko Županić misli da su Srbi došli iz Saksonije, on je poistovećuje sa Belom Srbijom. Na Balkanu su, kako on piše, pokorili jugoslovensku masu, uneli u nju ideju države i nacije, dali toj organizaciji ime, ali su uglavnom etnički iščeznuli, jer su izgubili svoj severozapadni slovenski govor. Kada bi se održao jezik osvajača, današnji Srbi bi govorili slično Lužičkim Srbima, ukazujući na to da se nazivi srpskog imena nalaze i na prostorima i van Lužičkih Srba, delovima Poljske, Češke i Nemačke.[16] Poznati vizantolog Ostrogorski piše „Jezici Lužičkih Srba, donjolužički i gornjolužički, nemaju neke posebne sličnosti sa srpsko-hrvatskim, ni sa njegovim srpskim dijalektima. Uzrok tome je slovenizacija Srba, kojom Lužički Srbi nisu bili izloženi”.[16] U delu Fridriha Vilhelma fon Taubea, nemački istoričar piše da je jedno glavno pleme sarmatsko od starine nosivši ime „Srbi” ili „Serber” prešlo je već pre Hristovog rođenja iz Azije u Malu i Veliku Poljsku, i onde se naselilo, a kada im je bilo tesno, deo njih se preselio u istočnu Nemačku, gde si delove naselili i Srbi. Srbi koji su naselili brdske krajeve Bojarske ili Bojrlanda ili današnje Češke i Moravske nazvani su Hrvati, Horvati tj. Brđani, od čega je skovano ime „Hrvat”. Autor tvrdi da su Hrvati srpsko pleme.[17]

Mnogi istoričari i hroničari su u Germane ubrajali i negermanske narode, jer ih je naprosto bilo teško razlikovati. Sloveni su kao što zapaža Šafarik, već kao u dalekoj prošlosti bili poznati kao prosvećeni, tako da su npr. Normani po predanju, a što Šafarik beleži, u zemlju Slovena slali svoje bogove i slavne ljude da tu steknu znanje i mudrost.[18]

Franački period uredi

 
Samovo carstvo.

Dervanova Srbija se prvi put pominje kao deo Samovog carstva 631. godine posle Samove povede nad Franačkim kraljem Dagobertom I 631. godine, a zadnje pominjanje se dešava u 10. veku, kada je Henrik Ptičar osvojio Dervanovu Srbiju. Tridesetih godina 7. veka Srbi su Francima isplaćivali danak. Prvo pominjanje Dervanove Srvije je zapisano u Franačkom dokumentu „Fredegarova hronika”, koji pominje Lužčke Srbe pod vlašću Drvana tj. Dervana,

Deruanus dux gentis Urbiorum, qui ex genere Sclavinorum erant

koji su se pridružili Samovom carstvu. Ulaskom u Samovo carstvo mu je dalo oslobođenje na neko vreme.[19] 658. godine postaju Franački vazali, a Dervan gine u bici sa Turinigima 636. godine. Kasnije izvori počinju da ćute o Lužičkim Srbima. Gledajući na izvore, Dervanov glavni grad bi se mogao locirati u grad Mišnu (Majsenu).[20]

Za ovaj period Mavro Orbin piše: „Skupini Franaka, koji putovahu iz Novog Rima sa svojom robom, bi putem oduzet sav njihov imutak, a onima koji se odupriješe, Slaveni oduzeše i život. Doznavši to, Dagobert odasla kralju Samu jednoga svog izaslanika po imenu Sikhar, zatraživši od njega da ishodi pravdu. Izaslanik, uvidjevši da ga kralj Samo ne želi primiti, zaogrnu se slavenskim haljama kako ga ovaj ne bi prepoznao, te tako prerušen jednoga dana istupi pred njega i izloži što mu gospodar njegov bijaše naložio, dodavši kako Samo ne smije podcjenjivati narod franački, kad zna da je zajedno s tim istim narodom podložan Kraljevstvu Franačkom. Samo bje silno ogorčen tim riječima te odgovori kako bi on, zajedno sa svojim pukom, bio odan Francima kad bi Dagobert i njegovi htjeli održati prijateljstvo sa Slavenima. Sikhar mu odgovori kako je nemoguće da Kristove sluge sklope savez ili ikakvo prijateljstvo s psetima, na što Samo pridodajući reče: Vi sasvim sigurno ispovijedate vjeru Kristovih slugu, a mi smo njegova pseta. Stoga ono što vi protiv njegove volje grešnoga činite, nama je dopušteno ugrizima zuba osvetiti, te to izrekavši, smjesta ga otjera. Dagobert se na to strašno uvrijedi. Okupi tada biranu vojsku i potuče se sa Slavenima. A oni (kako kaže Aimon u četvrtoj knjizi, poglavlju 23.) razbiše cvijet franačke vojske i odvedoše mnogo robija. Odmah potom pojuriše u pomoć svojoj slavenskoj braći koja bijahu pod opsadom franačkom u kaštelu Vogastru, te nasrnuvši na neprijatelje, natjeraše ih u bijeg i nekolicinu pobiše, otevši im svu opremu i šatore. Još više osokoljeni tom pobjedom, Slaveni u velikom broju nahrupiše u neprijateljskom pohodu u Tiringiju i u druga mjesta u franačkom susjedstvu. Na to vojvoda Dervan, pod čijom upravom bijahu oni slavenski gradovi koji dotad bjehu održali prijateljstvo s Francima, vidjevši plodne i velike uspjehe slavenske, te da su Franci svejednako nadjačani, pobuni se i pristupi Slavenima. Oni se neko vrijeme zadržahu u pustošenju Kraljevstva Franačkog, no zatim se okrenuše protiv Italije, te ušavši u zemlju godine 640. ili pak 650., kako tvrdi Bardi, počiniše velike štete, potom se, nadvladani od Grimoalda, povukoše svojim kućama.”

Takođe piše i: „Tadašnji franački kralj Hildebert posla Adulfa, jednoga od ponajboljih svojih vojskovođa, da se suprotstavi Beloslavu (jer tako se zvaše knez slavenski) koji se, zatekavši se u neprijateljskoj zemlji i uvidjevši kako malo ima Slavena u usporedbi s brojnim franačkim snagama, pokoleba u svom naumu. Opazivši to, Adulf mu zapriječi put i zatvori sve prolaze. Beloslav se na to povuče sa svojima u podnožje jednog brda, te se ovakvom besjedom obrati svojim ljudima: Vidite, borci i sudruzi moji vjerni, da nas je neprijatelj tako opkolio da se ne možemo drukčije nego snagom svojih ruku spasiti. Pobjeći se ne može; pa sve i kad bi se moglo, zakoni nam pređa naših ne dopuštaju to. Budući, dakle, da spas i svu nadu svoju polažemo u snagu ruku naših, krenimo dakle dragovoljno u borbu za spas i čast sebe samih. Ne treba nas uplašiti brojnost neprijatelja, kad znamo da smo više no jednom nadjačali najsilnije saske, danske i franačke vojske. Ako nam je sada u borbi s Francima poginuti, poginimo slavno, da se neprijatelj ima malo čemu radovati, a da sinovima i potomcima svojim, štoviše čitavome svijetu, pružimo rijedak primjer snage i srčanosti. Izgovorivši to, naloži da se svi postroje u borbene redove. Adulf pak ne počeka dugo, nego odmah dade znak za početak bitke u koju se Franci, pouzdajući se u svoju brojnost, rado upustiše. Slaveni im, nastojeći se okoristiti svojim položajem, s jednakom hrabrošću odolijevahu; štoviše, gotovo bez nade u spas, jedan drugoga poticahu na osvetu. Na koncu se tako razjariše u svom bijesu, da se Franci počeše povlačiti i ginuti jedan za drugim. Vidjevši što se događa, Adulf se pokaja što se uopće bijaše upustio u bitku, no ni za kajanje mu ne osta mnogo vremena, jer pade i on s velikim dijelom svoje vojske. Poginuše također i mnogi Slaveni, a vojskovođa njihov Beloslav bje smrtno ranjen te nedugo zatim na povratku kući napusti ovaj svijet. Dervan, knez slavenski i brat Boleslavov, u želji da osveti bratovu smrt krenu na kralja Dagoberta, koji bijaše naslijedio Kildeberta na franačkom prijestolju; potukavši se s Dagobertom i s njegovom biranom vojskom Franaka i Austrijanaca, potuče ih do nogu. Ušavši potom u Tiringiju i u krajeve uz franačke granice (kako izvješćuje monah Aimon u 4. knjizi, poglavlju 23.), nanese velike štete i odnese sa sobom neizmjeran plijen. Slaveni Sorabi, osokoljeni tom pobjedom, upadoše također u neprijateljskom pohodu u Tiringiju i Sasku, te opljačkavši te dvije zemlje, na koncu sve uništiše i spališe. Ti Sorabi pripadaju onima koje Laonik Halkokondil smješta u drevnu pokrajinu Tribala u sjevernoj Meziji. Prema tome, došavši sa sjevera, zauzeše velik dio Dalmacije (kako izvješćuje Aimon u 4. knjizi, poglavlju 1.). Za vladavine cara Konstantina, dakle u IV stoljeću, nastavahu donju Panoniju, gdje se pobuniše protiv cara. No on im se (kako kaže Aventinus u 2. knjizi) obrati besjedom s propovjedaonice, te ih skloni na mir i na koncu ih umiri. Drevno prebivalište Soraba (prema Pliniju) bijaše kraj oko močvare Meotid. Jedan ih se dio zaputi otamo u smjeru Dunava i gornje Mezije, dok drugi dio krenu na put preko nepreglednih prostranstava Sarmatije, to jest Poljske, da bi na koncu prodrli u germanske zemlje nedaleko Poljske, koje se danas zovu Lužica. Raspršivši se okolnim krajevima, zaustaviše se između rijeka Saal i Labe.”

 
Dervanova Srbija.

Mavro Orbin o Karlu Velikom i Lužičkim Srbima uredi

Mavro Orbin u svom delu[21] piše „Dakle, s tim Lužičkim Sorabima car Karlo Veliki beše gotovo neprestance u ratu, te i on osobno krenu mnogo u borbene pohode na njih. Naime, prvi put, ne bi li ih pokorio, posla on (kako piše Karlo Vagrienski u 2. knjizi) snažnu vojsku pod zapovedništvom ponajboljih svojih vojskovođa, no ne uspe u svom naumu jer Sorabi izađoše iz zemlje i krenuše ususret neprijateljskoj vojsci, hrabro nasrnuvši na njih, te se zametnu žestoka i okrutna bitka u kojoj pade mnogo plemenitih i slavnih franačkih muževa. Poginu tamo i knez Slovena Soraba Lubidrag, odnosno Ljubidrag, s mnoštvom svojih ljudi. Kaže Vagrienski da za franačko kraljevstvo to beše najpogubnija bitka, pošto u njoj izgubi život trideset dve stotine Franaka i oko četrnaest stotina Slovena. Bešnji no ikad, svi se Sloveni (kako pise Johanes Aventinus u 4. knjizi) ujediniše protiv Franaka, te ušavši u zemlje Obodrita, danas vojvodstvo Mecklenburg, i u Saksoniju, poharaše i spališe sve pred sobom. To nagna Karla [Velikog] da ponovno okupi vojsku, mnogo veću od prethodne, te predavši zapovedništvo svom vojskovođi Liutprandu, upadne u zemlju Soraba. No Liutprand ne uznapredova mnogo u svom pohodu, kad bi prisiljen vratiti se natrag. Naime, uhode mu dojaviše da mu neprijatelji ujedinjeni sa Slovenima Vilcima dolaze ususret s velikom vojskom, te se on zaustavi i ne hte krenuti dalje. Na to Sloveni opkoliše Franke sa svih strana i u napadu kod reke Labe izvršiše strašan pokolj, da bi zatim upali u Saksoniju i Tiringiju i tamo uništili i spalili nekoliko mesta. Primivši glase o tome, Karlo pozva k sebi trojicu svojih vojskovođa, Adelgiza posteljnika, Geilona i Vorada nadvornika. Naredi im da okupe istočne Franke i Sase i da što prije krenu na Slavene Sorabe. Dok oni izvršavahu careve naloge, primiše vijest (kako piše Aimon u 4. knjizi, poglavlju 74.) da se Sasi bili pobunili i ustali na oružje protiv Karlovih ljudi. To prisili Franke da odustanu od pohoda protiv Slovena, a ovi se još više osokoliše i već slobodno haraju carevim zemljama. Car, uvidevši da mu u takvim prilikama nema druge no uhvatiti se u koštac s njima, i to osobno, umesto da šalje na njih svoje vojskovođe, naredi da se u čitavom carstvu okupe novi ljudi ne bi li konačno pokorili Slovene. Doznavši za to, Sloveni se ujediniše kako bi im se oduprli.

Monah Aimon, pripovedajući o tom carevom ratu sa Slovenima, u 4. knjizi, poglavlju 81., kaže: U Germaniji živi jedan ratoborni slavenski narod, nastanjen na obalama okeana, koji se na vlastitom jeziku naziva Veletabi, a na franačkom Vilci ili Vulci. Narod taj bijaše Francima večni neprijatelj, te nikako ne prestajaše u oružanim pohodima mučiti svoje susjede podložne franačkom kraljevstvu ili u savezu s njim. Ne mogavši više otrpeti njihovu bezočnost, Karlo Veliki okupi vojsku i osobno krenu na njih. Dade sagraditi dva mosta na reci Labi i tako pređe u zemlju neprijateljsku. Sloveni na to, kako se ne bi izložili pogibli, sklopiše s carem mir.

Ovde Vagrienski dodaje da Karlo držaše toliko do tog mira, da slavenskom knezu Dragovidu preda mnoštvo kraljevskih darova. Drugi dio Slovena, pri čemu mislim na Sorabe, upadne u Karlovo carstvo (kako pripoveda Vagrienski), te bez imalo poštovanja žariše i pališe njegovim zemljama.

 
Franačka u doba Karla Velikog.

Car posla na njih iz Ahena svog sina Karla s vojskom. Carev sin se potuče s neprijateljima i odnese pobjedu, a (kako piše Aimon u 4. knjizi, poglavlju 92.) Miledoh (Miliduh), vladar Soraba, pade u boju. No, uprkos svemu tome, nikad ne beše moguće obuzdati Slovene, te oni nastavljahu pustošiti franačkim kraljevstvom, držeći cara gotovo neprestance pod oružjem, što se vidi i iz njegova životopisa iz pera redovnika Ajnharda, koji kaže da se car taj osobno dugo boraše s Veletabima, najodličnijima među Slovenima. Potvrđuje to i opat Reginon u 2. knjizi, te također Petri Sufridi kada kaže:

Sloveni se često hvatahu u koštac s Karlom Velikim, koji se grdno namuči ne bi li neke od njih pokorio, a kad konačno sklopiše mir s carem, okrenuše se, po svom drevnom običaju, protiv Danske. Naime, u 3. knjizi o Venedima Nizozemac Petar Crusber piše da Sloveni ne beše nikada na miru, te kad ne bijahu u ratu s germanskim carevima, okretahu oružje na Dance. Stoga, sklopivši oko godine 804. mir s Karlom Velikim, stupiše u rat s danskim kraljem Godifridom. Ušavši sa snažnom vojskom u zemlju Slovena Obodrita, Godifrid zauze nekoliko utvrda, no uprkos tome, vrati se iz tog pohoda (kako piše Aimon u 94. poglavlju 49. knjige) uz velike gubitke u ljudstvu. Naime, premda natera u beg kneza Draška, koji beše utekao sa svog položaja ne pouzdajući se u pomoć svojih, i premda potom usmrti i vojvodu Godelaiba, ipak u tom pothvatu izgubi ponajbolje svoje borce i nećaka Reginolda, bratova sina, koji beše izgubio život zajedno s mnogim dičnim Dancima u napadu na jednu utvrdu. Da mu u tom ratu ne bijahu pritekli u pomoć Slaveni Vilci, možda bi čak i on sam s čitavom svojom vojskom našao tamo smrt. Samo zato što Vilci (kako kaže Aimon), zbog drevnih svojih zavada s Obodritima, pritekoše svojevoljno da bi se združili s danskom vojskom, Godifrid odnese pobedu. No nedugo potom, Draško se pomiri s Godifridom, te skupi vojsku s kojom nasrnu na svoje slovenske susede žareći i paleći sve oko sebe. Poredavši ponovno svoje borce i nekolicinu Sasa, osvoji veliki grad Smelding. Plodnim tim svojim uspesima postignu da svi oni koji se bili pobunili protiv njega ponovno sklope s njim savez. Nedugo nakon toga, zatekavši se u trgovištu Rerik, bi mučki ubijen od izdajničke ruke Godifridovih ljudi. Nakon njegove smrti Obodriti napadoše utvrdu Hochbuch na rijeci Labi, u kojoj tada prebivaše poklisar cara Karla i istočnih Sasa. Kad je konačno i osvojiše, potpuno je uništiše. U prošlosti se uhvatiše u koštac i s danskim kraljem Sirardom. Zametnuvši boj s njim, potukoše ga kod Fionije. No on se, okupivši ponovno vojsku, sukobi s neprijateljima u pokrajini Juciji, no i tamo osta poraženim i nateran u bijeg. Zagospodarivši Jucijom, Slaveni proširiše svoje carstvo. U tom ratu (kako izvješćuje Albert Krantz u 1. knjizi, poglavlju 13. o Vandaliji) zarobiše Jarmerika, sina Sirardova, zajedno s dvije njegove sestre; jednu od njih prodaše norveškom kralju, a drugu dadoše Germanima s kojima nakon Karlove smrti Sloveni mnogo ratovahu.”[22][23][24][25]

Godine 766. Franci su napali Lužičke Srbe u srednjem toku Zale.[5] 782. godine Lužičani počinju da razoravaju Tiringiju i Saksoniju između Zale i Labe, ali je to dovelo do neuspeha, i još je Franačka osvojila slovenska plemena kod Veidahaburga, kraj Naumburga.[26] 789. Karlo Veliki uz pomoć Srba, Frizijaca, Obodrita i Saksonaca uspeva da pređe reku Labu, Hafel i prodre na teritoriju Veleta. Posle ovog Dragovit je morao da bude lojalan Karlu Velikom.[27] Od 9. veka teritorija plemenskog saveza Srba se širi uključujući podružje Lužice, etnonim Srbi se širi na istok do reke Odre među Lužičane, Miličane i druga plemena.[5]

Franci su pokorili nemačka plemena Saksonce i slovenska plemena Ljutiće 805. godine pa posle i srpsko pleme Glomače, kojima je vladao kralj Semela, u oblastima severnog Majsena i kod Austrazije. Kasnije je Karlo Veliki započeo kampanju protiv Slovena u Češkoj.[28][29] Nakon osvajanje 805. godine stvorena je granica prema Srbima zbog ekonomskog, vojnog i etničkog razdvajanja između Slovena i Germana u Franačkoj.[5]

 
Granice prema Srbima.

Godine 806. je opet došlo do napada u Lužici, bitke su se desile kod srednjeg sloja Elbe (kod Desaua i Srbišta). Franačku vojsku je predvodio sin Karla Velikog, Karlo Mlađi, a i još neke bitke su se desile u Donjoj Lužici (u blizini Kalaua). U bici kod Gera iste godine je poginuo Miliduh.[5]

Ajnhard opisuje ulaz Karla Velikog u „srpsku zemlju”ː

Et inde post non multos dies Aquasgrani veniens Karlum filium suum in terram Sclavorum, qui dicuntur Sorabi, qui sedent super Albim fluvium, cum exercitu misit; in qua expeditione Miliduoch Sclavorum dux interfectus est, duoque castella ab exercitu aedificata, unum super ripam fluminis Salae, alterum iuxta fluvium Albim.

— Anali franačkog kraljevstva, 806. godina

Sledeći ustanci su se desili 816., 838. i 839. godine.[13] 816. godine je verovatno u ustanku učestvovao Tunglo, ali je izgubio.

U maju 826. godine Tunglo je bio okrivljen za nelojalnost. Naređeno mu je bilo da se pojavi u oktobru na sudu, kasnije je morao da da svoga sina da bi se vratio kući. Tunglo je bio priznao vrhovnu vlast Franačke. Kako god, o mestu Tungla i lužičkom društvu prve trećine 9. veka izvori ćute. Deo istoričara gleda na vesti iz Anala franačkog kraljevstva u kojima je Tunglo nazvan „jednim od vodećih lica Srba” (lat. unus de Soraborum primoribus), Ajnhard takođe misli da je jedan od lužičkih starešina (lat. primores; doslovno „vodeći”),[13] a možda je i zavladao nekim oblastima. Ostali istoričari ukazuju na Astronoev rad „Život cara Luja”, gde opisuje Tunga i Čedraga sa titulom „vojvode” (lat. dux), što odgovara slovenskoj tituli „knez”. Vojvodom tj. vođom ga je takođe nazvao Ademar. Takođe piše da je bio dobar sa carem da bi bio vrhovnu vladar Slovena u toj oblasti.[30][31][32][33] Deo autora misli da je Tunglo mogao da bude nezavisan vladar lužičkog plemena, ili čak možda i knez. Ako je bio knez, onda je prethodnik Tungla Miliduh, koji je poginuo u borbi sa Francima 806. godine, a naslednik Tunga bi onda bio Czimislav, koji je pomenut 839. godine i umro 840. godine. Posle ovog događaja nemamo puno informacija o životu Tungla. Pretpostavlja se da je mogao da živi do 832. godine, kad je kralj Bavarske Ludvig II Nemački sa namerom napao Alemane, gde je priključio Nemce i Slovene da služe u vojsci, a po nekima je umro 836. ili 839. godine.[31][34][35][36][37][38]

Godine 839. je Czimislav, knez Koledića, vodio pobunu protiv Luja I Pobožnog, gde je poginuo kod Kenigsburga u borbi protiv Saksonaca.[34] Saksonci su razorili njegov glavni grad kao i druge gradove. Nakon toga Saksonci su mu oduzeli teritorije, a Lužičani su bili primorani da im plaćaju danak.[5] Smatra se predakom poljske dinastije Pjesova.

Istočnofranački (nemački) period uredi

 
Podela Franačke po Verdenskom sporazumu 843. godine.

Mavro Orbin za taj period isto piše: „Nasledivši oko godine 818. oca na prestolu, Ludovik Pobožni se naime sukobi sa Slavenima, te (kako čitamo u Karla iz Vagriena u 6. knjizi) bi u boju poražen, a mnogo njegovih ljudi poginu. Aimon, pričajući o tim događajima u 5. knjizi, poglavlju 11., kaže da Sloveni nakon prelaska reke Labe harahu Sasksonijom, te da Ludovik odasla na njih dostatan broj ratnika i natjera ih da odustanu od tog pothvata. No oni potom godine 839. ustaše na oružje protiv dotičnog cara, koji bi prisiljen neprekidno tokom dve godine osobno se boriti protiv njih, da bi na koncu u tom ratu pretrpio velike štete od Slovena. Ratovahu oni također i s njegovim sinom Ludovikom, drugim carem tog imena. Naime godine 869. Sloveni, što nastavahu krajeve nasuprot Sasima, upadoše u Saksoniju i naneše velike štete. Udruživši se dakle sa Sasima, Ludovik osobno krenu na njih, te zametnuvši boj odnese tek jaku pobedu, utoliko što bitka (kaže Aimon u 5. knjizi, poglavlju 23.) beše krvava i s obe strane pade velik broj boraca.

Sloveni ipak ne odustajahu od stalnih napada na njegovo carstvo. U sukobu s njima 874. godine Ludovikov se sin Karlo zateknu u takvoj nevolji da njegovu ocu poručiše kako bi ne pritekne li što prije u pomoć sinu, mogao i ne videti ga više. Ludovik osobno krenu na put i, oslobodivši sina, posla izaslanike Slovenima koji beše podložni raznim kneževima, te (kaže Aimon u petoj knjizi, poglavlju 31.) sklopi s njima mir kako najbolje mogaše.

 
Danska u doba vikinga.

Strašan i dug beše međutim Ludovikov rat s Radikom ili (kako ga zove opat Reginon u 2. knjizi) Rastitom, knezom slovenskim. Ne mogavši ga nikako drukčije svladati, stupi u tajne pregovore s njegovim nećakom ne bi li ga se dočepao. Kad zahvaljujući izdaji to i ostvari, dade mu iskopati oči i zatvoriti ga u samostan. Nakon tog se uspe silno uzoholi, želeći da ga štuju još više nego pre. Pa iako mu uspe svladati Slovena Radika, svejedno nikad ne uzmognu sprečiti puk slovenski da hara njegovim kraljevstvom nanoseći velike štete. Piše Karlo iz Vagriena u 4. knjizi o Venedima da se taj car i brat njegov Karlman često sukobljavahu sa Slovenima, a da među svim njihovim okršajima tri bijahu najveća: onaj kod Goringena u Tiringiji, drugi u Rodvichu u Saksoniji, a treći izmedu reka Fulde i Veser. U tim bitkama Franci izgubiše mnoge svoje vojskovođe i više od pedeset stotina boraca, uz zanemarive gubitke protivnika svojih Slovena. Za vladavine te dvojice careva (prema tvrdnjama nekih autora) dio Slovena, odnosno oni što nastavahu baltičke obale, skupiše snažnu flotu i krenuše u napad na Englesku, zadavši strašne muke tamošnjem kralju Heresperu.

No Heresper na koncu izađe iz jednog okršaja kao pobednik i zarobi Rača ili (kako ga zove Alesandro Sculteto) Rasta, kralja Slovena, te ga oslepi. Preostali se Račovi ljudi tada vratiše kući. Opremivši ponovno flotu, napadoše Fioniju, najvažniji otok u Baltičkom moru. Nanesoše tamo takve štete i izvršiše takav pokolj tamošnjeg pučanstva, da bi otok, da se to još jednom dogodilo, bio ostao potpuno pust i bez ijednog jedinog stanovnika, kako izvešćuje Saks Gramatiks u 14. knjizi. Isto to pripoveda i Vagrienski u 4. knjizi, no glede vremena zbivanja ne slaže se u potpunosti sa Saxom. Slaveni ratovahu zatim i držahu dugo pod oružjem i Henrika Saksonca…”[22][23][25]

 
Srbin (levo) zajedno sa Frankom, Sasom i Jevrejem pred sudijom. Ilustracija iz „Saksonskog ogledala”.

851. godine i 858. godine su se slovenska porobljena plemena podigla. Žistibor je prvobitno vodio ustanak protiv Franačke između Velikomoravske kneževine i Istočnofranačkog carstva, a delimično i kao ustanički savez (Aufstandsbunde), ali je na kraju izgubio Žistibor i priznao je vlast Istočnofranačkog carstva. Žistibor, koji je bio sa dobrim odnosima sa Ludvigom II, vodio je bitke protiv drugih slovenskih plemena od 856. do 858. godine. 856. godine je doprinepo razvoju odnosa između Istočnofranačkog carstva i Lužičkih Srba.[5] 857. je našao utočište kod brata od češkog kneza, Slavočeha.[39] Izgleda da se to nije svidelo narodu, naručito sveštenstvu, plemstvu, mnogobožcima i ratnicima tako da su ga ubili 859. ili 858. godine. Nasledio ga je Slavibor.[40][41]

 
Velikomoravska kneževina.

Nije poznato da li je Slavibor učestvovao u ubistu Žistirobra. Priznao je vlast Istočnofranačkog carstva, zajedno sa svojim narodom je ratovao protiv poljskih, čeških plemena i Haveljana. 873—874. godine je učestvovao u borbama protiv Franačke. 869. Plemena pored reke Beli Halštrof slovenska plemena su se ujedini sa Suselicama, Česima i drugim susedima, Glomačama, Milčanima, Lužičanima i speli su da prodru preko stare tirinške granice u Istočnofranačkom carstvu. Posle borba protiv Karolinga oko 875. godine za vlast je poboljšao odnose sa susednim plemenima. Posle ustanka 877. i 880. godine, gde su Česi, Lužički Srbi i Glomači i drugim susedima podigli ustanak protiv Istočnofranačkog carstva, postao je nazavisan knez, a to je Franačka nominalno priznala. Ustanke su savladali fračanke vojvode i grofovi koji su vladali u blizini tih oblasti. U toku 883. godine i 890. godine je priznao vlast kneza Velikomoravske kneževine, Svatopluka I, pa mu je to omogućilo da napusti franačku vlast, dok je vlast Svatopluka I bila nominalna. Umro je 894. godine, a njegovu vlast je nasledio njegov sin Dragomir, koje je 897. godine oslobođen od Velikomoravske kneževine. Ima mogućnosti da je Slavibor bio pšovanski vojvoda, to piše u Češkoj hronici i Kristinovoj legendi, a takođe je opisan tu kao knez Milčana. Prema nekim legendama, sin mu je sagradio zamak Housek kod Blatice.[5][42][43]

Raspad Velikomoravske kneževine 897. godine je samo pogoršalo položaj Lužičkih Srba, jer je omogućilo Saksoncima da lako osvoje Lužicu. Najveća pretnja ime je bio Henrik I Ptičar, koga je poslao njegov otac saksonski vojvoda Oton I.[43] Poslednji otpor protiv Istočnofranačkog carstva se desio 908. godine kada su Mađari sa Srbima napali Tiringiju i Saksoniju.[44]

Osvajanje Lužice uredi

 
Model Majsena u 10. veku.

929. godine je Henrik I Ptičar osvojio susede Srba, Nižiće, Glomače, Čehove i Haveljane. Glomače prvi put nije uspeo da osvojio, jer su Glomači pozvali mađarsku plemićku vojsku. Nemački kralj je od tada pojačao feudalne oblasti. Upad Mađarske u osvajanje Henrika je zavisilo od slovenskih plemena na Labu. Još na saboru u Vormsu i Majnicu nemačko plemstvo se spremalo da osvoji Slovene kod Labe. Godine 928. je nemački kralj bez povoda napao Stodorane u Haveli i ubrzo zatim 929. godine pleme Glomače. Njihov glavni grad Ganu su opsedali 20 dana. Nakon 21 opsade grada Havelja, odraslo stanovništvo je skoro bio istrebljeno, a deca su postali robovi. Iste godine Henrik je osnovao tvrđavu kod Majsena, koja je trebalo da pomogne protiv Srba. Ovi napadi su slomili srpsku vojnu silu najjačeg srpskog plemena više od 70 godina, koje se hrabro borilo protiv franačko-nemačke napada. Posle ovoga Henrik je napao Prag i potčinio češke države pod nemačku vlast. U to vreme verovatno je osvojio i pleme Nižiće koje je bilo naseljeno oko današnjeg grada Drezdena. Lužičani i Milčani su 932. godine primili težak poraz od Henrika iz pravca Majsena, Henrik je dugo opsedao jako plemensko sedište Lužičana Ljubušu (Liubusua), pa ga je i spalio, ali on im je dao da biraju da će sve da ih vodi u ropstvo ili da ih sve ubije i od tada je Lužica postala deo Saksonije, dok su druga plemena kao Obodriti, Redariji i Milčani bili na slobodi.[5]

Zbog slabe feudalne vlasti nad Srbima i slovenskim plemenima vojna sredstva nemačke feudalne države pokazala su se preslaba. Zato se u ekspenionističku politiku mešalo hrišćanstvo. Trebalo je srpske oblasti jače vezati za nemačku feudalnu državu. Tako je i treba da se dalje sprovodi feudalizacija zemlje ekonomski i politički. 948. godine je došlo do ideološkog spajanja novoosvojenih oblasti davanjem Lužice i zemlje Cervista novoosnovanoj braniborskoj biskupiji. Spoljna froma je završena 968. godine osnivanjem biskupija u Merzeburgu, Cajcu (Zeitz) i Majsenu. Ratovi su i dalje trajali. 950. dolazi do ponovnog ratovanja sa Česima, a između 954. i 963. godine dolazi do novih ustanaka, pogotovo kod severnih Polabljana. Godine 963. je Gero napao Lužičane. Lužičane, koji su se bili posle 939. oslobodili, bili su posle smelog ustanka u „najljućoj borbi” ponovo pokoreni i morali su ponovo plaćati danak i desetak nemačkim feudalcima. Posle toga Gero je napao susednu Poljsku (963). Posle 971. Milčani su se opet oslobodili, ali ih je oko 990. godine majenski markgrof Ekehard osvojio i nagnao ih ponovo pod vlast i ropstvo nemačkog feudalnog plemstva. Pokušaj da se još jednom oslobode 1003. godine u toku nemačko-poljskih ratova nije uspeo.[5]

 
Zemlje Milčana u marki Majsen, Gustav Drojsen, 1886.

Srpska plemena koja su vodila ratove u IX i H veku su bili najviše pravedni ratovi. Posade utvrđenja i zemljoradnička vojska su branili u njima socijalnu slobodu najviše delova pripadnika plemena i političku nezavisnost celog plemena. Ovi socijalno-politički ciljevi položili su svoj život mnogi ratari, vazali, da retko kad i knez. U ratovima uništeno je oko 100 utvrđenja i sela. Samo 839. godine bilo je spaljeno blizu današnjeg Cezica (Cositz), okruga Ketena (Kothen), 12 utvrđenih gradova. Godine 929. je bila uništena Sana, središte plemena Glomača, a tri godine kasnije veliki lužički utvrđeni grad Ljubuša. Hronika iz Mojsijaka (Moissiac) govori kako je sin fračankog kneza 806. godine opustošio plemenske oblasti Srba i uništio njihova utvrđenja. Isto tako je uradio i Henrik II 1003. godine protiv Milčana. Zbog jače i veće moći feudalnog agresora, i socijalno-ekonomske strukture zaraćenih strana, Lužički Srbi su u ovim ratovima pretrpeli jak poraz i potpuno su izgubili svoju slobodu. Politička moć u osvojenim polapskim mestima prešla je u urke saksonsko-nemačkog plemstva koje je tu vodilo, kao što je već pisao Fridrih Engels, „osvajačke i rušilačke ratove”.[5][45]

Kultura uredi

Plemenske zajednice uredi

 
Rekonstruisana srpska tvrđava Raduš, od 9. do 10. veka, Brandenburg, Nemačka.

Lužički Srbi su uglavnom živeli u rodovskim zajednicima. Na teritorijama koje su naselili nalazili su se brojni „dvorci”. „Dvorci” su se nalazili na velikim utvđenim naseljima, centrima male plemenske formacije, administrativnim centrima okruga, kao rezidencije plemenskih starešina i njihovog odreda. Za mesno stanovništvo, dvorci su služili kao utočište od slučaja opasnosti.[46] Do 8. veka je počeo raspad plemenskog sistema isti kao i kod drugih naroda Istočne Evrope, pošto je bilo velikih porodica, došlo je do seoske zajednica, predstavljalo je objedinjavanje nekoliko porodice, na čelu sa starešinom. Starešina plemena kod Srba je bio knez. Raspad plemenskog sistem je podelilo stanovništvo na viši sloj društva, knezova plemenskih saveza i slobodnih seljaka. Do 9. veka se pojavljuju lično zavisni članovi plemena.[47]

Privreda uredi

U društvenoj produkciji, koja je kod imenovanih plemena bila osnova kolektivnog života, ratarstvo i stočarstvo je glavno. Iz njihovih prihoda velika većina ljudi crpla je u najstarije vreme neophodna sredstva za život. Razvoj ovih privrednih grana izvršio je jak značaj na socijalno-ekonomski razvoj plemena, naročito na stvaranje društvenog viška, i na razvoj zanatstva kao i na političku moć ili slabost plemenske aristokratije i kulturne tradicije seljaka.[5]

Među arheološkim nalazima iz najstarijeg vremena nađeni su gvozdena rala, srpovi, pšenica, kosti domaćih životinja svih vrsta.[48] Tako su stanovnici nekadašnje naseobine i utvrđenja Tornov, srez Kalava, već u VI—VII veku gajili pšenicu, ovas, lan i raž.[49] Oni su poznavali sve vrste srednjovekovne domaće stoke. Ratari su obdelavali zemlju starim plutom koji je najverovatnije već imao gvozdeno ralo. Poznate su bile proletnje i jesenje setve. Od XI veka je vladao dvopoljni poljoprivredni sistem. Ratari su sejali ječam, pšenicu, proso i raž. Setve donosile su tri ili dve žetve. Stočarstvo činilo je drugi značajan stub proizvodnje. Ono je od najstarijih vremena snabdevalo mesom u dovoljnoj meri većinu stanovništva sela i utvrđenja. Među vrstama domaće stoke najčešće su se gajile svinje i krave, zatim koze, konji i ovce. Među dažbinama srpskih plemena u H veku često se javljaju poreze i desetak od stoke. Takva nekadašnja stoka, za razliku sa današnjom, bila je manja i lakša, upor. zaklana svinja je težila najviše centu i po.[5]

Stanovništvu je stočarstvo ishranu garantovalo mesom, obradu polja, kao i snabdevanje mlekom. U zapregu su se uprezali naročito volovi. Proizvodnja žita i stočarstvo bili su u ovim vekovima važan deo diferencijacije stanovništva i klasnog raslojavanja društva. Verovatno su ratarske porodice već u IX-H veku obrađivale zemlju individualno, dok je posedovanje zemlje još kolektivno. Starešine utvrđenja i sela, tzv. župani, knezovi, kao i neki bogati ratari, tada su već imali, verovatno, posed u ličnoj svojini. Kuća, dvorište i stoka, robovi i novac, proizvodna oruđa već pre H veka bili su prešli u individualni posed pojedinih familija.[5]

Bitan značaj dajemo drugim oblicima društvene proizvodnje, kao ribolovu, lovu i pčelarstvu. Vuk, tur i medved živeli su u tada još dosta prostranim šumama. U starosrpskom naselju blizu Desau-Mosikau arheolozi su pronašli među kostima zveri i lobanju vuka. Kao lovačka oruđa koristili su se mreže, zamke, koplja i strele. Od kostiju divljači i rogova izrađivala su se razna oruđa i predmeti (motike, češljevi, igle). Ribarstvo je bilo bitan kulturni faktor posebno na jezerima Uz Labu i oko donje Špreve. I vosak, med i medovina kroz pun srednji vek bili su nezamenljivi i veoma traženi proizvodi. Značajnu ulogu je imalo šumarstvo. Šuma je davala jagode i gljive, a drvo je bilo potrebno svakom domaćinstvu za pravljenje kuće i za ogrev.[5]

Industrija, trgovina i zanat pojavili su se i razvili se u vezi s ratarskom proizvodnjom, na opšte društvenim procesima i tradicionalnim, skoro vekovima starim osnovama. U IX-H. veku srpska plemena poznavala su desetak raznih zanata, između ostalih grnčarski, kovački, tesarski zanat, kolarski, obradu dragih metala, kao i niz domaćih radova zanatskog karaktera. Bilo je poznata izrada mlinskog kamena i vađenje soli. Veliki broj oruđa i predmeta koje su pronašli arheolozi svedoči o većoj ili manjoj raširenosti ovih zanata kod srpskih plemena. Od gvožđa su uglavnom izrađivali oružje i radna oruđa, kao rala, noževe, srpove, ali i ostruge i potkovice. Oblici mostova, kuća i utvrđenja, kao i izrada predmeta svakodnevne upotrebe, zahtevali su bar od H veka specijalizovanje i viši nivo obrade metala i drveta. U IX i H veku je podignuto oko 200 utvrđenja.[50] Za njih je bila potrebna velika količina drvenog građevinskog materijala. Iskopavanjem donjolužičkog Tornova bilo je utvrđeno da je staro srpsko stanovništvo već oko 800. godine upotrebljavalo nabitnija sredstva za proizvodnju grnčarije: grnčarske peći i grnčarski točak. Predmeti i nakit od bronze i srebra, kao grivne i prstenje, svedoče da su zanatlije nekih plemena dosta vešto obrađivali plemenite metale. Zlato i srebro javljaju se kod srpskih plemena godine 970. i 1013.[51] kao sredstvo za plaćanje poreza.[5]

Od 9. veka intenzivno su se poboljšavali trgovinski odnosi između pojedinih plemena i njihovih suseda. U Didendorfskom kapitularu franački vladar je od 805. godine za trgovanje između L. Srba i Franaka osnovao utvrđene gradove Erfurt i Hale. Trgovalo se nakitom, robljem, stokom, žitom i konjima. Kao ekvivalent prvenstveno su koristili kovan novac i platno.[5]

Za razliku s daljim razvojem stočarstva i ratarstva, trgovine i zanatstva nastajali su u VIII—IX veku uz centre političke i ekonomske moći župana i kneževa prva podgrađa sa zanatlijskim naseobinama. Takvi rani gradski centri bili su uz gradove Holm, Cernig (Zornig), Tauha (Taucha) kod Lajpciga, Altenburg, Ljubuša (Liubusua) kod Lukova i uz utvrđenje Budišin. U nekadašnjem utvrđenju Tornov, razotkrivene su obrade gvožđa i zanatlijske radionice grnčarije. Utvrde Holm kod Landsberga, pomenutog 961. godine, imale su veliku površinu od oko pet hektara. Proširenje nemačkog feudalnog plemstva na istok prekinula je u H veku ovaj originalni ranogradski razvoj.[5]

Najmanja jedinica naselja je selo. Skup sela činio je teritoriju utvrđenog grada (civitas), koja se sigurno kod Glamočana nazvala župa. Više teritorija utvrđenog grada činilo je plemenski savez ili pleme. Milčani su 850. godine posedovali trideset teritorija utvrđenih gradova, srpska plemena zapadno od Mulde pedeset, a Glomači oko Majsena četrnaest.[5]

U svemu može se reći da su srpska plemena od VI. veka do H veka imala jaku seosku privredu. To se naročito vidi kod nekih plemena, kao Lužičana, Glomača i Milčana, koja su imali naprednu materijalnu kulturu.[5]

U prvim vekovima nakon doseljenja u zapadnu Nemačku, srpska plemena su živela na prelazu iz poslednjeg stupnja prvobitnog društva u feudalizam. U društvenom životu plemena, narodna skupština je imala jak uticaj, savet plemenske aristokratije i vojne vođe. Od IX veka obrazovale su se kod većine srpskih plemena veće četiri socijalne grupe[5]:

  • gornji sloj sa kneževima na vlasti;
  • grupa koju su najčešće činili ratari i stočari;
  • sloj stočara i ratara sa manje slobode, robova i neslobodnih;
  • po broju još više slabija grupa trgovaca i zanatlija. Od njih potiču počeci klasne strukture feudalnog društva. Ovaj razvoj povezan je za porast stanovništva, nastanak neagrarnih naselja, za pojačanu novu kolonizaciju, seoskih utvrđenja i plemićkih utvrđenih sedišta.[5]

Najbitniju ulogu, društvenu i političku, u plemenu činili su predstavnici gornjeg sloja. Tako su plemenski kraljevi ili kneževi u periodu 8—9. veka, već su imali široke kompetencije i dosta veliku vlast. Knez je predvodio vojsku, sklapao mir i ugovore, organizovao ustanke i na franačkim skupštinama zastupao političke stvari plemena. Srpski najbitniji kneževi pomenuti u izvorima bili su Dervan (631), Miliduh (806) i Čemislav (839). Imzeđu kneževa najraznovrsnije funkcije vršili su njima podređeni vojni zapovednici utvrđenja i seoske starešine. Deo gornjeg društvenog sloja većinom nije učestvovao u proizvodnji i nije živeo od rada svojih ruku. Njegova vlast oslanjala se u velikoj meri na gradove, družine, zemlju i porez jednog dela stanovništva. U Tornovu vladao je starešina utvrđenja oko 800. godine nad neslobodnim zanatlijama i, delom zavisnih ratara, dvorske čeljadi. Gornji sloj je bio u celokupnom svome političkim odlukama i društvenom delovanju zavisio, bar kod nekih plemena, od saglasnosti većine slobodnih u plemenu. Pored slobodnih ratara i gornje vrste i stočara bila je posebna grupa konjanika koja se navodi u izvorima oko 990—1000.[5]

Većina, koja je bila velika, činili su je ratari koji su većinom bili slobodni ljudi. Negde između 6. i 10—12. veka su osnovali oko hiljadu naselja upornim radom, bavili su se zemljoradnjom, obrađivali bi i kultivisali zemlju koja ima je pripadala i sa svojom radnom snagom činili su glavnu pokretačku produktivnu snagu zemlje. Ratari su bili i glavni tvorci bitnog broja gradova i jezgra plemenske vojske. U prvim vekovima posle naseljavanja većina plemena živela bi u velikim plemenskim zajednicima, koje su uvek bile povezane porodično. Propast takvog naselja potvrđuje se u bivšem donjo-lužičkom Tornovu. U ovom dobu je veoma teško rekonstruisati socijalne razlike među tom ratarskom stanovništvom. Vidukind, saksonski hroničar iz Korveja govori da su Glomači nakon ratnih pustošenja 906. godine počeli da rade kod susednih plemena za žito. Najverovatnije je da su u 10. veku postali bogatiji stočari i ratari, konjanici i seoske su takođe imali više stoke i žita, tako da su mogli davati na zajam iduću žetvu. Na takav način ratari su postali zavisni. Slabe žetve i ratove išli su dobro uz taj razvoj. U srpskim plemenima su nastale prve komendacije kao rani oblici feudalne zavisnosti. Ovo raslojavanje se pojavilo u gornjem sloju kod Lužičana, Glomačana i uz utvrđenja duž Zale. U utvrđenima u Tornovu je pronađena pšenica, koja je prema mišljenju nekih arheologa, bila predata kao danak gradu i koja takođe ukazuje na razvoj ranoklasnih odnosa. Zapravo je teško dokazati da ta otkrivena pšenica ima veze sa dankom. Istorijski razvoj u IX—X veku i pisani izvori, posebno socijalnu deo plemenske vojske kao tok ratova, koji su bili vođeni da bi se oslobodila plemena, više ukazuju na jaku vojnu-demokratsku instituciju i nerazvijene feudalne odnose u ovim predelima.[5]

 
Slovensko naselje u Lužici, 9—-10. vek.

Manje slobodni tj. poluslobodni ratari su prelaz ka robovima i neslobodnim koji su bili kod Polapskih Slovena, a takođe i kod Lužičkih Srba najverovatnije od IX veka pa nadalje. Vojna demokratija uz stalna ratovanja je razdelila društvo na siromašne i bogate, kneževe, plemiće, slobodne, neslobodne i robove. U ratovima bi zarobljenici bili prodani i naterani na težak rad. Sigurno su zarobljenici radili takođe kao i sluge na ekonomiji plemenske aristokratije. 971. i 939. godine u srednju Labu i Šprevu plaćala su su desetak u robovima i ljudima (decem hominibus, mancipia). Osim ratara i robova koji su plaćali danak, u plemenu su i druge manje grupe slobodnih živele, npr. zaduženi ratari. Lovci, pčelari, ribari, zanatlije, trgovci i posebni stočari dopunjuju sliku socijalne strukture navedenih plemena tog vremena.[5]

Hmelj i ječam su primenjena u piva. Med je bila zamena za šećer u to vreme. Od voska su pravili sveće za osvetljivanje domova.[52] Za obradu obradivog zemljišta koristili su drveni plug sa gvozdenom raonikom i drljačom. Približno u VIII veku je došlo do raspada plemenskog sistema, vodeću ulogu je imala rodovna zajednica. Šef plemena bi bio knez, 90% tada stanovništva činili su slobodni od meštana.[53] U IX su se pojavili lično zavisni ljudi. Kovači bi od gvožđa pravili mačeve, npr. sekire noževe, viljuške, raonici. U okolini Hale je evoluirala proizvodnja soli, koja je u to vreme bila najskuplja roba.[52] Kroz ove zemlje postojali su trgovački putevi u zapadnu Evropu, Skandinaviju i zemlje istoka.[54] Polapski Sloveni su vodili trgovinu sa svojim susedima. Odatle su dolazili trgovci iz Vizantije i Arabije. U Gornjoj Lužici (npr. u selu Mešvic) je pronađen arapski novac VIII—IX veka. Strani trgovci su dolazili iz baltičkog ćalibara, gde su prodavali žitarice, kožu, krzna od lisice i dabra, srebro, nakit i oružje od gvožđa. Takođe su prodavali u ropstvo zarobljene ratnike. Od drveta su gradili naselja, svetinje, kuće i mostove.[52]

Naselja u planinama ili na obalama jezera su imali dodatnu zaštitu od napada. Naselje sa okruglim ili trouglastim oblikom se sastoje od bedema, okruženim dubokim rovovima. Ulaz u lokalitet je sproveden preko drevne kapije. O izgradnji takvog naselja govori arapski putnik Ibrahim ibn Jakub, boravivši u ovim mestima oko 965. godine.[55] Naselje je služilo kao utočište od pljačkaških upada, mesto održavanja narodne skupštine, kao i mesto boravka vođe i njegovih stražara.[56] Tu su se takođe donosile odluke o ratu ili miru, oko opštih radova (isušivanja močvare ili čišćenja šuma), to bi odlučivao župan.[56]

Kult i umetnost poznorodovskog doba uredi

Magija, paganska religija i umetnost religija imale su kod Srba staru tradiciju a u društvenom životu socijalnih klasa bitno mesto. One su bile čvrsto povezane sa mnoštvom i šarolikošću materijalne kulture koja se javlja naročito na predmetima svakodnevne upotrebe i društvenom proizvodnjom.[5]

Kao i svi Sloveni, Lužički Srbi su bili mnogobošci i imali su svoje posebne bogove kao Svaroga, Živu, Peruna, Gromovnicu i druge manje. Za vreme sklopa sa Moravskom kneževinom, Ćirilo i Metodije su pokušali da prošire svoju veru na Lužičke Srbe, ali je uticaj nemačkih misionara bio jači, često bezobziran i grub, jer su Srbi svoje bogove i svoju religiju branili ko svoju zemlju. Verski misionari bi prvo na početku propovedali na srpskom jeziku, jer Lužički Srbi nisu znali nijedan drugi jezik. pa je zbog toga car Oton I u Magdeburgu osnovao školu za buduće misionare gde se morao učiti i srpski jezik. Zbog velikog napora, biskupi su nagovarali Nemce da se naseljavaju među pagane jer su rekli da je njihova zemlja bogata. Osnovali su mnoge manastire u kojima su često bili i „rasadnici germanizacije”.[5]

 
Spomenik Ćirilu i Metodiju u Gornjoj Lužici.

Prema durgim izvorima, hrišćanstvo se tek pojavilo kod Lužičkih Srba u vreme misionara, Ćirila i Metodija.[57] Prema legendi, Ćirilo je posetio veliki broj Lužičkih lokaliteta, uključujući i Gerlic.[58] Bohemijsko prisustvo i slavizma u hrišćanskoj terminologiji, može se reći da dolazak hrišćanstva kod Lužičkih Srba dolazi iz Bohemije (Češke) u 10. veku, pre nemačke kolonizacije Lužice. O dolaženju Ćirila i Metodija u Lužicu, veoma se malo zna.[59] Vojno planiranje nemačkih kraljeva i feudalaca je često obavljeno uz razlog „širenja hrišćanstva” ili „kazne neznabožaca”. Okupatori su prvo počeli da šire svoje episkopije kod Polapskih Slovena, pa su onda gradili svoje manastire i crkve.

O dolaženju Ćirila i Metodija u Lužicu, imamo veoma malo informacija. Vojno planiranje nemačkih kraljeva i feudalaca su obavljeno uz razlog „širenje hrišćanstva” ili „kazna neznabožaca”. Okupatori su prvo bili proširili svoje episkopije, a kasnije bi gradili manastire i crkve. Godine 938. je u Majsenu sagrađena prva crkva.[60] Uprkos činjenici da je nemačka crkva je nastojala svim sredstvima da likvidira pagansku religiju Slovena, Srbi još decenijama i vekovima su nastavili da se drže svog paganstva.[61]

U „svetim” šumama, blizu jezera i izvora bili su slavljeni bogovi pojedinih plemena. Tako se plemene Glomača okupljalo kraj jezera Glomuzi da bi donosili žrtve i gatali budućnost prema promeni boje vode. Hroničar Titmar iz Merzeburga piše o tome: „Kad domoroci misle da će biti mir, a zemlja plodove ne otkaže, ono (jezero), pokriveno ovsom, pšenicom i žirom, razveseli srca stanovnika koji se nalaze u blizini žive, i često se kraj njega okupljaju. Kada udare: divlji ratni vihori, ono pepelom i krvlju najavljuje vest o budućem ishodu. Njega se boje i poštuju ga se svi stanovnici više nego crkve…” Sličnu osobinu kao mesto rano istorijskog kulta imalo je tzv. Svietense (Sveto jezero) kod Trebača, srez Beskov. Šumu Zutibure, danas Škeitbar u lajpciškom srezu, stanovnici su poštovali kao boga i i mislili da je sveto.[5]

Između kulta koji je izvesne šume i vode zamišljao svetim, staro srpsko stanovništvo poštovalo je i domaće bogove, prinosilo im žrtve očekujući od njih pomoć. Da je ono zamišljalo čovekov život u vlasti duhova, oživljenu prirodu i demona, svedoče mitske predstave o podnevnici, vodenjaku i zmiji koje spadaju u arhaične tipove bajki o životinjama i čarobnjacima kao najstarije vrste tradicionalne lužičkosrpske narodne kulture.[5]

Pogrebni običaji kao i kult predaka, naročito je poštovanje bitnih pripadnika gornjeg sloja, koji su bili čvrsto vezani za pagansku veru i bili su njen važan sadržaj. Između groba umrlih pevale su se tužbalice, jelo se u čast umrlog i igrale tužne igre. U početku su plemenski pripadnici spaljivali svoje mrtve, skupljali ostatke u posude i sahranjivali. Dok su milčani podizali mrtvima grobove mogile (Hugelgraber). Mrtve bi spalili na lomači i na mesto lomače nasuli zemlju. Većinom su srpska plemena verovala u zagrobni život, zato se mrtvima u grob stavljali drugi predmeti (nakit) i hrana. Slovenski grobovi uz Zalu naročito su bogati nakitom, kao biserima i prstenjem.[5]

Srpskim plemenima verovatno nisu znala za veće hramove kao kod njihovih severnih suseda. Ova pojava zavisila je od ranog gubitka slobode navedenih plemena i stanja društvenog razvoja.[5]

Bitnu ulogu u društvenom životu plemena bilo je poznorodovsko umetničko stvaranje. Elemente i tradicije Lužičkih Srba vidimo pogotovo oblicima i na dekorisanju predmeta koji se koriste za svakodnevnu upotrebu. U keramici su se pokazale kao glavni ornamenti zupčasti, talasasti i drugi uzori. Dobro urađena mala plastika od gline i drvorezna, drveta i roga govori isto tako na narodnu umetničku tradiciju pojedinih plemena.[5]

Kod, Merzeburga, u Šteknesbergu sačuvala se mala plastika u rogu u obliku ljudske glave iz Tornova, u donjoj Lužici, liči na konjsku glavu, drška drevne crpaljke. Drugi nakit i biser govore na oblike umetničko-zanatskog dela koji su jako povezani s daljim razvojem industrije i zanata (Geverbe). Zanatlije su obrađivale pogotovo bronzu i srebro, i zlato ponekad. U IX—X su srpske kujundžije uz Zalu izrađivale minđuše i po velikomoravskom uzoru, koristili zlatarsku tehniku iz starog Rima: filigran i granulaciju.[5]

Umetnost i kult Lužičkih Srba odgovarali su u periodu između VI i H veka bili u razvoju proizvodnih snaga, tradicija i društvenih prilika koje su bile kod nekih plemena. Kao i neki drugi bitni sadržaju duhovne kulture, bili su teško udareni ekspanzijom nemačkog feudalnog plemstva i u ogromnoj količini zakopani i razoreni.[5]

Vladari i vojna lica uredi

Vidi još uredi

Reference uredi

  1. ^ A. M. Prohorov, ur. (1969—1978). „Statья Polabskie slavяne”. Bolьšaя sovetskaя эnciklopediя. 20 (3. izd.). Moskva: Sovetskaя Эnciklopediя. 
  2. ^ „Etnolog.ru. Эnciklopediя narodov mira”. Lužičane. 
  3. ^ a b v Đorđević, Nada. „Lužički Srbi, njihova istorija i kultura”. www.rastko.rs. Pristupljeno 03. 08. 2017. 
  4. ^ a b v Orović, Savo J. „Lužički Srbi”. www.rastko.rs. Pristupljeno 04. 08. 2017. 
  5. ^ a b v g d đ e ž z i j k l lj m n nj o p r s t ć u f h c č dž š aa ab av ag ad ađ Brankačk, Jan. „Lužički Srbi u srednjem veku — osnovne linije za njihovu istoriju od VI do XII veka”. www.rastko.rs. Pristupljeno 03. 08. 2017. 
  6. ^ Sedov 1995, str. 141.
  7. ^ Sedov 1995, str. 142.
  8. ^ Živković 2002, str. 198.
  9. ^ Tone Glavan, Lužiški Srbi, Ljubljana 1966; Jan Petr, Nástin politických a kulturních dějin Lužických Srbů, Praha 1972.
  10. ^ Vibius Sequester De fluminibus, fontibus, lacubus, nemoribus, paludibus, montibus, gentibus …
  11. ^ Slovanske starožitnosti, Puvod a počatky Slovani jižnich, V Prage, 1906 /I, 1741/
  12. ^ a b Fredegar, Fredegarova hronika
  13. ^ a b v g Annales regni Francorum, franački istoričar Ajnhard
  14. ^ Riche 1993, str. 110
  15. ^ a b Konstantin Porfirogenit, „De administrando Imperio” (O upravljanju Carstvom) (glava 32)
  16. ^ a b v „Uzroci slovenizacije Srba | Glas javnosti”. www.glas-javnosti.rs. Arhivirano iz originala 03. 08. 2017. g. Pristupljeno 04. 08. 2017. 
  17. ^ Historische und geographische Beschreibung des Königreiches Slavonien ... (2 izd.). Friedrich Wilhelm von Taube. 1777. 
  18. ^ Pavle Josif Šafarik, „Poreklo Slovena”
  19. ^ de, Sigfried J. Laet; Herrmann, Joachim (1996). History of Humanity: From the seventh century B.C. to the seventh century A.D. UNESCO. str. 284. ISBN 978-92-3-102812-0. 
  20. ^ Mitteilungen des Instituts für Österreichische Geschichtsforschung (LXXI. Band, Sonderdruck izd.). Hermann Böhlaus Nachf., Ges.m.b.H. / Graz-Köln. 1963. 
  21. ^ Mavro Orbini: „Kraljevstvo Slovena”, Beograd 2016.
  22. ^ a b Orbin, Mavro (1999). Kraljevstvo Slavena. Golden marketing. str. 130—135. 
  23. ^ a b Ajmon, „Istorija Franaka”
  24. ^ Johan Aventius, „Anali Bavarske, 1580. godina u Bazelu”
  25. ^ a b Karlo iz Vagrije, 16. vek
  26. ^ Bradbury, Jim (2004). The Routledge Companion to Medieval Warfare. Routledge. str. 118. ISBN 978-1-134-59847-2. 
  27. ^ Leif Inge Ree Petersen (2013). Siege Warfare and Military Organization in the Successor States (400-800 AD): Byzantium, the West and Islam. BRILL. str. 749—750. ISBN 978-90-04-25446-6. 
  28. ^ Vickers, Robert H. (1894). History of Bohemia. Chicago: C. H. Sergel Company. str. 48. 
  29. ^ Labuda, Gerard (2002). Fragmenty dziejów Słowiańszczyzny zachodniej. PTPN. ISBN 978-83-7063-337-0. „806: „Et inde post non multos dies [imperator] Aquasgrani veniens Karlum filium suum in terram Sclavorum, qui dicuntur Sorabi, qui sedent super Albim fluvium, cum exercitu misit; in qua expeditione Miliduoch Sclavo- rum dux interf ectus” 
  30. ^ Widajewicz J. Serbowie nadłabscy. — Kraków, — S. 20.
  31. ^ a b Hrestomatiя po istorii юžnыh i zapadnыh slavяn / Freйdenberg M. M. — Minsk: izdatelьstvo «Universitetskoe», 1987. — T. 1. — S. 249—250.
  32. ^ Gąssowski J. Dzieje i kultura dawnych Słowian do X wieku. — Warszawa, 1964. — S. 97.
  33. ^ Regesta Imperii
  34. ^ a b Nový R. Die Anfänge des böhmischen Staates. — Universita Karlova, 1968. — Bd. 26. — S. 158.
  35. ^ Słowiańszczyzna połabska między niemcami a Polską, (1981). str. 18
  36. ^ Ronin V. K., Florя B. N. Gosudarstvo i obщestvo u polabskih i pomorskih slavяn // Rannefeodalьnыe gosudarstva i narodnosti (юžnыe i zapadnыe slavяne VI—XII vv.). — M.: Nauka, 1991. —. . 1981. str. 121. ISBN 978-5-02-010032-9.  Nedostaje ili je prazan parametar |title= (pomoć)
  37. ^ Kosto A. J. Hostages in the Carolingian world (714—840) // Early Madieval Europe. — Oxford: Blackwell Publishers Ltd, 2002. — Vol. 11, № 2. — P. 135.
  38. ^ Stone G. Slav Outposts in Central European History: The Wends, Sorbs and Kashubs. — Bloomsbury Publishing, 2015. —. . 1948. str. 12. ISBN 978-1-4725-9211-8.  Nedostaje ili je prazan parametar |title= (pomoć)
  39. ^ Słownik starożytności słowiańskich, t. 5, Wrocław 1975, s. 241.
  40. ^ Journal of the Royal Anthropological Institute of Great Britain and Ireland. 1880. str. 224. 
  41. ^ Janet Laughland Nelson (1991). The Annals of St-Bertin. Manchester University Press. str. 48. ISBN 978-0-7190-3425-1. 
  42. ^ Dušan Třeštík, Počátky Přemyslovců. Vstup Čechů do dějin (530—935), Nakladatelství Lidové noviny, Praha. . 1997. str. 144. ISBN 978-80-7106-138-0.  Nedostaje ili je prazan parametar |title= (pomoć)
  43. ^ a b Labuda G., Sławibor, Słownik starożytności słowiańskich, t. 5, 1975, s. 239.̈
  44. ^ Sančuk, G. Э. Formirovanie gosudarstvennosti i rannefeodalьnoй narodnosti u sorbov // Эtnosocialьnaя i političeskaя struktura rannefeodalьnыh slavяnskih gosudarstv i narodnosteй. — M.: Nauka, 1987. — S. 100
  45. ^ F. Engels, Uber den Verfall des Feudalismus und Aufkommen der Bourgeosie, u Marx/Engels, Werke, sv. 21, Berlin (1962). str. 396.
  46. ^ Sedov 1995, str. 144.
  47. ^ Lapteva, L. P.; Kunce, P. Istorija srpskolužičkog naroda (PDF). str. 2. 
  48. ^ J. Brankačk, Studien zur Wirtschaft und Sozialstruktur der Westslawen zwischen Elbe-Saale und Oder aus der Zeit vom 9. bis zum 12. Jahrhundert, Bautzen (1964). str. 271; i dalje, Die Slawen in Deutschland Geschichte und Kultur der slawischen Stramme westlich von Oder und Neisse vom 6. bis 12. Jahrundert Hrsg. von J. Herrman, Berlin 1970 pp. 46, 53, 60, 65.
  49. ^ J. Herrmann, Der Beitrag der Ausgrabungen in Tornow, Kr. Calau, zur germanischen und slawischen Siedlungs- Wirtschaft- und Kulturgeschihte, u Zeitschr f. Archaologie, sv. 4 (1970). str. 71.
  50. ^ J. Herrmann, Siedlungs, Wirtschaft und gesellschaftliche Verhaltnis se der slawischen Stamme zwischen Oder/Neisse und Elbe, Berlin (1968). str. 102.
  51. ^ Kultur und Kunst der Slawen in Deutschland vom 7. bis 13. Jahrhundert, Bearbeitet von J. Herrmann, Berlin 1965, slika br. 40; M. Bach, S. Dušek, Slawen in Thuringen, Geschichte, Kultur und Antropologie in 10. bis 12. Jahrhundert, Weimar 1971.
  52. ^ a b v Zahrodnik 2009, str. 10.
  53. ^ Lapteva, str. 2.
  54. ^ Lapteva, str. 1.
  55. ^ Zahrodnik 2009, str. 12.
  56. ^ a b Zahrodnik 2009, str. 13.
  57. ^ Zahrodnik 2009, str. 17.
  58. ^ Gugnin 1997, str. 17.
  59. ^ Tolstoй, N. I. (1947). Slavяnskaя literaturno-яzыkovaя situaciя (PDF). 2. izdatelьstvo=Яzыki russkoй kulьturы. str. 35. 
  60. ^ Zahrodnik 2009, str. 26.
  61. ^ Zahrodnik 2009, str. 21.
  62. ^ Vukcevich, Ivo (26. 12. 2012). Croatia: Ludwig von Gaj and the Croats are Herrenvolk Goths Syndrome. Xlibris Corporation. str. 1. ISBN 978-1-4797-6666-6. 

Literatura uredi

Preuzeto iz „https://sr.wikipedia.org/w/index.php?title=Лужички_Срби_у_раном_средњем_веку&oldid=27711777”