Novi Pazar

Za druge upotrebe, pogledajte stranicu Novi Pazar (višeznačna odrednica).

Novi Pazar je gradsko naselje i sedište istoimene teritorijalne jedinice u Srbiji. Pripada Raškom upravnom okrugu i drugi je grad po naseljenosti u Šumadiji i zapadnoj Srbiji. Prema popisu iz 2022. bilo je 71.462 stanovnika. Nalazi se u središtu Novopazarskog polja na reci Raški.

Novi Pazar
Panorama Novog Pazara Manastir Đurđevi stupovi Manastir Sopoćani Stari Ras Altun-alem džamija Melajska džamija Crkva Svetih apostola Petra i Pavla Novopazarska tvrđava Internacionalni univerzitet Reka Raška
Zastava Grb
Administrativni podaci
Država	Srbija
Upravni okrug	Raški
Grad	Novi Pazar
Stanovništvo
Stanovništvo	‍
— 2022.	71.462
— gustina	96,31 st./km2
Aglomeracija (2022.)	106.720
Geografske karakteristike
Koordinate	43° 08′ 16″ S; 20° 30′ 59″ I
Vremenska zona	UTC+1 (CET), leti UTC+2 (CEST)
Aps. visina	477 m
Površina	742 km2
Novi Pazar Novi Pazar na karti Srbije
Ostali podaci
Gradonačelnik	Nihat Biševac (SDP)
Poštanski broj	36300, 36302, 36303, 36316, 36318, 36319, 36322
Pozivni broj	+381 (0)20
Registarska oznaka	NP
Veb-sajt
www.novipazar.rs

Kulturno je središte Bošnjaka u Srbiji u oblasti Sandžaka. Multikulturalno je područje muslimana i pravoslavnih hrišćana. Mnogi spomenici obe religije, poput Altun-alem džamije i crkve Svetih apostola Petra i Pavla, nalaze se u ovoj oblasti koja ima ukupno 30 zaštićenih spomenika kulture.

Etimologija

Tokom 14. veka ispod stare srpske tvrđave Stari Ras počinje da se razvija važna pijaca pod imenom Trgovište. Sredinom 15. veka, u vreme kada je Osmansko carstvo osvojilo Staru Srbiju, oko 11 m istočno razvijala se još jedna pijaca. Starije mesto postalo je poznato kao Staro Trgovište (tur. Eski Pazar), a mlađe kao Novo Trgovište (tur. Yeni Pazar). Ovaj drugi se razvio u savremeni grad Novi Pazar.

Naziv „Novi Pazar” (što znači „novi bazar”) nastao je od srpskog imena Novo Trgovište, preko turskog naziva Yeni Pazar, koji je izveden od reči „bazar”.

Geografija

Reka Raška u Novom Pazaru i hotel Vrbak

Novi Pazar nalazi se na 297 km južno od Beograda, na deonici puta koji preko Ibarske magistrale vodi prema Podgorici i Jadranskom moru. Lociran je u zvezdastoj dolini reka Jošanice, Raške, Deževske i Ljudske, na nadmorskoj visini od 496 m. Okružen je visokim planinama Golijom i Rogoznom, kao i Pešterskom visoravni.

Kraj je bogat prirodnim resursima. Prostrana je planinska teritorija, na kojoj se optimalno smenjuju blagi i oštri usponi, rečni useci i doline, visoravni, veliki kompleksi četinarskih šuma, prostrane livade i pašnjaci, a prostor ima izuzetno bogatu floru i faunu, obilje čiste vode, termalnih i mineralnih izvora (Novopazarska i Rajčinovića banja i Slatinski i Deževski kiseljak). Uz prirodne i ljudske resurse, kao i brojne spomenike kulture, Novi Pazar ima velike potencijale za održiv razvoj — proizvodnju zdrave hrane i razvoj svih vidova turizma.

Istorija

Srednjovekovna Srbija

Stari Ras (12. vek)

Postanak Novog Pazara pada u doba uspostavljanja turske vlasti u Raškoj oblasti. Ispod Starog Rasa, središta stare srpske države Raške i Nemanjine prestolnice, razvilo se najkasnije u doba Vuka Brankovića tržno mesto koje se zvalo Trgovište, a nalazilo se na mestu današnjeg lokaliteta zvanog Pazarište. U obližnjem starom železnom rudniku Gluhavici (Gluha Vas), Turci su još od 1396. imali svoga kadiju i svoju carinu na teritoriji Vuka Brankovića. Obližnje staro Trgovište pominje se 1451. kao trg srpskoga despota. Godine 1456. Turci su pod sultanom Mehmedom II uzeli Trgovište od despota Đurđa, a 1459, kada su Turci zauzeli Despotovinu, u starom Trgovištu se pominje turski subaša, dok se 1461. u istom mestu pominje i turski kadija. Tada je pored starog Trgovišta, koje su Turci nazivali Eski Bazar (tur. Eski Bazar; Staro Trgovište, odnosno Stari Pazar) već postojalo i novo Trgovište, koje su Turci nazivali Jeni Bazar (tur. Yeni Bazar; Novo Trgovište, odnosno Novi Pazar). Vremenom, poslednji naziv je preovladao i ušao u opštu upotrebu.

Osmanska vladavina

Prodor Turaka u Rašku sredinom 15. veka

Novi Pazar se prvi put pominje 1461, kada su Dubrovčani i u njemu i u starom Trgovištu imali svoje sudije (consules). Nekoliko godina posle prvoga pomena, 1467. pominju se u Novom Pazaru turski kadija i subaša. Osnivač Novog Pazara bio je jedan od najslavnijih turskih vojskovođa, Isa-beg Isaković, koji se između 1440. do 1472. često pominje u ratnim pohodima u zapadne srpske zemlje. Isa-beg podigao je pri osnivanju Novog Pazara malu džamiju, koja i sada postoji. Tada je podignuta i džamija Muslihedin-efendije, prvog mujezina sultana Muhameda II. Turskom osvajaču Isa-begu, koji je ovde imao jednu od najvažnijih stanica u ratnim pohodima na Bosnu, nije odgovarao skriven i tesan položaj staroga grada Rasa ili Trgovišta, uvrh Novopazarskog polja i na sastavu planinskih reka Raške i Sebečeve, te je za svoj novi grad izabrao središnji i najprostraniji deo plodnoga polja u kotlini reke Raške.

Za turska prodiranja po srpskim zemljama Novi Pazar je imao posebnu važnost. Preko njega i područja stare Raške Turci su prodirali i dalje na zapad i severozapad, a kada su, nakon jednoga veka, veliki turski vojni pohodi u zapadne srpske zemlje, padom [Bosne (1463), Hercegovine (1482), Crne Gore (1499), završeni, Novi Pazar, mesto dotadašnje vojne važnosti, je kao nekada i stari Ras ili Trgovište, zadobio ponovno veliku važnost kao trgovačko središte na prolazu i raskršću važnih drumova, bosansko-makedonskog, bosansko-carigradskog i dubrovačkog puta, najvažnijih transbalkanskih trgovinskih karavanskih komunikacija starijeg turskog doba.

Novopazarska tvrđava

Novi Pazar je u 16. veku i sve do pred kraj 17. veka bio živa i bogata varoš, najveća i najnaprednija od svih varoši na putu između Dubrovnika i Niša. Bio je i glavni trg stočarskih proizvoda iz celog područja stare Raške, i odande se izvozilo mnogo vune, kože i voska. U početku i sredinom 16. veka bio je čuven kao veliki trg bosanskog sandžaka, sa mnogobrojnim hrišćanskim i turskim dućanima i karavanserajima. Varoš je bila utvrđena, opasana zidovima obima 4,5 milje, a naseljena Turcima, pravoslavnim Srbima, i mnogim kolonistima Dubrovčanima i Mlečanima. U drugoj polovini 16. veka imao je 6.000 kuća, većinom turskih, sa 16 džamija i velikom čaršijom. U varoši je bilo mnogo majstora, koji su od železa iz obližnjih rudnika Gluhavice izrađivali buzdovane i raznu železaru. Mato Gundulić zabeležio je 1672. godine da je to „veliki grad u kraljevstvu Srbije” i da broji dvadesetak hiljada stanovnika. Početkom 17. veka glavna trgovina je bila je u rukama Dubrovčana, koji su ovde imali i svoju crkvu. Pored dubrovačkih kolonista i mnogih Turaka, u to vreme je u Novom Pazaru bilo i dosta pravoslavnih Srba. U razdoblju 16. i 17. veka mitropolit Visarion zvao se raški, novopazarski i starovlaški. U ovo doba još nije bio sasvim opusteo stari grad Ras.

Vrhunac napretka Novi Pazar je dostigao u drugoj polovini 17. veka. Godine 1661. u njemu je bilo 50 mahala, 3.000 jednospratnih i dvospratnih kuća, u čaršiji 1.100 dućana, u varoši 23 džamije, 7 crkava, 16 škola i mnogo hanova i česama. Po jednom drugom izveštaju, Novi Pazar je 1689. imao do 12.000 kuća. Tada je bio vrlo čuvena varoš, jedno od najvažnijih trgovačkih središta u unutrašnjosti Balkanskog poluostrva, sa mnogobrojnim vezama sa okolnim zemljama. Posle tako velikog napretka nastalo je opadanje. Prvi put je doživeo katastrofu 1689—1690, kada su ga Srbi ustanici, za vreme Pikolominijeveg ratnog pohoda, zauzeli, a zatim kod povlačenja uništili i popalili.

Novi Pazar je zatim ponovno stradao 1731, kada je potop odneo 9 mostova i 36 kuća, a bezbroj njiva i livada razorio. Ubrzo je ponovno stradao. U austrijskom ratnom pohodu kroz osmanlijsku Tursku, Srbi ustanici su 1737. zauzeli i Novi Pazar, a Turke isterali iz varoši. Onda su kroz njega prošli Srbi, koji su se sa pećkim patrijarhom Arsenijem IV povlačili ispred Turaka. Kako su se Turci tada ponovno bili primakli Novom Pazaru, Srbi su se povukli ka Studenici dalje na sever. Turska vojska koja se branila zatim se s isto toliko žestine i ogorčenja, i ljuto svetila. Stara dubrovačka kolonija napustila je mesto, pošto je varoš više puta stradala i zbog turske obesti postajala sve nemirnija, a trgovina i karavanski saobraćaj bili su sve više izloženi nesigurnosti zbog anarhije u Turskoj.

U anarhiji, koja je sve više uzimala maha, Novi Pazar se nije više mogao dići do nekadašnjeg napretka. Pošto je staro Trgovište, verovatno još u 16. veku raseljeno, Novi Pazar se krajem 18. veka zvao i Trgovište, ili kao i danas, i samo Pazar. Onda je krajem 18. veka nastalo za Srbe u Novom Pazaru najteže vrijeme. Godine 1788. novopazarski Turci upali su do manastira Ljubostinje i zapalili ga, a 1790. zapalili su i Studenicu, a u Novi Pazar doveli na zatočenje novembarčkog igumana sa trojicom jeromonaha, dok su drugi jeromonasi sa moštima Sv. Prvovenčanog Kralja jedva pobegli preko Beograda u Pančevo. U ovo vreme je, na razdoblju 18. i 19. veka, u tvrđavi na bregu iznad varoši, stolovao novopazarski paša i upravljao je starom Raškom ili Novopazarskim sandžakom. I pored svih turskih zuluma Srbi su se u Novom Pazaru ipak držali. Godine 1807. u varoši je bilo oko 12.000 stanovnika, od ovih Turaka svega oko 5.000, Jevreja oko 100, Roma oko 600, a ostalo su bili Srbi.

Posle ustanka u Šumadiji (1804), Srbi su 1809. oslobodili Novi Pazar, pa se povukli nakon turske ofanzive na Srbiju i sloma ustanka. Onda se mnogo Pazaraca iseljavalo u Šumadiju. Novi Pazar se 1822. računao kao najvažnija trgovačka varoš u Bosni posle Sarajeva. Od 1838. do 1839. tu je bilo sedište i britanskog vicekonzula. Godine 1836. imao je oko 7.000 stanovnika, pored Srba pravoslavnih i muslimana, nešto Arnauta, Cincara, Jevreja i Roma. Godine 1857. imao je 12.000 stanovnika, sa 1.500 muslimanskih i 100 pravoslavnih kuća.

Sve do okupacije Bosne (1878) Novi Pazar je važio kao vrata Bosne, posredovao je u saobraćaju između Sarajeva, Soluna i Carigrada, vodio je trgovinu sa Dubrovnikom i Skadrom. Onda su prekinute stare veze s Bosnom, a trgovina Novog Pazara, koji je još 1873. preko Kosovske Mitrovice dobio vezu sa kosovsko-vardarskom željezničkom prugom, okrenula se Solunu. U poslednje tursko vreme je bio sedište mnogih begova, koji su držali okolna sela kao svoje čitluke, a svojom obešću i zulumima činili varoš jednom od najanarhičnijih ondašnje evropske Turske. Pored njih i Turaka erlija (građana), u varoši je bilo i mnogo muhadžira (begunaca) iz Nikšića i Bosne.

Novi Pazar u savremenoj Srbiji

Centar Novog Pazara

Pred oslobođenje je u Novom Pazaru bilo svega dve starije srpske porodice, Komatine i Kulagići; ostali pravoslavni bili su u većini doseljenici od sredine i kraja 19 veka. Godine 1913. imao je 13.433 stanovnika, a posle je, zbog ratnih prilika, broj nešto opao. Godine 1921. Novi Pazar imao je 2.492 kuće sa 11.207 stanovnika.

Prema podacima iz 1927. godine u Novopazarskom polju prevlađivali su pravoslavni nad muslimanima. Tu su dinarski Srbi, južnog narečja, ibarsko-erskog antropološkog tipa. Sela su im ibarskog tipa, sa većim džematima, u kojima su kuće sabijene, te čine varijantu starovlaškog, razbijenog tipa. Stanovništvo je manjim delom starosedelačko, a u većini su doseljenici od Starog Kolašina i crnogorskih brda, naročito iz Rovaca i Bjelopavlića. Među muslimanima, kod kojih se održalo mnogo više starosedeoca nego kod Srba, ima mnogo muhadžira (izbeglica) iz Bosne, Hercegovine i Crne Gore. Sa održanim starosedeocima, i snažnim narodnim elementom dinarskih doseljenika, u novopazarskom polju najdublje su očuvane i najživlje su se razvile stare tradicije.

Kultura

Pogled sa bedema, Arap džamija

Manastir Sopoćani

Novi Pazar ima burnu i bogatu prošlost. Među najvažnije kulturnoistorijske spomenike svakako spadaju:

• Petrova crkva sagrađena u 10. veku nad ilirskim kneževskim tumulom i na ostacima poznijeg ranohrišćanskog objekta u obliku rotonde sa upisanim četvorolistom
• Manastir Đurđevi stupovi, zadužbina Stefana Nemanje, iz 12. vek
• Manastir Sopoćani, čiji je osnivač kralj Uroš I, iz 13. veka
• Crkva Svetog Nikole
• Gradska tvrđava sa Kulom motriljom iz 15. veka, izgrađena po nalogu osnivača grada Isa-bega Ishakovića
• Hamam (kupatilo) iz XV veka, zaostavština Isa-bega Ishakovića, osnivača grada
• Altun-alem džamija iz 16. veka, delo čuvenog neimara Muslihudina Abdulganija
• Amir-agin han (konak) iz 17. veka
• Crkva Svetog Nikole iz 19. veka
• Muzej „Ras” Novi Pazar

Obrazovanje

Fakultet za islamske studije

U gradu se nalaze dva univerziteta — Državni univerzitet u Novom Pazaru i Internacionalni univerzitet u Novom Pazaru, kao i Fakultet za islamske studije. U Novom Pazaru postoji i medresa koja je jedina islamska srednja škola u Srbiji Medresa „Gazi Isa-beg“, Novi Pazar. Medresa je osnovana u 15. veku pod nazivom Sinan-begova medresa. Kasnije medresi je promenjeno ime u Gazi Isa-beg u čast osnivača Novog Pazara i mnogih drugih naselja i zadužbinara velikog broja zadužbina u Skoplju i drugim mestima koja je osnovao. Potpuno je prestala sa radom u septembru 1946. godine, a ponovo počela sa radom 17. septembra 1990. godine kao jedina srednja islamska škola u Srbiji. U okviru medrese „Gazi Isa-beg“ je ustanovljeno i žensko odeljenje 1996. godine.

Demografija

Etnička karta teritorije opštine Novi Pazar (popis 2002)

U naselju Novi Pazar živi 47165 punoletna stanovnika, a prosečna starost stanovništva iznosi 33,2 godina (32,5 kod muškaraca i 33,8 kod žena).

Ovo naselje je mešovito uz bošnjačku većinu (prema popisu iz 2011. godine), a u poslednjim popisima, primećen je porast u broju stanovnika. Prema podacima Crvenog krsta u Novom Pazaru boravi oko 6.000 izbeglica iz BiH, Hrvatske, Republike Makedonije i sa Kosmeta.

Demografija Godina Stanovnika 1948. 11.992 1953. 14.104 1961. 20.706 1971. 28.950 1981. 41.099 1991. 51.749 50.362 2002. 54.604 61.179 2011. 66.527 2022. 71.462

Popis 2011.

Etnički sastav prema popisu iz 2011.‍
Bošnjaci			55.428	83,30%
Srbi			6.576	9,88%
Muslimani			2.824	4,24%
Goranci			240	0,36%
Albanci			162	0,24%
Jugosloveni			64	0,09%
Crnogorci			39	0,17%
Romi			20	0,03%
Hrvati			14	0,02%
Makedonci			7	0,01%
Rusi			7	0,01%
Rumuni			5	0,01%
Bugari			4	0,01%
Mađari			4	0,01%
Slovenci			3	0,01%
Ukrajinci			3	0,01%
ostali			302	0,45%
Regionalna pripadnost			68	0,10%
Neizjašnjeni			141	0,21%
Nepoznato			621	0,93%
ukupno: 66.527

Popis 2022.

Etnički sastav prema popisu iz 2022.‍
Bošnjaci			60.684	84,91%
Srbi			6.067	8,49%
Muslimani			913	1,27%
Goranci			235	0,33%
ostali			2.643	3,70%
Neizjašnjeni			317	0,44%
Nepoznato			2.732	3,82%
ukupno: 71.462

Privreda

Društvena privreda uglavnom ne radi, za razliku od privatnog sektora koji je veoma razvijen. Tokom poslednjih decenija osnovan je veliki broj privatnih malih i srednjih preduzeća, čiji aktivni broj iznosi 747, po podacima iz januara 2006. Preko 500 privatnih preduzeća se bavi proizvodnjom odeće, obuće i nameštaja, a ostala pretežno uslužnim delatnostima i trgovinom. Značajnu ulogu imaju i transport robe i putnički saobraćaj sa preko 2.650 firmi za prevoz robe i putnika. Novi Pazar je trenutno najveći proizvođač džins odeće u Srbiji.

Poznati Pazarci

• Hamad Međedović (2003), profesionalni teniser
• Muamer Zukorlić (1970-2021), glavni muftija IZ u Srbiji, reformator, političar
• Abdulah Gegić (1924—2008), fudbalski trener
• Semir Gicić (1989), glumac i dramski pisac
• Adem Ljajić (1991), fudbaler
• Mirsad Jahović (1976), košarkaš
• Biljana Vilimon (1951), slikarka
• Bajro Župić (1960), fudbaler
• Emina Jahović (1982), pevačica
• Elma Sinanović (1974), pevačica
• Ejup Ganić (1946), akademik, profesor i bivši političar
• Laza Ristovski (1956—2007), muzičar
• Amela Terzić (1993), atletičarka
• Komnen Andrić (1995), fudbaler
• Hena Kurtagić (2004), odbojkašica

Infrastruktura

Nedostatak infrastrukture sprečava dalji razvoj. Kao najveći potrošač PTT usluga, posle Beograda, Novi Pazar ima 10.000 nerešenih zahteva za telefonski priključak. Postojeća sanitarna deponija je tehnički neispravna i ugrožava sve vodotokove, a smeštena je na udaljenosti od 23 km od grada, na nadmorskoj visini od 1050 m. Zdravstveni centar prostorno i tehnički ne zadovoljava potrebe stanovništva. Gradske osnovne škole rade u tri smene, a veći broj školskih zgrada već duže vreme nije rekonstruisan. Toplovodna mreža nije rekonstruisana ni dograđivana poslednjih 18 godina. Elektroenergetska mreža nije dograđivana ni rekonstruisana poslednjih 20 godina. Do sada, nijedna značajna investicija nije realizovana iz sredstava pomoći, iako je lokalna samouprava predala paket projekata Ministarstvu za ekonomske odnose sa inostranstvom.

Galerija

• 
  Centar Novog Pazara
• 
  Stari deo grada
• 
  Srpska tradicionalna nošnja iz Novog Pazara
• 
  Arheološka postavka Muzeja Ras u Novom Pazaru
• 
  Srpsko domaćinstvo iz 19. i sa početka 20. stoleća u Novom Pazaru

Vidi još

• Novopazarski zapisi Sima Budmanija
• Medresa „Gazi Isa-beg“, Novi Pazar
• Muzej „Ras“ Novi Pazar
• Raška oblast
• Stari Ras
• Novopazarski sandžak
• Novopazarsko polje

Literatura

• J. Cvijić, Osnove za geografiju i geologiju Makedonije i Stare Srbije, III, 1911.
• J. Dedijer, Nova Srbija, 1913.
• K. Kostić, Naši novi gradovi na jugu, 1922.
• Narodna enciklopedija (1927), članak Vojislava Radovanovića, docenta Univerziteta u Skoplju.
• Jagodić, Miloš (2010). Uređenje oslobođenih oblasti Srbije 1912—1914: Pravni okvir. Beograd: Istorijski institut SANU. 
• Jagodić, Miloš (2012). „Pravoslavna crkva u novim krajevima Srbije (1912—1915)” (PDF). Srpske studije. 3: 101—135. Arhivirano iz originala (PDF) 06. 05. 2019. g. Pristupljeno 10. 04. 2019. 
• Jagodić, Miloš (2013). Novi krajevi Srbije (1912—1915). Beograd: Filozofski fakultet. 
• Jagodić, Miloš (2016). Srbija i Stara Srbija (1839—1868): Nasleđe na jugu. Beograd: Evoluta. 
• Jagodić, Miloš (2017). „Sveštenstvo u Raško-prizrenskoj eparhiji 1913. godine” (PDF). Crkvene studije (14): 325—348. Arhivirano iz originala (PDF) 30. 11. 2018. g. Pristupljeno 31. 07. 2017. 
• Kalić, Jovanka (1976). „Iz istorije Prijepolja i Trgovišta u XV veku”. Simpozijum Seoski dani Sretena Vukosavljevića (4): 141—151. 
• Kalić, Jovanka (1995). „Predturska istorija Novog Pazara”. Novopazarski zbornik. 19: 301—304. Arhivirano iz originala 10. 06. 2020. g. Pristupljeno 10. 04. 2019. 
• Petrović, Milić F. (1995). Dokumenti o Raškoj oblasti: 1900-1912. Beograd: Arhiv Srbije. 
• Petrović, Milić F. (1997). Dokumenta o Raškoj oblasti: 1890-1899. Beograd: Istorijski muzej Srbije. 
• Rakočević, Novica (1983). „Političke i društvene prilike”. Istorija srpskog naroda. knj. 6, sv. 1. Beograd: Srpska književna zadruga. str. 263—290. 
• Selimović, Salih (1999). „Stara Raška (Raška oblast) u turskim administrativno-upravnim podjelama”. Breznički zapisi. 11-12: 25—36. 
• Hrabak, Bogumil (1980). „Trgovačke i saobraćajne veze Novog Pazara (1461—1521)”. Novopazarski zbornik. 4: 3—18. Arhivirano iz originala 10. 06. 2020. g. Pristupljeno 10. 04. 2019. 
• Hrabak, Bogumil (1993). „Novi Pazar i okolina u početnoj fazi dekompozicije Otomanskog carstva (1560—1580)”. Novopazarski zbornik. 17: 59—66. Arhivirano iz originala 10. 06. 2020. g. Pristupljeno 10. 04. 2019. 
• Hrabak, Bogumil (1995). „O identifikaciji Rasa sa Novim Pazarom”. Novopazarski zbornik. 19: 293—299. Arhivirano iz originala 10. 06. 2020. g. Pristupljeno 10. 04. 2019. 
• Hrabak, Bogumil (2003). „Novopazarske džemijetlije”. Novopazarski zbornik. 27: 241—252. Arhivirano iz originala 21. 05. 2020. g. Pristupljeno 10. 04. 2019. 
• Šabanović, Hazim (1959). Bosanski pašaluk: Postanak i upravna podjela. Sarajevo: Naučno društvo Bosne i Hercegovine. 

Spoljašnje veze

• Zvanični veb-sajt
• Skupština grada Novog Pazara
• Turistička organizacija Novi Pazar
• Opšta bolnica Novi Pazar
• Državni univerzitet u Novom Pazaru