Википедија

Opština Velika Plana

јединица локалне самоуправе Републике Србије

Opština Velika Plana je opština u Podunavskom okrugu u centralnoj Srbiji, u Šumadiji. Opština zauzima površinu od 345,5 km²[2] (od čega na poljoprivrednu površinu otpada 26.864 ha, a na šumsku 3201 ha). Opština je smeštena u plodnoj pomoravskoj ravnici sa prosečnom nadmorskom visinom od 110 m. Opštinu presecaju tokovi reka Velike Morave, Jasenice i Rače. Kroz opštinu prolazi auto-put E75 i Železnička pruga Beograd–Niš, a u prošlosti je prolazio Carigradski drum.

Opština Velika Plana

Zgrada ministarstva unutrašnjih poslova u Velikoj Plani
Grb opštine Velika Plana
Grb
Osnovni podaci
Država  Srbija
Upravni okrug Podunavski
Sedište Velika Plana
Stanovništvo
Stanovništvo Pad 35.451 (2022)[1]
Gustina naseljenosti 129 st./km2
Geografske karakteristike
Površina 345,5 km2


Ostali podaci
Vremenska zona UTC+1 (CET), leti UTC+2 (CEST)
Predsednik opštine Strahinja Pavešković (SNS)
Registarska oznaka VP
Veb-sajt velikaplana.org.rs
Položaj opštine u Podunavskom okrugu

Opština Velika Plana je pretežno poljoprivredno područje sa jednim gradskim i 12 seoskih naselja. Dobro je razvijena prehrambena industrija, kao i industrija građevinskih materijala. Prema podacima sa poslednjeg popisa 2022. godine u opštini je živelo 35.451 stanovnik (prema popisu iz 2011. bilo je 40.902 stanovnika).[3]

Geografija uredi

Teritorija opštine Velika Plana nalazi se u donjem Pomoravlju, donjoj Jasenici i delom Šumadiji. Granice opštine su većinom prirodne. Istočna granica (sa opštinama Žabari i Svilajnac) uglavnom se poklapa sa koritom Velike Morave ili njenim bivšim i sadašnjim meandrima, osim u središnjem delu gde se naselje Donja Livadica nalazi na desnoj obali Velike Morave. Južnu granicu opštine (sa opštinama Lapovo i Rača) predstavljaju tokovi Rače i Dolovskog potoka. Zapadna granica opštine (sa opštinama Rača i Smederevska Palanka) proteže se razvođem između Jasenice i malih vodotokova koji gravitiraju Velikoj Moravi, a zatim regionalnim putem Rača–Smederevska Palanka do Jasenice. Odatle granica kreće na istok, nastavlja razvođem između naselja Kruševo i Mala Plana, obuhvata sa zapada potes Kudreč, te razvođem između Golobočkog potoka i Lukara nastavlja na sever, obuhvatajući Vranovačko brdo i potes Česte. Severna granica (sa gradom Smederevom) pruža se od ovog potesa do reke Velike Morave, granicom atara naselja Lozovik i Saraorci.[2]

Najniža tačka u opštini (oko 83 m) nalazi se na severnoj granici opštine, na obali Velike Morave, dok je najviša tačka u krajnjem zapadnom delu, na koti Karaula (297 m). Na teritoriji opštine nalaze se reke Velika Morava, Jasenica, Rača i Jezava, potoci Gibavica i Dolinski potok, kao i veći broj efemernih potoka (Lukar, Koporinski potok, Bukovački potok, Grabovački potok i dr). Dužina regulisanog korita reke Velike Morave iznosi oko 35 km[2].

Istorija uredi

 
Ostaci Starog žabarskog mosta na Velikoj Moravi

Povoljni geografski uslovi omogućili su postojanje ljudskih naseobina na ovom prostoru od praistorije do današnjih dana. To potvrđuju brojni nalazi materijalne kulture. Zbog čestih menjanja lokacija naselja, istorijski izvori se nalaze na širokom prostoru. Pošto nije vršeno sistematsko iskopavanje, o praistoriji se može govoriti samo na osnovu slučajnih nalaza.

Prvi tragovi čoveka u široj okolini potiču iz neolita, mlađeg kamenog doba. Iz Radovanja potiče jedan neolitski bat od belog kamena peščara. U blizini ovog slučajnog nalaza, na padinama Karaule, pronađeno je nekoliko fragmenta kamenih sekira. Iz vremena čestih migracija plemena sa severa na jug, iz bronzanog doba, datira jedna šakasta grivna tipa Juhor, pronađena u Starom Selu. U Rakincu su pronađeni mnogi keramički fragmenti iz bronzanog doba. Gvozdeno doba predstavlja period formiranja etničkih grupacija Ilira i Tračana. Tada su doline Velike Morave naseljavali Tribali, etnička grupacija smeštena između ovih plemenskih skupina (kraj VI i početak V veka p. n. e.). Iz Miloševca potiče jedan nalaz tipa Mramorac. U Lozoviku je pronađena kraterasta posuda sa dve auske na blago ispupčenom trbuhu, koja datira iz halstata.

Krajem IV veka p. n. e. u dolini Velike Morave nastanjuju se Kelti, koji lako pokoravaju domoroce. Njihovi ostaci nađeni su u Saraorcima, na lokalitetu Majdan (bronzani mač Basarabi grupe). Najznačajniji nalazi iz rimskog doba su vodovodne cevi, verovatno iz 4. veka, pronađeni na velikoplanjanskom lokalitetu Crkvina. Svedočanstva rimske kulture nalazimo i u Starom Selu (tri bronzane figurine, ostaci termi u potezu Mlaka), Novom Selu (rimske opeke na groblju Zaovo), Krnjevu, Miloševcu i Lozoviku.

U velikoplanjanskom kraju promenjeno je nekoliko srednjovekovnih gospodara. U njegovoj blizini nalazila se i srpska prestonica Nekudim. Najznačajniji kulturno-istorijski spomenik u ovom kraju je manastir Koporin, zadužbina despota Stefana Lazarevića.

Stanovništvo velikoplanjanskog kraja aktivno je učestvovalo u Prvom i Drugom srpskom ustanku. Najviše su se isticali Stojko Krivokuća iz Adžibegovca, Milovan Stojadinović iz Velike Plane i Stojan Ćirković iz Krnjeva. Stanovnici ovog kraja učestvovali su i u svim oslobodilačkim ratovima od 1876. do 1915. godine. Na današnjoj teritoriji opštine dogodila su se dva boja u 20. veku: Radovanjski boj, 24. oktobra 1915. i borba 18. pešadijskog puka jugoslovenske vojske u Markovcu, Novom i Starom Selu, 12. aprila 1941.

Demografija i naselja uredi

Prema podacima popisa iz 2002. godine u opštini je živelo 44.470 stanovnika a prosečna gustina naseljenosti bila je 129 stanovnika/km²[2]. Po podacima iz 2004. godine prirodni priraštaj je iznosio -5,9‰, a broj zaposlenih u opštini iznosi 8372.

Savremena Opština Velika Plana nastala je 1965. godine spajanjem prethodne istoimene opštine i dela Opštine Saraorci (naselja Lozovik, Krnjevo, Miloševac i Trnovče). U opštini postoji jedno gradsko naselje – Velika Plana, koja predstavlja administrativni, kulturni i politički centar opštine. U opštini se nalazi i 12 seoskih naselja:

Na teritoriji opštine postoje i dva jasno diferencirana zaseoka – Kruševo (u naselju Veliko Orašje) i Pinosava (u naselju Markovac), kao i manje diferencirani Savanovac (u naselju Krnjevo). Pojedina naselja Opštine Velika Plana pominju se u turskim popisima već od 15. i 16. veka: Vukutić (danas Rakinac), Livade (danas Veliko Orašje), Lozovik, Markovac, Miloševac, Radovanje i Dervent/Adžibegovac (danas Staro Selo)[2].

U Osmanskom carstvu i Kneževini Srbiji naselja današnje Opštine Velika Plana administrativno su pripadala Smederevskoj nahiji. Godine 1869. osnovan je Velikooraški srez, sa sreskom kancelarijom u Velikom Orašju. Posle Drugog svetskog rata (1947) promenjen je naziv u Pomoravski srez. Godine 1956. uveden je komunalni sistem, odnosno ukinute su seoske opštine. Posle devet godina (1965) formirana je Opština Velika Plana sa mesnim zajednicama, a sedište opštine je iz Velikog Orašja premešteno u Veliku Planu.

Privreda uredi

Opština Velika Plana je pretežno poljoprivredno-industrijsko područje sa plodnim zemljištem i industrijskim kapacitetima za preradu žitarica i voća.

Poljoprivreda uredi

Od ukupne teritorije, plodno zemljište (aluvijum, aluvijalna smonica i gajnjača) zauzima 91,2% (31.508 ha), srednje plodno zemljište (smonica u ogajnjačavanju, gajnjača u opodzoljavanju i deluvijum u ogajnjačavanju) zauzima 8,8% teritorije (3040 ha), a neplodnog zemljišta nema. Poljoprivredne površine (26.864 ha) čine 77,8% ukupne površine opštine. U sastavu poljoprivrednih površina dominiraju oranice sa 84,8% (23.953 ha), potom slede voćnjaci sa 5,7% (1616 ha), vinogradi sa 2,4% (683 ha),  livade sa 1,1% (316 ha), pašnjaci sa 0,8% (237 ha) i vrtovi  sa 0,2% (59 ha)[2]. Vinogorje Velike Plane i Krnjeva pripada šumadijsko-velikomoravskom rejonu.

Industrija uredi

Opština Velika Plana spada industrijski u grupu srednje razvijenih opština. Dosadašnji razvoj opštine nije posvećen jednoj industrijskoj funkciji, već postoje preduzeća iz oblasti prehrambene, tekstilne, metalne, drvne i građevinske delatnosti industrijskog sektora.

Ratarstvo i stočarstvo čine osnov razvoja prehrambenih grana prerađivačke industrije. Velika Plana bila je poznata po mesnoprerađivačkoj industriji. Prvo je nemačka firma „Klefiš i Zojs“ 1889. osnovala klanicu za svinje, pernatu živinu i izvoz jaja, a već sledeće godine to je uradio i Vilhelm Šumaher. Do početka Prvog svetskog rata obe klanice su napredovale i osavremenjivale se. U periodu između dva svetska rata podignute su još dve klanice: Tonija Klefiša i ortačka Mike Jovanovića iz Velike Plane sa Brankom Stanišićem iz Beograda. Posle Drugog svetskog rata U Velikoj Plani se osniva kombinat „IPK Srbija 10. oktobar - industrija mesa Plana“, koji obuhvata klanice krupne i sitne stoke i živinsku klanicu.

U prerađivačkoj industriji značajni su mlinsko-pekarsko i trgovačko preduzeće „Napredak“, mlekara „Plana”, nekadašnja Fabrika stočne hrane (danas u okviru privatnog preduzeća „100%”) i vinski podrum „Radovanović”. Od preduzeća manjeg kapaciteta prisutne su mlekare „Markovac”, „Lozovičanka” i „Smig”, klanica „Balkan”, rafinerija ulja „Biser”[2].

Od ostalih privrednih grana svojim značajem se izdvaju tekstilna, metalna i građevinska industrija. Tako se posle Drugog svetskog rata u Velikoj Plani osavremenjuju industrija perja „Perkon“ (danas neaktivno preduzeće), „Goša-montaža“, GIK „Sveta Mladenović“ (danas neaktivno preduzeće), „Udarnik-komerc“, ciglana „Progres“(danas neaktivno preduzeće) i fabrika nameštaja „Zvezda“(danas neaktivno preduzeće).

U oblasti trgovinske delatnosti u poslednje vreme se naročito razvilo privatno preduzeće „DIS” sa sedištem u Krnjevu.

Kultura uredi

U opštini postoji veći broj objekata i institucija kulture, kojima je teritorija opštine ravnomerno pokrivena, određeni broj zaštićenih kulturnih dobara i relativno velik broj kulturnih manifestacija. Biblioteke postoje u Velikoj Plani, Velikom Orašju, Markovcu, Miloševcu, Starom Selu i Trnovču. Domovi kulture postoje u svim naseljima, izuzev Kupusine. U Starom Selu se nalazi jedini muzej na teritoriji Opštine Velika Plana[2].

Zaštićena kulturna i prirodna dobra uredi

 
Manastir Pokajnica
 
Manastir Koporin

Na teritoriji Opštine Velika Plana nalazi se 15 kulturnih dobara[2].

Spomenici kulture od izuzetnog značaja
Crkva brvnara „Pokajnica“, spomenik kulture u Starom Selu
Radovanjski Lug, znamenito mesto u Radovanju
Spomenici kulture od velikog značaja
Manastir sv. Stefana „Koporin“, spomenik kulture u Velikoj Plani
Crkva brvnara sv. Đorđa, spomenik kulture u Krnjevu
nekategorisana nepokretna kulturna dobra
Zgrada stare klanice, spomenik kulture u Velikoj Plani
Zgrada u ul. Miloša Velikog br. 79, spomenik kulture u Velikoj Plani
Kuća Ilije Nikolića, spomenik kulture u Velikom Orašju
Crkva sv. Petke, spomenik kulture u Velikom Orašju
Crkva brvnara sv. Petra i Pavla, spomenik kulture u Lozoviku
Crkva sv. Petra i Pavla, spomenik kulture u Lozoviku
Kuća brvnara Dragoslava Pašića, spomenik kulture u Miloševcu
Crkva Rođenja presvete Bogorodice, spomenik kulture u Miloševcu
Crkva sv. Vaznesenja, spomenik kulture u Starom Selu
Crkva sv. Georgija, spomenik kulture u Novom Selu
Crkva sv. arh. Gavrila, spomenik kulture u Rakincu

Na području opštine nalaze se četiri zaštićena prirodna dobra:

  • Radojkovića hrast (lužnjak) u Donjoj Livadici, zaštićen 1968. god.
  • „grupa stabala u Lozoviku“, grupa od 12 lužnjaka u porti crkve, zaštićena 1971. god.
  • hrast sladun na Koporinskom putu, zaštićen 1987. god.
  • Radovanjski Lug, memorijalni prirodni spomenik, zaštićen 1989. god.

Turističke i kulturne manifestacije uredi

  • orezivanje loze 14. februara u planjanskom vinogorju
  • bele poklade u Lozoviku
  • Susret hranitelja Srbije u Miloševcu (povodom Dana Centra za porodični smeštaj dece bez roditeljskog staranja)
  • Međunarodni festival dokumentarnog filma "Zlatna buklija" (poslednja nedelja aprila)
  • Dani Opštine Velika Plana (poslednja nedelja aprila)
  • Izložba goveda simentalske rase u Rakincu, trećeg dana Uskrsa
  • planinarski pohod „Karađorđevim stazama“
  • prvomajski uranak u Radovanjskom Lugu
  • izložba pasa svih rasa, CACIB
  • Vidovdanski sabor u Savanovcu, 28. juna
  • Voždovi dani, tokom jula
  • Pozorišni festival 'MAEKS' u Starom Selu u julu mesecu.
  • Demo fest, sredinom avgusta
  • konjičke trke, 10. oktobra
  • pozorišni festival „Masukini dani“, tokom novembra i decembra

Religijske manifestacije uredi

Sva naselja u opštini imaju mesne slave (zavetine) i vašare.

  • 14. februar, Sveti Trifun - Bresje
  • 7. april, Blagovesti – Krnjevo
  • 6. maj, Sveti velikomučenik Georgije (Đurđevdan) – Miloševac, Novo Selo
  • 22. maj, Prenos moštiju svetog oca Nikolaja – Lozovik
  • 24. maj, sveti Ćirilo i Metodije – Trnovče
  • 24. jun, Sveti apostoli Vartolomej i Varnava – Velika Plana
  • 12. jul, Sveti apostoli Petar i Pavle (Petrovdan) – Lozovik, Velika Plana (vašar)
  • 26. jul, Sabor svetog arhangela Gavrila – Radovanje
  • 2. avgust, Sveti prorok Ilija – Krnjevo
  • 8. avgust, Prepodobnomučenica Paraskeva (Trnova Petka) – Veliko Orašje
  • 9. avgust, Sveti velikomučenik Pantelejmon – Markovac (vašar)
  • 19. avgust, Preobraženje – Staro Selo
  • 4. septembar, Sveti mučenik Agatonik – Velika Plana (vašar)
  • 21. septembar, Rođenje presvete Bogorodice (Mala Gospojina) – Markovac, Miloševac
  • prva subota Uskršnjeg posta (Todorova subota) – Kruševo (Veliko Orašje)
  • Trojice, pedeseti dan po Uskrsu – Krnjevo
  • Vaznesenje Gospodnje (Spasovdan), četrdeseti dan po Uskrsu – Staro Selo
  • Mali Spasovdan, četrdeset sedmi dan po Uskrsu – Markovac
  • Lazareva subota (Vrbica), poslednja subota pre Velikog petka – Rakinac

Turizam uredi

Opština Velika Plana ima velike mogućnosti u oblasti turizma i ugostiteljstva, ponajviše zbog značajnih kulturno-istorijskih spomenika. Ukupni turistički resursi Opštine Velika Plana nedovoljno su iskorišćeni, a izgrađeni ugostiteljsko-turistički kapaciteti su često neodgovarajući[2]. Spomenici istorije i kulture na teritoriji opštine obuhvataju zaštićena dobra (manastiri Koporin i Pokajnica, crkva brvnara u Krnjevu, Radovanjski Lug sa Karađorđevim grobom) i religijske objekte (Crkva svetog velikomučenika Georgija u Krnjevu, Crkva svetih apostola Petra i Pavla u Lozoviku, kapela svetog cara Lazara u Rakincu). Etno turizam počeo se razvijati otvaranjem etno-sela „Moravski konaci“ i etno-kuće „Vodenica“.

Na području opštine nalaze se hoteli „Plana”, u neposrednoj blizini manastira Pokajnica, i „Balkan“ („Balkan-Highway”, nekadašnji motel „Velika Plana“), uz petlju auto-puta E-75 kod Velike Plane. Na koridoru auto-puta nalaze se i moteli „Lozovička česma”, „Krnjevo”, „Velika Plana” i „Stari hrast”, a otvoren je i drajv-in „Mekdonalds”.

Obrazovanje uredi

Na teritoriji opštine funkcioniše jedna predškolska ustanova, sedam matičnih osnovnih škola (ukupno 21 područna škola), tri srednje škole i dve specijalizovane škole[2]. Škole na teritoriji Opštine Velika Plana administartivno pripadaju školskoj upravi u Požarevcu.

Osnovne škole na teritoriji opštine su:

Srednje škole se nalaze u Velikoj Plani su:

Zdravstvo uredi

Na teritoriji Opštine Velika Plana postoji jedan dom zdravlja, četiri zdravstvene stanice i funkcioniše devet ambulanti.

Sport uredi

Sportske aktivnosti u opštini su brojne, organizovane po klubovima. Postoje fudbalski, rukometni, košarkaški, odbojkaški, teniski, stonoteniski, šahovski, konjički i klubovi borilačkih veština.

Od sportskih objekata, na teritoriji opštine postoje fudbalska igrališta i igrališta za male sportove, hipodromi u Lozoviku i Velikoj Plani, teniski tereni u Velikom Orašju i Velikoj Plani, kao i sportska hala i otvoreni bazen u Velikoj Plani[2].

Reference uredi

  1. ^ Greška kod citiranja: Nevažeća oznaka <ref>; nema teksta za reference pod imenom Попис2022.
  2. ^ a b v g d đ e ž z i j k Prostorni plan Opštine Velika Plana, 2007. god.
  3. ^ „Uporedni pregled broja stanovnika 1948, 1953, 1961, 1971, 1981, 1991, 2002. i 2011.” (PDF). Beograd: Republički zavod za statistiku. 2014. 

Spoljašnje veze uredi

Preuzeto iz „https://sr.wikipedia.org/w/index.php?title=Општина_Велика_Плана&oldid=27704503”