Nacionalni park Vikos–Aos
Nacionalni park Vikos–Aos (grč. Εθνικός Δρυμός Βίκου–Αώου je nacionalni park koji se nalazi u regionu Periferija Epir, u severnozapadnom delu Grčke. Park je osnovan 20. avgusta 1973. godine i jedan je od deset nacionalnih parkova Grčke, stacioniran 30 km zapadno od grada Janjina, u zapadno delu planinskog masiva Pind. Ime dobio po dva kanjona koji se nalaze na ovom prostoru, a obuhvata površinu od 126 km², koju čine brojne reke, jezera, pećine, duboki kanjona, guste četinarske i listopadne šume. Park je deo programa Natura 2000, ekološke mreže pod pokroviteljstvom Uneska. Nadmorska visina u parku kreće se od 550 do 2497 m.[1]
Park godišnje poseti preko 100.000 ljudi, a najviše učestvuju u aktivnostima u parku kao što su rafting, vožnja kanu čamcima, planinarenje i planiski biciklizam.[2]
| Nacionalni park Vikos–Aos | |
|---|---|
IUCN kategorija II (nacionalni park) | |
 Pogled na kanjon Vikos u parku | |
  | |
| Mjesto | Periferija Epir, Janjina  Grčka |
| Najbliži grad | Janjina |
| Koordinate | 39° 58′ 10″ N 20° 43′ 41″ E / 39.96944° S; 20.72806° I |
| Površina | 126 km² |
| Osnovano | 20. avgust 1973. godine |
| Upravljačko tijelo | Nacionalni šumarski odsek (Grčko Ministarstvo poljoprivrede) |
Jezgro parka obuhvata kanjon Vikos, kroz koji protiče reka Voidomatis. Glavni deo kanjona dug je 12 km i dostiže dubinu od 1000 m. Kanjon Aos, planina Timfi (2497 m) i nekoliko tradicionalno očuvanih naselja formiraju periferijsku zonu parka. Odvojenost nacionalnog parka i relativno mala ljudska populacija na njegovom prostoru, u kombinaciji sa velikom varijacijom biotopa i mikroklimatskih uslova favorizuje postojanje bogate sorte flore (1.800 vrsta) u toj oblasti.[3][4] Nacionalni park Vikos-Aoos ima široku raznolikost faune[5] sa mnoštvom vrsta sisara kao što je mrki medved, za koga je ovo jedno od poslednjih prirodnih staništa u Grčkoj, zbog čega je ovaj park rangiran među najvrednije parkove za očuvanje biljnog i životinjskog sveta u Grčkoj.[6]
Prvi dokaz ljudskog prisustva na ovom području datira od pre 17.000–10.000 godina. Područje parka kroz istoriju nije bilo često naseljeno, međutim u periodu od 17 do 19. veka nalazilo se u okviru lokalne zajedncice Zagori, koja je stekla autonomni status, razvila se zbog povećane trgovine i postala glavni centar narodne medicine.[7] Poslednjih decenija u parku se razvio eko turizam, a izuzetno se vodi računa o očuvanju prirodnog okruženja i lokalne arhitekture nacionalnog parka.[8]
Geografija i geologija
uredi
Kanjon Vikos
urediKanjon Vikso nalazi se na južnim padinama planine Timfi.[9] Njegov glavni deo prostorire se između sela Vikos i Nonodendri i dostiže dubinu od oko 1.000 m.[4][10] Kanjon se proteže u dužinu od 20 km, a čak 12 km nalazi se u samom jezgru nacionalnog parka[11] i on predstavlja raznoliku olakšicu i odlikuje se naglim promenama na nadmorskoj visini. U jednom delu kanjon je 900 m dubok i 1100 m širok, zbog čega se ovaj kanjon nalazi u Ginisovoj knjizi rekorda, kao najdublji kanjon na svetu, proporcijano svojoj širini[12][13] U srednjim i višim zonama kanjona dominiraju strme kosine. U njemu se nalazi veliki broj vododerina, a kamenje koje se obrušava često i oblikuje donji deo kanjona.[9]
Kanjon je nekoliko miliona godina oblikovan od reke Voidomatis, pritoke reke Vojuše. Reka Voidotmatis tokom cele godine prisutna je samo u donjen delu kanjona[14], koji je zbog svoje prirode neprohodan u većem delu godine.[9][15]
Kanjon Vikos predstavlja duboki poprečni presek planine, a njegove kosine sadrže veliki broj kamenih formacija, raznih starosnih doba.
Gornji slojevi, na dubini od 0-200 m, sastoje se od relativno mladog eocenskog krečnjaka, a na dubini od 200 do 700 m nalaze se slojevi iz kampanjsnog perioda, dok se predeli ispod 700 m sastoje od krečnjaka iz doba Jure[16] i Krede.[17][18] U najdubljim slovejima preovlađuje zeleni dolomit iz doba Jure.[9] Sedimentna i litološka istraživanja u basenu reke Voidomatis otkrila su da se najudaljeniji aluvijalni delovi sastoje od materijala koji je izgrađen od krečnjaka, koji je reka Voidomatis donosila sa viših nadmorskih visina glacijalnim delovanjem, pre više od 30.000 godina.[19] U basenu Voidomatisa nalaze se dokazi za tri glavne faze glacijacije, sa dve najveće i najranije, koje su se desile u srednjem pleistocenu.[20] Poslednja faza glacijale aktivnosti verovatno se dogodila tokom poslednjeg glacijalnom maksimuma, u periodu od pre 22.000–20.000 godina.[18]
Posebna karakteristika krečnjaka, koja je rezultat njegovog vremenskog uticaja vode, je kraška priroda kanjona.[21] Za vreme glacijacije tokom srednjeg pleistocena, ledene talne vode su tekle u mrežu rečnih kanala, a veliki deo krečnjaka je bio pokriven ledom. Kao rezultat toga, glečeri su se približavali kanjonu. Za vreme iterglacijalnog i interstadialnog perioda došlo je do spajanja između mreže za površinsku drenažu i sistema unutrašnjeg kraškog drenaža.[22] Krečnjaci su se rastvarali pošto je vode tekla preko njih, a zbog taloženja velike količine vode razvijen je podzemni sistem za odvonjavanje, sa pećinama i kanalima, koji su se ispunjavali kako je voda nadolazila.[21]
Kanjon Aos
urediKanjon Aos nalazi se u severnom delu nacionalnog parka, blizu grada Konica[4] Istoimena reka Aos prolazi kroz kanale koji se formiraju od izbočina obližnjih planina, kao što su Trapezica (2022 m), Timfi i Radidovouni (1957 m), kreirajući tako još jedan kanjon čija je dužina 10 km. Preko kanjona prolaze kameni mostovi, zidani u periodu od 17 do 19. veka, a u neposrednoj blizini nalaze se i manastiri izgrađeni u lokalnom arhitektonskom stilu.[23][11] U dubokim i strmim predelima kanjona nalaze se velike količine krečnjaka.[24] Stene od dolomita nalaze se na dnu kanjona i datiraju iz ranog perioda Jure, a predstavljaju nastarije formacije u parku. Njihova starosna dob utvrđena je pomoću morskih fosila koji se nalaze unutar njih.[25]
Timfi
urediIzmeđu dva kanjona nalazi se planina Timfi. Najviši vrh je Gamila (2497 m), a potom slede vrhovi Astaka (2346 m), Ploskos (2400 m) i Lapatos (2251 m).[11] Jedinstvena karakteristika ovog područja su prirodni bazeni nastali erozijom lokalnih struja.[26] U najvišim nadmorskim visinama planine Timfi nalazi se veliki broj alpskih jezera i retkih vrsta vodozemaca koji uglavnom nastanjuju planinske pašnjake. Najveće jezero u parku je Drakolimni, formacija koja je nastala nakon povlačenja glečera[26], a nalazi se na nadmorskoj visini od 2000 m. Jezero je površine 1 hektara, a najveća dubina izmerena iznosi 4.95 m.[27]
Na prostoru sela Papingo u blizini vrhova Gamila i Astaka, u okviru nacionalnog parka, nalazi se veliki broj jama i pećina. Neke od njih dobile su imena iz grčke mitologije, kao što je Pećina Odiseja i Epska provalija. Pećina Provatina stacionirana je u parku, a njena dubina iznosi 408 m, što je čini jednom od najdubljih pećina na svetu. Otkrivena je 1965. godine od strane britanskog speleologa i od tada je ispitivana više puta. Epska provalija dubine je 451 metar i ona crpi vodu iz podzemnih izvora.[28]
Naselja
urediU okviru Nacionalnog parka Vikos–Aos nalaze se četiri sela i dodatnih devet blizi granice periferne zone. Sva naselja nalaze se u zapadnom delu regiona Zagori koji je retko naseljen, a u njemu živi 1515 ljudi.[29] Sela imaju oblik jedra, sa kućama koje se nalaze oko centralnog trga i međusobno povezanim kamenim stazama.[30] Istorijski gledano, sva sela regije Zagori povezana su sistemom puteva ili malim putevima i funkcionisali su više kao jedan entitet, a ne kao odvojene zajednice.[31]
Ekonomsko bogatstvo zagorske prošlosti i dalje se ogleda u arhitekturi sela[7], dok je danas očuvanje lokalnog arhitektonskog nasleđa utemeljeno u zakonu koji propisuje da se svi objekti u tom području moraju izgraditi lokalnim tradicionalnim materijalima i u skladu sa lokalnom arhitekturom. Jedanod simbola nacionalnog parka su njegovi kameni mostovi, koji su bili jedina veza sa spoljnim svetom dok se putevi nisu izgradili pedesetih godina 20. veka.[32] Šesnaest kamenih mostova i sedam crkava u regionu navedeni su kao zaštićeni istorijski spomenici.[33]
Klima
urediU nacionalnom parku preovlađuje sredozemna klima, koja prelazi u kontinentalnu klimu. Tokom zimskog perioda najveći je broj padavina na ovom području, dok su letnji meseci pogođeni sušama. Kontinentalni klimatski element se pripisuje visokoj amplitudi godišnje varijacije temperature, do takvog stepena da razlika između srednje maksimalne i srednje minimalne godišnje temperature prelazi 40 °C .[34] Klima ovog područja je prilično jedinstvena zahvaljujući kompleksnom reljefu, varijaciji nadmorske visine i položaju područja u odnosu na obalu Jonskog mora.[35] Srednja godišnja temperatura je 11,9 °C , a godišnje padavine su 1100 mm. Izuzetno niske temperature se javljaju na području tokom zimskih meseci. U poređenju sa bioklimatskim podelama Mediterana, područje pripada vlažnoj zoni sa hladnim zimama[34][36]
| Mesec | Jan | Feb | Mart | Apr | Maj | Jun | Jul | Avg | Sep | Oct | Nov | Dec |
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| Srednja teperatura °C (°F) | 3.7 (38.7) |
4.0 (39.2) |
6.1 (43.0) |
9.0 (48.2) |
15.4 (59.7) |
18.7 (65.7) |
22.0 (70.0) |
21.1 (64.6) |
18.1 (54.1) |
12.3 (54.1) |
7.8 (46.0) |
4.5 (40.1) |
| Padavine mm (inči) | 110.4 (4.35) |
108.3 (4.26) |
89.4 (3.52) |
108.9 (4.29) |
68.8 (2.71) |
52.4 (2.06) |
36.9 (1.45) |
36.7 (1.44) |
60.1 (2.37) |
128.8 (5.07) |
156.8 (6.17) |
143.4 (5.65) |
Divlji svet
urediRaznolika geologija i topografija parka rezultirali su jedinstvenim raznolikostima flore i faune. U parku postoje tri zone staništa[37]: Sub-mediteranska zona, koja se sastoji od listopadnih šuma i proteže seo do 1500 m nadmorske visine. Druga zona staništa obuhvata kombinovane površine poljoprivrednog zemljišta sa živom ogradom i različitim šumama, pored poluotvorenih grmlja i stenovitih lokacija na donjoj i srednjoj padini u blizini naselja. Treća zona obuhvata stenovite predele i travnjake, kao i predele koji se nalaze na 1500 m nadmorske visine i u njemu je nastanjen veliki broj retkih vrsta ptica, kao što je suri orao.
Flora
uredi
Šume se sastoje od različitih vrsta listopadnih i četinarskih biljnih vrsta, kao i velikog broja vrsta divljeg cveća. Važan element flore regije, osim bogate raznovrsnosti biljnih vrsta, je visok stepen endemizma na Balkanu (23%) i grčkih vrsta (5,8%).[38] Prema poslednjih studijama u Nacionalnom parku Vikos–Aos nastanjene su 873 vaskularne biljake, uključujući više od 250 medicinskih, aromatičnih i otrovnih taksona. Šume parka bogate su vrstama kao što su brdski brest, Campanula trachelium, divlji kesten i krupnolisna lipa.[39] U dolini kanjona Vikos istočni platan formira šumu duž obala reke Voidomatis.[40] Šumu u planinskom području oko sela Papingo karakteriše veliki broj različitih vrsta kleka kao što su Juniperus communis, foetidissima, oxycedrus i Juniperus excelsa. U višim predelima najčešća je Juniperus foetidissima sa drvećem višim od 10 m. Na višim nadmorsim visinama nalaze se uglavnom četinarske šume i jele.[41]
Studije o ne-vaskularnoj flori zabeležile su prisustvo oko 150 vrsta mahovine na području nacionalnog parka, uključujući i jedan novi takson.[5] Činjenica je da su mnoge biljke u kanjonu Vikos i drugim područjima u parku imale lekovita svojstva i da su ih obrađivali lokalni travari, koji su kolokvijalno nazvani Vikos doktori.[42] Travari su koristili specijalne stare recepte Hipokrata sa Kosa i Pedanija Dioskorida, a travari su postali poznati i izvan granica Grčke.[43] Biljke koje se koriste u ovim receptima uključuju matičnjak, srebrnu lipu, divlju nanu, Dictamnus, kantarion, obični pelin, Sideritis, u Grčkoj poznat kao planinski čaj i crnu zovu.[44]
Hemijska analiza ovih lokalnih biljnih vrsta pokazala je da veliki broj njih ima biološki aktivne sastojke.[42] Zbirka od 2.500 sušenih vrsta lokalnih biljaka izložena je u lokalnom muzeju prirodne istorije u selu Koukouli.[45][46]
Fauna
uredi
Nacionalni park Vikos–Aos čuva jedan od najbogatijih planinskih i šumskih ekosistema u pogledu diverziteta divljih životinja u Grčkoj.[5] U parku su popisane brojne vrste velikih sisara, kao što su vukovi, lisice, divlji konji i srne, a svi oni nalaze se na području parka tokom cele godine. Vidre i divlje mačke žive oko područja planine Timfi.[1][47] Planinski masiv Pindus je deo Naciolanog parka Vikos–Aos, koji je dom mrkog medveda i risa i to je najjužnija tačka njihovog staništa u Evropi.[48] Park nastanjuje i divokoza, retka vrsta na ovom području, koja je popisana na većim nadmorskim visinama, daleko od naselja.[48] Jedno od predela parka divokoze je Megan Lakos, vododerina kanjona Vikos.[47][49]
U parku je popisana 121 vrsta ptica, a 26 njih je pod prioriterom zaštite. Na ovom području nalazi se 15 vrsta ptica grabljivica i nekoliko retkih vrsta ptica u Grčkoj, kao što su gaćasta kukumavka, lještarka, puzgavac i planinska siva senica. Dve zajednice ptica koje naseljavaju subalpske i šumske ekosisteme smatraju se najraznovrsnijim u Grčkoj.[5] Prva zajednica obuhvata vrste koje se gnezde i hrane se u subalpskom području, kao što su žutokljuna galica, planinska ušata ševa, Sitta neumayer, bela čiopa i vetruška.[50]
Nacionalni park Vikos–Aos takođe sadrži razna pogodna staništa u kojima je nastanjen veliki broj vodozemaca i gmizavaca.
Vikos-Aoos takođe sadrži razna pogodna staništa u kojima se nalaze guste populacije vodozemaca i gmizavaca. Zmija šargan nastanjuje subalpske livade i smatra se ugroženim taksonom, dok[48] vodozemac planinski mrmoljak nastanjuje alpska jezera regiona Timfi.[51] Žutotrbi mukač takođe je prisutan na ovom području.[27]
Veliki broj vrsta riba kao što su potočna pastrmka, bodorka i barbel nastanjeni su u vodama nacionalnog parka.[1]
Što se tiče vrsta beskičmenjaka, zbog strukturne složenosti šuma i koegzistencije različitih malih biotopa, odnosno tokova, bara, šumskih otvora, stenovitih područja, mrtvih stabala, i plodova, postoji veoma velika raznolikost faune. Ovo se posebno dešava na različitim ekotonima, uključujući često veoma retke vrste.[47]
Istorija
uredi
Prvi dokaz ljudskog prisustva na ovom području datira od pre 17.000–10.000 godina. Tokom ovog perioda prevladavali su povoljni klimatski uslovi, pogodni za lov na alpskog kozoroga i divokozu.[19] Važni epipaleolitički artefakti otkriveni su na obali reke Voidomatis.[52] Između 4 i 9. veka p. n. e na prostoru parka nalazilo se malo naselje, između sela Monodendri i Vitsa, uključujući kamene kuće i dve grobnice koje su dale važne nalaze.[53] Međutim, u većini istorijskog perioda lokalno stanovništvo je bilo retko. Zemljište se uglavnom koristilo zbog snabdevanja drvima.[54] Za vreme Osmanskog carstva, posebno u periodu od 17 do 19. veka, na ovom prostoru lokalna grčka pravoslavna zajednica dobila je posebne povlastice od osmanskih vlasti. U to vreme područje Zagori je steklo autonomni status unutar Osmanskog carstva, pri čemu je lokalno stanovništvo oslobođeno fiskalnih iznuđivanja.[54][55] Tokom ovog perioda velike grupe seljaka sa ovom područja su emigrirali u velike gradove[56]. Mnogi među njima postali su članovi uspešnih stručnih časova pre nego što se konačno vratili u svoja sela, gde su izgradili luksuzne vile.[57] U takvom okruženju razvijena je i procvetala umetnost travarstva od strane lekara Vikosa.[7]
Ova oblast je danas retko naseljena kao rezultat urbanizacije nakon Drugog svetskog rata[58]. Mnoga sela više ne postoje, a napuštanje tradicionalne ruralne ekonomije uticalo je na kulturni pejzaž.[59] Periferija Epir, gde se nalazi Nacionalni park Vikos–Aos, smatra se jednim od najnerazvijenijih regiona u Grčkoj. Turizam predstavlja glavni izvor prihoda za lokalnu ekonomiju, iako ima sezonski karakter. Intenzivan razvoj u smislu smeštaja i turističke infrastrukture desio se u osamdesetimhgodina prošlog veka, uglavnom kroz državne inicijative.[60]
Upravljanje parkom
urediNacionalni park Vikos–Aos nastao je 20. avgusta 1973. godine, u nastojanju grčke Vlade da očuva bogatstvo lokalne flore i faune, kao i geološke formacije područja.[1] Administracija i upravljanje nacionalnim parkom Vikos-Aoos pripada dvema okružnim šumarskim kancelarijama, nadgledanim od strane direkcije za šume. Kancelarija Svetske fondacije za prirodu nalazi se u selu Papingo i igra ključnu ulogu u pitanjima upravljanja.[60] Osim napora Vlade Grčke, podsticaji su dodeljeni i lokalnim organizacijama upravljanja i lokalnom stanovništvu da učestvuju u zaštiti parka. U jezgru parka, prema zakonu, zabranjene su aktivnosti, odnosno ispaša, lov i ribolov. U perifernoj zoni ne postoje takva ograničenja, ali Služba za šume može preduzeti sve potrebne mere za ostvarivanje ciljeva parka.[29] Osim pomenutih aktivnosti, opasnosti u parku uključuju erozije zemljišta, klizišta i požare koje ugrožavaju lokalnu floru i faunu. Još jedno pitanje je uticaj turizma poslednjih decenija. Sa druge strane, ekstremni geofizički uslovi čine izgradnju i održavanje neophodne infrastrukturne mreže, uglavnom pristupnih puteva i telekomunikacija izuzetno teškom.
Turizam i rekreacija
urediNacionalni park Vikos-Aoos je prirodna turistička atrakcija, sa visokim ekoturizmom i agroturizmičkim potencijalom.[61] Lokalnoj turističkoj industriji favorizovani su nacionalni i evropski fondovi i ona pruža skromne smeštaje i turističke usluge, s obzirom na lokalnu tradiciju i kulturu.[8][61]
Reke u području Vikos-Aos-a su odredište za rafting i vožnju u kanu čamcima. Dodatni oblici avanturističkih sportova uključuju penjanje, planinarenje i planinski biciklizam duž samo lokalnih staza kako bi se očuvale prirodne karakteristike i arhitektura područja.[2][60] Popularne staze u regionu uključuju i stazu do kanjona Vikos. Pešačenje do Vikosa traje otprilike šest do sedam sati. Postoji i ruta pešačenja oko vrhova Timfija[13][62].
Galerija
uredi-
Prirodni izvor u blizini sela Papingo -
Most Kokoris -
Prašuma u parku -
Planinski vrh Gamila -
Arheološki ostaci u parku
-
Crkva u selu Monodendri -
Pogled na nacionalni park -
Reka Voidomatis u kanjonu Vikos
_-_Aghios_Minas_chapel.JPG)
Reference
uredi- ^ a b v g Trakolis 2001, str. 3
- ^ a b Papadopoulou 2008, str. 20
- ^ Spanopoulou 2001, str. 16.
- ^ a b v Natura 2000, str. 8
- ^ a b v g Amanatidou 2005, str. 28
- ^ Papageorgiou 2001, str. 3.
- ^ a b v Vokou, Katradia, Kokkini (1993). str. 1.
- ^ a b Amanatidou 2005, str. 41
- ^ a b v g Amanatidou 2005, str. 21
- ^ Amanatidou 2005, str. 17
- ^ a b v Hanlidou, Kokkini (1997). str. 2.
- ^ „Northern Greece: The Pindhos Mountains: A Greentours Natural History Holiday” (PDF). greentours.co.uk. str. 2. Arhivirano iz originala (PDF) 10. 3. 2012. g. Pristupljeno 10. 8. 2010.
- ^ a b Paul 2008, str. 335
- ^ Hughes, Gibbard, Woodward (2003). str. 2.
- ^ Natura 2000, str. 10.
- ^ Woodward, Hamlin, Macklin, Hughes, Lewin (2008). str. 8.
- ^ Hughes, Gibbard, Woodward (2003). str. 3.
- ^ a b Woodward, Hamlin, Macklin, Hughes, Lewin (2008). str. 49.
- ^ a b Amanatidou, str. 32
- ^ Woodward, Hamlin, Macklin, Hughes, Lewin (2008). str. 64.
- ^ a b Amanatidou (2005). str. 21–22
- ^ Woodward, Hamlin, Macklin, Hughes, Lewin (2008). str. 63.
- ^ Papadopoulou 2008, str. 12, 18, 20.
- ^ Paschos, Nikolaou, Papanikos (2004). str. 18.
- ^ Paschos, Nikolaou, Papanikos (2004). str. 7.
- ^ a b Paschos, Nikolaou, Papanikos (2004). str. 15.
- ^ a b Denoël, Mathieu; Schabetsberger, Robert (2003). „Resource partitioning in two heterochronic populations of Greek Alpine newts, Triturus alpestris veluchiensis” (PDF). University of Liège, Belgium. University of Salzburg, Austria; Acta Oecologica. 24: 55–64. doi:10.1016/S1146-609X(03)00043-2. Arhivirano iz originala (PDF) 13. 5. 2016. g. Pristupljeno 2. 11. 2009.
- ^ Paschos, Nikolaou, Papanikos (2004). str. 16.
- ^ a b Trakolis (2001). str. 2–3
- ^ Amanatidou 2005, str. 36.
- ^ Vokou, Katradia, Kokkini (1993). str. 8.
- ^ Drakopoulou 2004, str. 27.
- ^ Spanopoulou 2001, str. 17.
- ^ a b Amanatidou (2005). str. 23–24
- ^ Paschos, Nikolaou, Papanikos (2004). str. 5.
- ^ „Papingo meteorological station, 1971-1990 climatic data”. Hellenic National Meteorological Service. Arhivirano iz originala 23. 11. 2010. g. Pristupljeno 13. 11. 2010.
- ^ Amanatidou (2005). str. 29–31
- ^ Amanatidou 2005, str. 27.
- ^ Amanatidou 2005, str. 84.
- ^ Amanatidou 2005, str. 80.
- ^ Vokou, Katradia, Kokkini (1993). str. 10.
- ^ a b Hanlidou, Kokkini (1997). str. 1.
- ^ Vokou, Katradia, Kokkini (1993). str. 1,8
- ^ Vokou, Katradia, Kokkini (1993). str. 3–8
- ^ Dana & Linda 2003, str. 434.
- ^ Papadopoulou 2008, str. 15.
- ^ a b v Amanatidou 2005, str. 29
- ^ a b v Natura 2000: pp. 9.
- ^ Drakopoulou 2004, str. 26.
- ^ Amanatidou 2005, str. 31.
- ^ Jack, Jackson (2003). The world's great adventure treks. New Holland Publishers. str. 114. ISBN 978-1-84330-261-2.[mrtva veza]
- ^ Gowlett, J. A. J. (1987). „The Archaeology of Radiocarbon Accelerator Dating” (PDF). Journal of World Prehistory. 1 (2): 22. doi:10.2307/25800523. Pristupljeno 16. 10. 2013.
- ^ Papadopoulou 2008, str. 14.
- ^ a b Amanatidou 2005, str. 34
- ^ Sakelarriou, M. V. (1997). Epirus, 4000 years of Greek history and civilization. Ekdotikē Athēnōn. str. 342. ISBN 978-960-213-371-2.
- ^ Drakopoulou 2004, str. 31.
- ^ Brian, De Jongh; John, Gandon; Graham-Bell Geoffrey (2000). Companion guide to Greece. Companion Guides. str. 482. ISBN 978-1-900639-35-4.
- ^ Drakopoulou 2004, str. 29.
- ^ Amanatidou 2005, str. 17.
- ^ a b v Drakopoulou 2004, str. 28
- ^ a b Trakolis 2001, str. 11
- ^ Paschos, Nikolaou, Papanikos (2004). str. 9.
Literatura
uredi- Brian, De Jongh; John, Gandon; Graham-Bell Geoffrey (2000). Companion guide to Greece. Companion Guides. str. 482. ISBN 978-1-900639-35-4.
- Sakelarriou, M. V. (1997). Epirus, 4000 years of Greek history and civilization. Ekdotikē Athēnōn. str. 342. ISBN 978-960-213-371-2.
- Jack, Jackson (2003). The world's great adventure treks. New Holland Publishers. str. 114. ISBN 978-1-84330-261-2.[mrtva veza]
- Dana, Facaros; Linda, Theodorou (2003). Greece. New Holland Publishers. str. 434. ISBN 978-1-86011-898-2.[mrtva veza]
- Paul, Hellander (2008). Greece. Lonely Planet. str. 335. ISBN 978-1-74104-656-4.
- Hanlidou, E.; Kokkalou, E.; Kokkini, S. (1999). „Distribution of taxa with alkaloids and/or related compounds in Vikos-Aoos National Park (NW Greece)” (PDF). Nordic Journal of Botany. Copenhagen. 19 (1): 61–73. ISSN 0107-055X. doi:10.1111/j.1756-1051.1999.tb01900.x. Pristupljeno 9. 11. 2010.
- Nikos, Kanellopoulos. „Photographic Journey in Greece: Mt Gamila photos”. diafragma.gr. Arhivirano iz originala 18. 7. 2010. g. Pristupljeno 10. 8. 2010.
- Petrakis, Mike; Psiloglou, Basil; Keramitsoglou, Iphigenia. „The Mountain Park of Vikos-Aoos, N. Greece” (PDF). Park Resources Information Management Via Environmental Remotely sensed data Analysis. Arhivirano iz originala (PDF) 03. 03. 2016. g. Pristupljeno 9. 6. 2009.
- „Sustainable Management and Development of Mountainous and Island Areas” (PDF). Department of Forestry and Management of the Environment and Natural Resources. Democritus University of Thrace. str. 38. Arhivirano iz originala (PDF) 21. 7. 2011. g. Pristupljeno 21. 7. 2009.
- Zissis, Costas (2006). Zagori, Images of a Greek Heritage. ISBN 978-960-631-684-5.
