Википедија

Piperi

Piperi su jedno od srpskih plemena[1][2][3][4][5][6] koja pripadaju grupi brđanskih plemena u današnjoj Crnoj Gori.[1] Piperi kao pleme i istorijski region, obuhvataju oblast koju čini trougao između reka Zete i Morače, severno od današnje Podgorice. Tačan početak nastanka Pipera ostaje i danas nepoznat. Prvi put se spominju u Mletačkim spisima sredinom 15. veka, a kao brdsko pleme u pravom smislu te reči, poput Kuča i Bjelopavlića, formirani oko 16. veka. Istorija i prošlost plemena je veoma burna, praćena mnogobrojnim bitkama sa Osmanlijama, te se za njih sa pravom smatra da su jedno od najratobornijih srpskih plemena. Tu tradiciju su nastavili i za vreme Drugog svetskog rata, kada veliki broj Pipera je učestvovao u borbama protiv Sila Osovina, a treba posebno istaći Trinaestojulski ustanak u kome je dosta komandanata bilo upravo iz Pipera.

Područje Stare Crne Gore (1) i područja dvaju brdskih plemena (zeleno): Bjelopavlića (2) i Pipera (3)
Za druge upotrebe, pogledajte Piperi (višeznačna odrednica).

Etimologija

Reč "Piper" potiče od latinske reči "piper" što znači "biber". Korišćenje te reči se proširilo iz centralne Italije u druge krajeve. Razlog tome jeste trgovina Rimljana sa drugim krajevima, pa se javlja i u jeziku kojim su govorili Romani, odnosno stari Vlasi u Dalmaciji u periodu Rimskog carstva, a i u drugim jezicima poput grčkog. Od iste osnove, reč se našla i u modernim današnjim jezicima, poput nemačkog i albanskog jezika.[7] Osim toga, reč se nalazi i u staroslovenskom jeziku u formi "pipru".[8][9] Odatle, ona je u formi "pipru"-"piper" bila veoma rano zastupljena kod Južnih Slovena na Balkanu.[7]

Postoji veći broj toponima na Balkanu, koji imaju u osnovi reč piper. U Bugarskoj se kod Dupnice i Bistrice nalazi mesto Piperevo, južnije od Sofije, dok je kod Pernika mesto Piperka. U Bugarskoj se nalazi i mesto Piperkovo je između Plevena i Rusa. U Severnoj Makedoniji postoje mesta Piperevo, između Štipa, Strumice i Kavadarca, kao i istoimeno mesto severoistočno od Strumice, te i mesto Piperka na tromeđi Severne Makedonije, Bugarske i Grčke.[7] Nije jasno da li su u vezi, ili ako jesu, kakvoj, ovi toponimi sa plemenom Pipera, ali postoje predanja iz plemena Pipera ili srodnih bratstava koja govore o dolasku iz stare Srbije.

Kod Srba se tokom prošlosti to ime pojavljivalo, pa su u poveljama crnogorskog vladara Ivana Crnojevića Cetinjskom manastiru iz 1485. i 1489. godine spomenuti Mihailo Piper i Vuk Piperović, a za njih nije sigurno da li su u vezi sa bratstvom Pipera iz Brda oko kojeg je nastalo pleme Pipera.[7] Takođe, u oblasti gde je Dobrosko selo u severnom delu Gornjeg Ceklina, postojala je oblast Piperovina i u Dobroskoj župi selo Piperi, odakle su prethodno spomenute ličnosti.[10] Istoričar Risto Kovijanić navodi u kotorskim dokumentima i Nikolu Ostojinu Pipera iz 1445. godine koji je spomenut da je iz Zete, a verovatno se radi upravo o prethodnom selu.[10] On takođe navodi da se u kotorskim dokumentima iz 1398. godine se može naći i pomen Radoslava Mihailova Pipera, a u dubrovačkim izvorima iz 1285. godine i Vlado Piper, ali da je nepoznato jesu li oni u srodstvu sa prethodnim osobama, mada ostavlja to za mogućnost zbog bliskosti lokacija pojavljivanja.[10] Ono što se zna, jeste da se radi o ličnostima Piperima srodnim onima ili iz samog Gornjeg Ceklina. Osim toga, u srpskim narodnim pesmama se sreće ime Piperevka, u Hercegovini se može sresti prezime Piperac, a u Bosni i mesto Piperi (Lopare).[7]

Na osnovu svega navedenog, mogu se postaviti dva razmatranja kako je pleme dobilo ime Piperi, a i kako se lično ime Piper pojavilo u tim krajevima. Prvo razmatranje jeste da je ime plemena dobijeno od starih Vlaha koji su tamo živeli pre dolaska Slovena u te krajeve. Ovakvu poziciju zastupaju istoričari poput Branislava Đurđeva, koji svoj stav baziraju na činjenici da je reč piper poreklom latinska reč, te da je mogla biti dobijena od starih Vlaha.[2] Ta teorija je prema etnologu Jovanu Erdeljanoviću manje verovatna zato što u nisu zabeleženi nikakvi toponimi, niti lična imena vezana za reč piper, kod starosedelaca. Dodatno, u albanskom jeziku koji je dosta reči preuzeo od starih Vlaha i latinskog, a i kod Albanaca uopšte nema nikakvog geografskog toponima, niti imena od te osnove ili u toj formi u srednjem veku.[7] Po drugom razmatranju koje zastupaju istoričari i etnolozi poput Erdeljanovića, lično ime Piper je već postojalo kod Južnih Slovena, nasleđeno iz staroslovenskog, te je kao ime došlo u oblast plemena Pipera dolaskom Slovena, što je zbog gore navedenih stvari prema Erdeljanoviću čini najverovatnijom.[7] Ime plemena ili mesta je verovatno dobijeno iz tog ličnog imena.[7]

Teritorija

 
Kanjon Morače nedaleko od Podgorice

Piperi kao jedno od brđanskih plemena i kao istorijski region, obuhvataju oblast koju čini trougao između reka Zete i Morače, severno od današnje Podgorice. Teritorija najviše ide uz Moraču, te se sa istočne strane Morače graniči sa susednim plemenima Bratonožićima i Kučima, na severu sa plemenom Rovci, na zapadu sa Bjelopavlićima, a na jugu ka Spužu i Podgorici. Od oblasti i većih naselja mogu se istaći Seoca, Zavala, Stijena, Radovče, Potpeće, Sviba, Radeća, Rogami, Crnci, Baći, Rijeka, Ožege, Blizna, Mrke i druga. To su uglavnom bila stalna ili polustalna naselja, koja su posledica slobodnijeg načina života i zato su dosta razbijenog tipa. Kod Pipera, pojam "kuća" je označavao ne samo jedan dom ili kako se često naziva i "dim" (ognjište), već nekad i više domova grupisanih u jednom manjem mestu.[11]

Među prirodnim celinama se ističe oblast nazvana Piperska gora koja se može podeliti na južni deo između sela Radovča i sela Raslovića i severni deo koji ide u planine. Njen spomen se nalazi i u narodnim pesmama zapisanim u Njegoševom delu Ogledalo srpsko. Piperska gora je krečnjački krasni predeo sa raznovrsnim pojavama krasta i prostranim stenovitim površinama. Južniji deo ka Zeti ima više zelenila sa šumarcima i vinogradima.[11]

Uređenje i organizacija

Kao i kod ostalih plemena, kod Pipera manje samoupravne jedinice jesu katuni i sela.[2][12] Ipak, u periodu 15. veka, postojala je na teritoriji Pipera i Luška župa, koju su formirali Lužani,[2][10] staro srpsko stanovništvo slovenskog porekla u tom delu i koji pripadaju starijem sloju Pipera.[13] Ona je spomenuta i u delu Letopis Popa Dukljanina kao jedna od devet župa na teritoriji Zete.[2] Što se tiče katuna, oni su nastali pod uticajem geografije i nomadskog načina života, a nasleđeni od starosedelaca Vlaha. Može se reći da su se oni u 15. veku potpuno utopili u seosku organizaciju, te 1485. godine oblast Pipera uopšte ne razlikuje mnogo od knežine u današnjoj Srbiji koja je u to vreme takođe počela da se razvija.[2] Rodovska struktura u to vreme nije bila razvijena, i tek nešto kasnije se počinje da se javlja i započinje proces složen proces saplemenjavanja i formiranja pravih plemena u kasnijem smislu te reči.[2]

Poreklo plemenske organizacije

Postoje različiti vidovi na to zašto su se formirala srpska plemena kao takva, odnosno da li je to preuzeto iz samih Slovena koji su došli u te prostore, ili je plemenska organizacija iz 16. veka više posledica preuzimanja formacije od neslovenskog stanovništva.

Iz ranije srpske istoriografije, etnolozi poput Jovana Erdeljanovića su smatrali da je na formiranje takve plemenske organizacije najviše uticalo stanovništvo slovenskog porekla koji su kao plemena došli na Balkan. Plemena su bila formirana, kako zbog toga, tako i zbog prirodnih odlika terena zbog kojeg je bilo povoljnije stočarstvo i formiranje manjih organizacija. Ta organizacija se tokom vremena izgubila zahvaljujući formiranim srednjovekovnim srpskim državama, da bi se kasnije prilikom pada tih država ta organizacija ponovo vratila, ali u izmenjenoj formi u vidu današnjih plemena.[14] Slično viđenje ima i poznati srpski naučnik i utemeljivač srpske geografije Jovan Cvijić.[4] Ipak, on ukazuje na to da plemena koja su spomenuta u mletačkim dokumentima sa početak 15. veka, među kojima i Piperi, nisu ista kao plemena nakon turskih osvajanja, već da je ipak došlo do određenih promena zahvaljujući srpskim doseljenicima iz različitih krajeva, kao i drugačijih uslova.[4] Ta stara plemena su se pretvorila u jezgra za novija, čime su se na njih dodala i mnogobrojna bratstva doseljenika. Nekad je to novije stanovništvo, bilo okolno ili doseljeno drugde, postalo većina, pa su se neka manja plemena poput Kriča utopila u veća, poput Drobnjaka. Sa druge strane, nekada su ta starija plemena imala snažnije jezgro koje je uspelo da se održi, te je ime plemena ostalo sačuvano i posle, kao što je bio slučaj kod Pipera.[4] Iako prvobitne plemenske organizacije u vidu one kod starih plemena poput Lužana, gotovo da nema u periodu 15. veka van teritorija Crne Gore i Hercegovine, ipak postoje izuzeci poput Brsjaka i drugih slovenskih plemena spominjanim na prostoru današnje Severne Makedonije. Na ovaj način, Erdeljanović zaključuje da su veći uticaj ipak imali Sloveni i da je plemenska organizacija nastala krajem 16. veka njihova.[4]

Sa druge strane, istoričari poput Branislava Đurđeva smatraju da je plemenska organizacija iz 16. veka pa nadalje, više posledica uticaja starih Vlaha i katuna po kojima su bili poznati. Slovenima, koji su zbog terena bili prinuđeni da se bave stočarstvom, je lakše bilo da prime već postojeći vid organizacije koji su imali stari Vlasi. Osim toga, spomenuta plemena iz mletačkih dokumenata 15. veka nisu prava plemena u smislu organizacije, već ona to postaju kasnije.[2] Za ovo su vezana i pitanja za etnički identitet, na koji su plemena kao organizacije imala dosta uticaja. Ključno za to jeste kada su stari Vlasi prestali da budu etnička kategorija i utopili se u srpski korpus, odnosno da li je do toga došlo još za vreme Nemanjićke države ili ranije, ili je do toga došlo upravo u vreme osmanskih osvajanja i formiranja plemenske organizacije kakva su imala srpska brdska plemena iz tog perioda pa nadalje. O ovome će biti više reči dalje u članku.

Plemenska organizacija kod Pipera

Za početak formiranja plemena Pipera od velikog značaja su popisi iz 15. veka, a među njima i spomenuti turski defteri iz 1485. i 1497. godine. Praćenjem tih popisa, vidi se da odlike župske organizacije počinju da se gube krajem 15. veka i da blago teže ka katunskoj, za vreme osmanskih osvajanja. Ovo se dešavalo i pored toga što se organizacija nahije Pipera pod Osmanlijama u početku okretala ka seoskoj. Može se reći da se katunska organizacija u tom periodu, donekle, utopila u seosku. Pre 1455. godine, i stari Piperi Lužani i stari Piperi vlaškog porekla imaju veoma male razlike, kako u teritorijalnoj organizaciji, tako i u sociološkim kategoriji, jer su obe grupe potpale pod luškom organizacijom. Po popisima iz tog perioda, vidi se da su Lužani bili dominantni u selima Kopilj, Crnci i Seoca. Luška župa koja je bila dominantna do 1455. godine, već 1460. godine prima odlike katuna, a ipak 1485. godine postoje još uvek jasno istaknuta sela i nedovoljno razvijena rodovska organizacija. Ovo je od posebnog značaja, jer je, po sociološkoj kategoriji, odnosno dominantnom zanatu stočarstvu, ova oblast smatra vlaškom nahijom. Iz deftera iz 1485. godine, spominju se domaće spahije, hrišćani, koje su Osmanlije ostavili da ubiraju porez u svojim selima. Te spahije su Božidar Vukotin, Radul Vukašinov i Vuk Đurđev. U defteru iz 1497. godine, stvari se menjaju. Prvo što se ističe jeste dosta veći broj stanovnika, što govori da se radilo o pridošlom stanovništvu, odnosno novijem sloju Pipera u narodu poznat kao Lutovci, koji je došao iz Bratonožića. Iz njihovih ličnih imena koja su dominantno srpska ili pravoslavna u srpskoj verziji, kao i srpskog jezika, može se zaključiti da se radi o nosiocima srpskog identiteta.[2] Pojedina sela koja su bila pusta, poput Luške župe koja je kao takva, upisana 1485. godine kao prazna, sada su ponovo postala puna. Teritorijalna organizacija se izmenila, pa su pojedina mesta i oblasti koje su 1485. godine popisane odvojeno, sada su pripojene Piperima. Tako se katun Bušati (ne treba mešati sa istoimenim kod Skadra) iz doline Zete, kod Podgorice, našao na rubnom području u okviru oblasti Pipera. Sela i katuni koji se u tom defteru spominju, su Luška župa, Drezga, Dobriko, Mrke, Zlatičište, Bjelice, Duga, Brestica, Riječica, Strahalići, Moračica, Bukumiri, Bušati, Radušev do i Drenovica. Iz ova dva deftera se vidi da su krajem 15. veka bile sjedinjene teritorije Bratonožića i Pipera. Na to ukazuje i spominjanje u njima piperskog vojvode Milice Đurkova, koji je bio iz Lutova.[2]

Kako se iz deftera iz 1485. godine organizacija ogleda u slabljenju župe, 1497. godine u dobijanju katuna, tako se 1570. godine beleži formirana plemenska uprava kakvu znamo. U defteru za Skadarski sandžak iz 1570. godine se vidi da su Piperi poprimili rodovski oblik organizacije. U njemu stoji da je raja masovno odbila da se popiše, a da su knezovi pristali da plaćaju odsječkom. Spomenuta su sela Gojsalići, Đurkovica, Mrke, Crnci, Petrovići, Nikolići, Pavličići, Gostići i druga.[2]

Uprava od 16. veka pa nadalje, je bila slična je onoj kod Kuča. Pored vojvode, plemenom su upravljali glavari iz snažnijih bratstava, a nekada su imali i kneževe do 19. veka. Titula kneza je više bila u formi titule, nego stvarne vlasti. Najveću vlast u plemenu je imala skupština ili zbor, koji se sastajao na Bjeloglavu kod sela Radeća, kod više puta obnavljane crkve Sv. Nikole. Zbor se sazivao tako što bi glavari u svakom selu iz male puške pucali u vis i uzviknuli "Ko je Piper, na Bjeloglav!". Tamo su se rešavala pitanja o ratovanju, mirenju zavađenih pripadnika plemena, rešavanju problema vezanih za krađe i ostalo. Takođe, veća bratstva su imala svoja zborna mesta ili sjednike na kojima su se sastajali radi rešavanja pitanja vezanih za njihovo bratstvo, a nekad i zarad svečanosti i zabave.[12]

Istorija

Piperi kao pleme imaju dugu istoriju. Praćenjem njihove istorije se može videti kako su se inače srpska plemena formirala, odnosno kako se dolazilo do plemenske organizacije. Ono po čemu Piperi donekle odstupaju od pojedinih drugih plemena jeste teren na kome je bila formirana Luška župa, to jest, župska formacija je bila dosta snažno prisutna. Ona je obuhvatala većinski stanovništvo slovenskog porekla, ali je utopila donekle u ratare i stanovništvo neslovenskog porekla. Osmanskim osvajanjima prostora te i dolaskom novijeg sloja stanovništva, nestaje luška župa i počinje prelaz ka katunima, a nakon toga ka plemenskoj organizaciji.[2] Po popisima se još i u to vreme vidi da dominiraju srpska i hrišćanska imena, dok drugih ima u tragovima, da je govorni jezik bio srpski, a jedina vera zabeležena još i u 15. veku je bila srpska pravoslavna, kako kod starijeg, tako i kod pridošlog sloja stanovništva kod koga je to bilo i izraženije.[2][12] Kao pleme, Piperi su se pokazali kao veoma ratoborni što se vidi po njihovom učešću u mnogim bitkama. Uzrok ovoga su bili veoma teški uslovi života, želja za slobodom i netrpeljivost prema osmanskoj upravi ovih krajeva. Kasnije, prelaskom u novije države, Crnu Goru, a kasnije Jugoslaviju, plemenska organizacija gubi na značaju i polako nestaje.

Predplemenski period i prelazak na plemensku organizaciju

 
Ruševine starog grada Duklje kod Rogama u Piperima, Podgorica

Što se tiče perioda pre i u vreme dolaska Slovena na Balkan, a time i Srba, oko 6. i 7. veka, ono što je sigurno jeste to da su na ovim prostorima živeli starosedeoci koji su bili ilirsko-romansko stanovništvo, nazivano Vlasima. O tome svedoče mnogi toponimi, koji su pred-slovenskog porekla, a preuzeti su od jezika koji se u tim krajevima govorio, a to uključuje i latinski i zadržali se i do danas: Mataruge, Rogame, Baći, Mažđap, Duka, Banjaestra (poznato kod Pipera i kao Boljesestra) i drugi.[1][2] Ko su bili ti starosedeoci svedoče i toponimi poput Vlaške Drače kod Stijene, a i na osnovu izvora i podataka o tim krajevima lako se zaključuje da se radi o narodu koje su Sloveni nazvali Vlasima.[1] Vlaške termine i toponime su preuzeli Srbi iz krajeva Duklje, a samim time i u Piperima, ali i Albanci ka Skadru koji je u blizini i severnoj Albaniji uopšte. Tako se mali broj toponima sa ovih prostora, poput naziva sela Rogami, u malo izmenjenoj formi mogu naći u manjem broju i u okolnim delovima, kao i današnjoj severnoj Albaniji. Ono što treba imati u vidu jeste to da se u blizini Pipera nalazio stari grad Duklja, odnosno Diokleja, što objašnjava poreklo tih toponima.[1] Ipak, teren i mali broj tih toponima ukazuje na to da Vlaha uopšte nije bilo mnogo u tim krajevima, te da su oni za vreme dolaska Slovena bili slabo naseljeni.[1] Što se tiče starih Srba koji su dolazili u te krajeve za vreme naseljavanja Srba na Balkan, jasno je da nisu došli u jednom velikom talasu, već su naseljavali te krajeve postepeno. O njihovom prisustvu svedoči veliki broj slovenskih toponima, vezanih za naselja za koja se zna da su dosta stara i prvobitno pripadala starijem sloju Pipera, a među kojima su Potpeć, Zavala, Sviba, Radeća, Blizna i druga. Takođe, o njima svedoči i spomenuta formirana Luška župa.[1]

Slojevi slovenskog i neslovenskog porekla

Vlasi su se tokom vremena u teritorijama srpskih država postepeno utapali u srpsku kulturu i asimilovali se sa većinskim stanovništvom slovenskog porekla. Nakon toga, Vlasi nestaju kao strani etnički identitet. Ova pojava je bila prisutna i kod drugih balkanskih naroda, poput Bugara. Kada je došlo do nestanka vlaškog identiteta kao stranog etničkog elementa, zavisi od oblasti i teritorije, kao i drugih faktora, ali o tome postoje različita mišljenja.

Dok je uglavnom zastupljeno mišljenje u srpskoj istoriografiji, kao kod Jovana Erdeljanovića[1], Jovana Cvijića, Branislava Đurđeva i drugih, da je do toga došlo veoma rano u vreme uprave Nemanjića ili čak i pre, postoje i mišljenja poput Sime Ćirkovića da se to desilo tek u vreme ili nakon osmanskih osvajanja prostora Balkana.[15] Po prvom viđenju dosta zastupljenom u srpskoj i delu zapadne istoriografije, termin Vlah se postepeno u mnogim oblastima preneo sa etničkog, na sociološku kategoriju u vidu stočara još u vreme vladavine Nemanjića. To se desilo zbog potpunog utapanja starih Vlaha u srpsku kulturu, odnosno prihvatanjem jezika i imena, kao i običaja, a i srpske pravoslavne vere, po čemu su izgubili glavne karakteristike stranog etničkog elementa po čemu bi se razlikovali od okoline.[1][2][15][16] Po Ćirkovićevom viđenju, a i u jednom delu zapadne istoriografije, Vlah je ostao kao etnička odrednica i pored utapanja u srpsku kulturu za vreme Nemanjića, još uvek je bio strani etnički element zbog drugog staleškog položaja (stočari). Time je bio izdvojen od Srba koji su uglavnom bili ratari. Ovime Vlasi, iako ostaju izdvojeni, ipak zbog iste kulture nisu više etnička grupa u pravom smislu. Tako je bilo sve dok osmanska osvajanja nisu zadesila prostore i urušila tadašnji feudalni sistem i uvela svoj koji se više fokusirao na veru, čime je došlo do stapanja pravoslavnih Vlaha u Srbe. To je dovelo do većih promena uključujući i formiranja plemenske organizacije iz 15. i 16. veka čime su se Vlasi brzo izgubili kao strani etnički element i izmešali sa slovenskim stanovništvom, prihvatajući srpski. Ovo je teklo različitim tokom u zavisnosti od prostora na kome se dešavalo i uticaja raznovrsnih elemenata poput crkve koja je tada bila nosilac kulture, segregacije slovenskog i neslovenskog stanovništva i slično. To nije bilo ograničeno samo na Srbe, već i druge slovenske balkanske narode.[15] Ipak,ovo postaje donekle problematično kada se iz ove perspektive posmatraju mali prostori poput Brda i Zete na teritoriji današnje Crne Gore. Tu je takvo izdvajanje bilo teže, i te se asimilacija verovatno desila ranije još u krajem perioda uprave Nemanjića.[2] Takođe, ogroman broj toponima u Piperima je dominantno slovenskog porekla, što svedoči o tome da je srpski identitet bio ukorenjen u tim prostorima pre Osmanskih osvajanja.[1] Osim toga, u vreme Nemanjića se razvija srpski feudalni sastav u kome je Vlasima prepušteno stočarstvo, kao i drugi poslovi te je svako ko bi se bavio time bio vlah po staležu. Takođe, kada su prvobitno bili izdvojena etnička grupa u ranom srednjem veku, ne treba zaboraviti i činjenicu da je do tog stapanja moglo doći samo ako je u tim prostorima bilo većinskih Slovena u koje se neslovensko stanovništvo moglo utopiti, kao i da je to teklo različitim periodima na različitim prostorima. U svakom slučaju, bilo da se to desilo u vreme srpskih srednjovekovnih država ili u vreme osmanskih osvajanja tih prostora u 15. veku pa nadalje, Vlasi su se kao strani etnički element utopili u susedno slovensko stanovništvo čime prestaju biti drugi etnički element. Od tada, termin "Vlah" se na srpskim prostorima koristi kao sinonim za Srbe.[2][15][16]

Slovensko stanovništvo ovih krajeva činili su Lužani. Oni su predstavljali brojno starije srpsko stanovništvo koje se kasnije postepenim slabljenjem srpske uprave i nestankom župske formacije utopilo u okolno stanovništvo i formiralo plemena poput Pipera i Bjelopavlića.[1][2][10]

Kod Pipera, asimilovanjem starih Vlaha od strane starih Srba nastaje stariji sloj Pipera.[1][2] Ta asimilacija se desila rano zahvaljujući već formiranom srpskom identitetu, jakom srpskom kulturnom uticaju i poziciji usred Zete, kao i prisutnosti brojnijeg stanovništva slovenskog porekla, kao i formirane luške župe, a o njoj svedoče popisi iz 15. veka i ranije, i toponimi gde se vidi da su stanovnici velikom većinom nosioci srpskog, odnosno slovenskog identiteta.[1][2]

 
Katuni u Gornjoj Zeti sredinom XV veka - prostor Pipera, Lužana i Rogama će kasnije činiti pleme Pipera

Rani pomeni Pipera

Piperi se prvi put spominju u Mletačkim dokumentima početkom 15. veka. Tada još nisu formirali plemensku organizaciju kakvu poznajemo iz kasnijeg perioda. Prema Konstantinu Jirečeku, Piperi se spominju prvi put 1416. godine u Skadarskom zemljišniku.[17] Istoričar Branislav Đurđev je ukazao da je to neposredan spomen, te da se radi o doseljeniku iz Pipera u skadarskoj oblasti.[2] Jedan od spomena jeste iz 1455. godine u srpskom pravoslavnom manastiru Vranjina, između Mlečana sa Stefanom Crnojevićem i narodom gornje Zete koji je prihvatio njegovu upravu.[10] Tu se osim Kuča spominju i Piperi pod tim imenom, a jedan od zahteva upućenim Mlečanima i Stefanu Crnojeviću je bio da im sveštenstvo ne može biti katoličko, nego da im se ostavi pravoslavno.[3][18] Na osnovu toga, zaključuje se da su Piperi još u to vreme bili pravoslavci.[14]

Prvi spomen Pipera kod Dubrovčana jeste onaj iz 1444. godine u kome su spomenuli napad Pipera, Bjelopavlića i Vasojevića, pod vođstvom dva Bjelopavlića Radosava Dimitrovića i Radonje Ružića, ubili i opljačkali jednog Dubrovačkog trgovca.[10]

Nažalost, zbog nedostataka istorijskih spisa iz ranijih perioda, ostaje nepoznato kada su se Piperi kao pleme tačno formirali.[14] Ipak, ono što jeste poznato je da se odlike plemenske organizacije stiču krajem 15. veka i negde u toku 16. veka Piperi postaju potpuno formirano pleme.[2]

Krajem 15. veka, teritorije Pipera zauzimaju Osmanlije. Prema Đurđevu, Piperi još uvek nisu poprimili punu plemensku organizaciju kakvu poznajemo u 16. veku. Tada je na mestu Pipera i Bratonožića formirana Piperska nahija. Stanovništvo se delilo po tome ko im je kaznec, slovenska titula koju nosi osoba zadužena za prikupljanje poreza i dažbina, što se može videti iz popisa 1497. godine.[2] Prema Erdeljanoviću, Piperi još uvek nisu bili objedinjena teritorija, ali sa time se ne slaže Đurđev koji ukazuje da su 1485. godine Piperi prema istorijskim izvorima iz tog perioda, poput turskih deftera, već bili sjedinjena teritorija koja je obuhvatala i teritoriju Bratonožića.[2]

Krajem 15. i početkom 16. veka počinje naseljavanje srpskih doseljenika u Pipere iz drugih krajeva, čime se stari Piperi kao bratstvo, odnosno stariji sloj sa bratstvima poput starih Pipera, Mugoša, Lužana i drugih, utapaju u noviji ili delom istiskuju. Tako se formira mnogobrojniji noviji sloj Pipera koji nadjačava stariji. Ti doseljenici uglavnom imaju po narodnom predanju zajedničko poreklo, o čemu će biti reči u delu kod rodova.[2][19]

U turskim defterima od 15. veka pa nadalje, se vidi da je govorni jezik u toj oblasti srpski, a da dominiraju pored hrišćanskih, i srpska imena i veoma malo onih neslovenskog porekla, a vera srpska pravoslavna. Iz njih se vidi i da je doseljeno stanovništvo imalo dominantno imena slovenskog porekla ili pravoslavna u slovenskoj verziji. U spomenutom turskom defteru iz 1497. godine se spominju sledeće ličnosti kao kazneci ili spahije u svojim selima: Božidar, sin Vukotin; Božidar, sin Dabižinov; Đuro, sin Lekin; Petar, sin Nikov; Radič, sin Gomnjenov; Niko, sin Radešinov; Peško, sin Radešinov; Radič, sin Raškov; Radul, sin Vukašinov; Dabko, sin Vukašinov; Vuk, sin Đurđev; Đuro, sin Lijev (Ilijev); Radič, sin Lazarov; Nikac, sin Pajšin; Vuk, sin Nikin.[2]

Plemenski period do Prvog svetskog rata

Već tokom 16. veka započinju mestimični sukobi između Pipera i Osmanlija, a jedan je opevan i u pesmi Piperski boj sa Tahir-Pašom. Razlog tih borbi je bio odbijanje plaćanja harača od strane Pipera.[12][20]

U periodu 16. veka, Piperi u potpunosti dobijaju odlike plemenskog uređenja.[2] Kao što je već rečeno, u velikom delu srpske i jednom delu zapadne istoriografije ustanovljeno je da je, već tada stanovništvo neslovenskog porekla dobilo srpski identitet. Ovo je jasno na osnovu dominantnih srpskih ličnih imena i jeziku iz spomenutih osmanskih deftera krajem 15. veka. Po viđenju Ćirkovića, zahvaljujući boljim uslovima za stočarstvo i već formiranim katunima, kao i osmanskoj upravi, do potpunog mešanja stanovništva slovenskog i neslovenskog porekla dolazi tek u vreme samog formiranja plemena.[2][15] Treba navesti i da se u defteru Skadarskog sandžaka iz 1570. godine je zabeleženo da je raja u Piperima masovno odbila da se popiše.[2]

Spaljivanje moštiju Svetog Save na Vračaru 1595. godine, isprovociralo je pravoslavne Srbe širom Osmanskog carstva. Pojačana je aktivnost uskoka iz Austrije, a u periodu 1596. i 1597. godine, na području današnje Crne Gore i Hercegovine izbija ustanak Srba pod vođstvom vojvode Grdana iz današnjeg Nikšića. Pobuna je izbila u Bjelopavlićima i proširila se na staru Hercegovinu, gde su joj se pridružila mnoga plemena poput Drobnjaka, Pivljana i drugih.[21] Zbog ovoga i zbog pogrešno prenesene vesti da je osmanski sultan Mehmed III poginuo u bitki kod Egera 1596. godine, prema Mlečaninu Lazaru Sorancu (Lazzaro Soranzo), u pobunu ulaze i Piperi, Kuči, te i katolički Klimenti.[22] Dva srpska kaluđera upućena u Rim 1597. god. izlagala su na papskoj kuriji srpsku prošlost, te su predlagali papi da pošalje vojsku sa kojom bi krenuli u oslobađanje Srba na prostoru današnje Crne Gore, kao i da postavi Srbima jednog čoveka, hrišćanina, koji bi upravljao njima. Kako ustanak nije bio dobro organizovan, te je više predstavljao niz mestimičnih pobuna i sukoba, kao i zbog nedostatka pomoći iz hrišćanskih zemalja, Osmanlije su ga veoma lako ugušile.[23] Ipak, posle ovoga pobune Srba ne prestaju. Godine 1609, protiv Osmanlija izbijaju pobune u severnoj Albaniji, čime se pridružuju i susedna srpska plemena Piperi, Kuči i Bjelopavlići, ali i on, i pored određenih neuspeha Osmanlija, biva brzo ugušen.[21][24] Zbog ponovnih pobuna Pipera, Bjelopavlića i drugih Brđana, Osmanlije sakupljaju veliku vojsku od 40,000 ljudi i napadaju spomenuta plemena, prilikom čega su ona teško stradala.[21][24] Ipak, ni ovaj napad nije uspeo da u potpunosti umiri Pipere i druge Brđane, te su oni sporadično dizali pobune sve do perioda pred Kandijski rat polovinom 17. veka.[24]

Govoreći o Srbima, kao narodu koji živi od Arbanije do Dunava, spomenuti Lazar Soranco 1599. godine navodi za plemena u Zeti da su srpska, a među njima nabraja Pipere, Kuče, Bjelopavliće i plemena na području Plava, ali i katoličke Klimente.[25][26] Više detalja o samim plemenima daje Kotoranin Marijan Bolica (Mariano Bolizza), koji 1614. godine u svom dokumentu Izveštaj i opis Skadarskog sandžaka navodi Pipere kao srpsko pravoslavno pleme, čiji vođa je Radoslav Božidarov.[2][27]

U toku perioda pod osmanskom okupacijom, osim sukoba sa Osmanlijama, umeli su da se dešavaju i manji okršaji između i unutar samih srpskih plemena.[4]

Godine 1658, pod uticajem Mletačke republike, Piperi, Kuči, Vasojevići, Bratonožići, Klimenti, Hoti i Gruda formiraju takozvani Alaj Barjak, odnosno savez tih sedmoro plemena sa Mletačkom republikom protiv Osmanskog carstva.[28] Nešto kasnije, pobune protiv Osmanlija izbijaju u Piperima, Rovcima, Bjelopavlićima, Bratonožićima, Kučima i Vasojevićima.[29] Mlečani pružaju podršku Crnogorcima i Brđanima i kasnije, sve dok ih Osmanlije nisu porazile i izbacile iz Stare Crne Gore.[24] U to vreme, skadarski paša Sulejman sredinom jula 1691. godine, skupa znatnu vojsku i napada Pipere i Bjelopavliće, ali se napad završava porazom pašine vojske.[24]

Tokom 18. i 19. veka, Piperi kao jedno od najratobornijih brdskih plemena, vode mnogobrojne bitke protiv Osmanlija. U istoriji je poznato više bitaka u kojima su učestvovali Piperi protiv turskih vezira među kojima su bitke:

Zbog toga su opevani u brojnim narodnim epskim pesama, među kojima su neke i u Njegoševom delu Ogledalo srpsko.

U pismu poslatom Rusima iz 1789. godine koje su sastavili predstavnici brdskih plemena, među kojima su bili i Piperi, zapisano je da su svi oni Brđani i srpski klanovi, odnosno plemena, sa pravoslavnom veroispovesti. Ovo je bio u skladu sa tadašnjim viđenjem, po čemu su se Brđani razdvajali od Crnogoraca sa područja stare Crne Gore.[30]

 
Mašan Božović

Nakon bitke na Martinićima iz 1796. godine, Piperi i Bjelopavlići ulaze u sastav Crne Gore. Kasnije, 1847. godine dolaze u žestok sukob sa Danilom zbog njegovog slamanja plemenske autonomije, te su u julu 1854. godine Piperi, Kuči i Bjelopavlići sebe proglasili nezavisnost. Ipak, knjaz Danilo je uspeo da uguši njihovu pobunu.[31]

Uporedo sa borbama u Srbiji za vreme Prvog srpskog ustanka, brdska plemena su započela napade na Osmanlije na teritoriji današnje Crne Gore. Zbog aktivnog učešća, mnoge plemenske vojvode su dobile od vožda Karađorđa Petrovića barjake. Među njima su bile i Piperi Todor Perišin Aćimić i Toko Pavićev Božović sa Stijene.[32]

U knjaževini Crnoj Gori, Piperi su imali svoje senatore poput čuvenog Jola Piletića. Aktivno su učestvovali u vojsci te zemlje i zauzimali dobre položaje.

U to vreme, veliki srpski pravnik iz Cavtata Valtazar Bogišić je obilazio brdska plemena sa ciljem da prikupi informacije o pravnim običajima koje bi mu služile za donošenje njegovog Opštega imovinskog zakonika za Crnu Goru iz 1888. godine. Njegov informator u Piperima je bio senator Jole Piletić.[33]

U periodu do 19. veka, ali i nadalje, zbog veoma loših ekonomskih uslova i stalnih sukoba sa Osmanlijama, dosta Pipera se raseljava u Srbiju i Bosnu. Neke od tih iseljenih porodica su dale poznate ličnosti i vojne zapovednike, među kojima je i Uzun Mirko Apostolović kome su se preci upravo iz Pipera doselili u Rudnički kraj, a kasnije u okolinu Beograda.[34][35] Takođe, po predanju Rajića iz Gledića i iz Guče, rođacima Rajića iz Stragara, poznata porodica Rajić koja se u Šumadiju doselila iz Nove Varoši, je prethodno došla iz Pipera veoma rano, još tokom 17. veka. Od njih, konkretno Rajića iz Stragara, potiču Tanasko Rajić, Karađorđev barjaktar iz Prvog srpskog ustanka i komandant u Drugom srpskom ustanku, kao i poznati srpski pesnik Velimir Rajić iz 19. veka.[36] Sredinom 18. veka se iz Pipera u Šumadiju doseljavaju preci današnjih Vujića iz Lipovca, potomci Dmitra Petrovića Pipera, odakle je i čuveni guslar Živan Vujić (20. vek).[36]

 
Jole Piletić
 
Mijajlo Vučinić

Međuratni period i Drugi svetski rat

U periodu do Prvog svetskog rata, dali su veći broj istaknutih ličnosti poput Mijajla Vučinića[37] koji je bio divizijar, guverner, vojvoda i sudija, Mašana Božovića koji je bio predsednik opštine Cetinje, i Jola Piletića, serdara i narodnog heroja, koji je zbog sukoba sa crnogorskim kraljem Nikolom I Petrović napustio Crnu Goru i otišao u Niš.

Pred kraj Prvog svetskog rata, nakon Podgoričke skupštine, u Crnoj Gori izbija Božićna pobuna. To je bio sukob između tkz. Bjelaša, pristalica ujedinjenja Crne Gore sa Srbijom pod vlašću dinastije Karađorđevića i Zelenaša koji su bili protivnici takvog ujedinjenja. Kako su Piperi bili veoma okrenuti vojsci i dinastiji Petrović, veliki broj Pipera se našao na strani Zelenaša. Nakon prestanka pobune, veći deo njih će postati pristalice Komunističke partije.[38] Za širenje podrške Komunističkoj partiji u periodu 1927. godine i dalje u, Piperima bio je odgovoran budući narodni heroj, Ivan Milutinović.[39]

Što se tiče perioda Kraljevine Jugoslavije, sem političara i vojnih lica, Piperi su imali i svoje članove u sportu. Među njima je i fudbaler Milan Becić, koji je igrao za klubove po Jugoslaviji i reprezentaciju Jugoslavije, a zatim igrao za klubove po Francuskoj i Švajcarskoj.[40]

Za vreme Drugog svetskog rata, veliki broj Pipera je učestvovao u borbama protiv Sila Osovina, gde treba posebno istaći Trinaestojulski ustanak u kome je dosta komandanata bilo upravo iz Pipera. Veći broj Pipera je podržavao Partizane.[41] Manji broj je pripadao Jugoslovenskoj vojsci u otadžbini, uglavnom uz četnike Baje Stanišića. Dešavalo se da se iste porodice podele u ove dve grupacije. Piperi su dali veliki broj istaknutih pripadnika Narodnooslobodilačke borbe i narodnih heroja poput Ivana Milutinovića, Arsa i Blaže Jovanovića, Save Brkovića, Vladimira Vlade Ćetkovića i mnogih drugih. Neki od njih, poput Boža Ljumovića, su kasnije prihvatili Rezoluciju Informbiroa, nakon čega su završili na Golom otoku,[42] dok je Arso Jovanović, prvi načelnik Generalštaba Jugoslovenske armije nakon njenog prihvatanja pokušao da pobegne u Rumuniju te je ubijen na granici.[43] Među komunistima treba istaći i Dr Vukašina Markovića, učesnik Oktobarske revolucije i blizak saradnik i prijatelj Vladimira Lenjina. Rođen je u Stijenama Piperskim 1874. godine.[44] Na čelu pripadnika Jugoslovenske vojske u otadžbini u Piperima je bio Jovica Boljević, a među njima treba istaći Savo Božovića, Milovana Bešića, Pavla Bešića koji je bio bivši predsednik opštine i Đorđija Becića, pešadijskog kapetana Pipera, koji je sa Bajom Stanišićem i generalom Blažom Đukanovićem poginuo na Ostrogu u napadu Partizana 1943. godine.[45][46]

Piperska bratstva i rodovi

Pipere čine mnogobrojna bratstva sa razgranatim rodovima. Kao što je već rečeno, Piperi se mogu podeliti na stariji sloj mešovito slovensko-vlaškog porekla i noviji brojniji sloj pridošao iz Bratonožića, sa kojima su Piperi veoma bliski.[2][19] I pored manjeg broja starovlaških toponima, u svim popisima masovno preovladavaju slovenska imena.[2][19] Kao što je spomenuto, postoji mogućnost da su lično ime Piper(i) doneli Južni Sloveni koji su došli u te krajeve, jer je kod njih to ime bilo rasprostranjeno, a kod starosedelaca tada nije zabeleženo. Pleme kao formacija se javlja tek posle dolaska Srba u te krajeve.[19] Elementi plemena se javljaju formiranjem katuna u vreme kada su Osmanlije zauzele te prostore, a potpune odlike rodovske organizacije i posle plemena se javljaju u 16. veku.[2]

Postoje različita narodna predanja o nastanku Pipera. Po jednoj verziji, osnivač plemena je osoba po imenu vojvoda Pipo, brat Vasojev, osnivača Vasojevića.[19][47] Kod pojedinih plemena, predanje govori da je taj zajednički njihov predak došao iz Hercegovine.[47] Postoje mnogobrojne verzije ovog predanja, u kome se često uključuju i druga plemena poput Ozrinića koji su od Ozra, brata Pipovog, a dešava se da su u ta predanja uključena i pojedina albanska plemena poput Hota i Krasnića. I ona takođe imaju predanja o zajedničkom poreklu, ali uključuju potpuno druga plemena i imena, a upućuju i na potpuno drugo poreklo tog pretka.[47] Ipak, ova narodna predanja su veoma nepouzdana, a moguće je da se radi o izmešanim predanjima starijeg stanovništva tih krajeva.[47] Između ostalog, pojedina genetska istraživanja su utvrdila da većina ovih predanja suštinski nisu moguća, samim time i netačna, te da se radilo o naknadnom orođavanju porodica iz tih krajeva, tokom perioda saplemenjavanja.[47]

Spomenuti stariji sloj čine stari Srbi Lužani i druge grupe, kao i grupe starovlaškog porekla koje su asimilovane i u 15. veku potpuno stopljene sa Srbima.[13] Među njima su stari Piperi, Rogamljani, spomenuti Lužani, Mrke, Novičani, Mugoše i drugi. Tokom 15. veka su na tom području oni jasno formirani u katune, ali u vidu družina, iz kojih će se kasnije formirati plemena.[48] Predstavnici tih i drugih katuna Gornje Zete, katuna su činili tkz. „Zetski zbor“ i po mletačkom dokumentu, Sen. Misti LX, 160, od 12.07.1439, predstavljali su proceres et capita Montanearum Gente.[48][49] Ovi katuni su često ulazili u vlastelu za vreme uprave Crnojevića, poput spomenutog Mihajla Pipera i drugih. Stariji sloj Pipera je utopilo novopridošlo stanovništvo u Piperima, koje je preuzelo samo ime Pipera. Neki, poput nekih porodica iz Lužana i Mugoša, su raselili u druge krajeve poput krajeva Paštrovića.[13]

Noviji sloj čini doseljeničko stanovništvo su bili nosioci srpskog identiteta, što se vidi po ličnim imenima, jeziku i veri iz popisa, a i činjenici da su došli u periodu kada je već počela da se dobija rodovska organizacija i formira plemenska.[2][19] Zbog činjenice da gotovo ceo nov sloj čini stanovništvo koje je došlo iz Lutova u Bratonožićima, često se nazivaju i Lutovcima. Takođe, verovatno je da se radi o doseljenicima dalje slovenskog ili mešovito slovenskog i neslovenskog porekla. Svim doseljenim bratstvima, izuzev dva, Baći i Vušutovići, može se tačno ili bar dosta približno odrediti vreme doseljenja prema narodnom predanju.[19] Što se tiče Baća, slavili su Ilindan, pa su posle preuzeli Aranđelovdan. Žive u istoimenom selu, i često su se sporili sa Đurkovićima oko zemljišta. Za Vušutoviće, zna se samo da su doseljenici, da slave Aranđelovdan i imaju samo jednu kuću u Rogamima.[19]

Lutovci

Velika bratstva Lazarevića, Vukotića, Petrovića i Đurkovića iz novijeg sloja, su po narodnom predanju zajedničkog porekla i čine najveći broj Pipera. Velika većina svih rodova u tim bratstvima, kao i veliki broj starosedelaca, slavi Aranđelovdan. Spomenuta četiri bratstva su od zajedničkog pretka Mijajla i u srodstvu su sa Lutovcima u Bratonožićima odakle su Lutovci došli.[19] Dalje, po narodnom predanju, jedan njihov predak kapetan Gojko, pradeda Mijajlov, na kraju 15. veka, doselio se iz Pirota posle pada Srpske despotovine u te krajeve, po njima iz Pirota u Staroj Srbiji.[19] Postoji i teza da se radi o oblasti Pilot kod Skadra. Dalje po predanju, Gojko je imao sina Nikolu, Nikola sina Pipa, a Pipo sina Mijajla. Ipak, rodoslov od Pipa ka Gojku ostaje nepotvrđen i diskutabilan. Takođe, dešavalo se da se određena bratstva povežu pogrešnim pasovima sa ovima četiri većih, te su te veze u rodoslovima takođe diskutabilne.[19][47]

Što se tiče Mijajla, rodoslov od njega je vrlo dobro opisan, sem bočnih grana kojima se pokušava dovesti u vezu neka druga bratstva. Po rodoslovu, zna se da je Mijajlo zasigurno imao dva sina, Gojislava koji je živeo u Svibi i Đurka. Od Đurka su nastali Đurkovići, a od Gojislava Lazarevići, Petrovići i Vukotići.[19] Za Lazareviće treba istaći da potiču od Gojkovog sina Lazara koji je ostao na Svibi.[19] Kasnije su i iz tih bratstava nastala još manja, pa se od Vukotića javljaju Božovići i Ravnolažani, Lazarevići počinju češće nazivati i Markovićima i Popovićima, dok su na Svibi postali Vukovići, koji sa Đurovićima u tom selu se zajedno nazivaju Svibnjani. Đurkovići u Zavali i Potpeću se raseljavaju u druga mesta, pa su od njih Lutovci u Bratonožićima, Raslovići u Piperskoj rijeci, Lumovići u Crncima i drugi. Što se tiče Vukotića, potiču od Vukote Gojislava koji se sa Svibe doselio u Stijenu. Vukotin sin je bio Božidar, koji je bio vojvoda. On je imao dosta potomstva, pa se rodovi pozivaju samo na svoje direktne linije, te može doći do nejasnoća oko pojedinih rodbinskih odnosa. Ipak, gotovo svi pasovi se slažu sa vremenskim periodom, jer se zasigurno zna da je Radoslav Božidarov sa početka 17. veka, koga je spomenuo Marijan Bolica, bio Božidarov sin, te se može približno odrediti vreme u koje je živeo Božidar.[19] Osim spomenutih velikih bratstava, među Piperima imaju i brojna druga bratstva i porodice koja će biti spomenuta dole, poput Vučinića i Vukanovića u Rogamima, Šundića, Đurovića u Svibi koji tamo manje bratstvo i nisu od gorespomenutog Lazara, i druga manja bratstva.[19]

Uopšteno o rodovima

Uopšteno, rodoslove piperskih bratstava možemo pratiti iz usmenih izvora u duboku prošlost skoro sa pouzadnom tačnošću do 15 pasova (generacija) što je utvrdilo više renomiranih etnografa i istoričara npr.: Jovan Erdeljanović, Risto Kovijanić i Branislav Đurđev. A bratstva koja su zabilježena, u usmenoj i pisanoj istoriji, nabrajana bez obzira na hijerarhijsku pripadnost (da li su podgrupa drugih bratstava), su: Alagići, Banovići, Banaševići, Bešovići, Becići, Beševići, Božanovići, Bojovići, Bracanovići, Brkovići, Bližnjani, Đurovići, Žujovići, Crnčani, Stijenjani, Otaševići, Stamatović, Stojanovići, Prenetaševići, Markovići, Marinkovići (od njih su Ćorlomanovići iz Posavine, severna Mačva i donji Srem), Maudići, Mihailovići (iz Seoca-Stijena Piperska) bratstava, Vukovići, Vukotići, Nikolići, Vučelići, Ćorovići, Davidovići,Liješevići,Lutovci, Lazarevići, Jovovići, Krkeljići, Raičevići, Pajovići, Matići,Milutinovići, Miličkovići, Milićevići,Novićevići, Dragutinovići, Jovanovići, Zarići, Živaljevići, Živkovići, Ilići, Vučkovići, Ojdanići, Pulevići, Perkovići, Pavićevići, Plemići, Peroševići, Radojevići, Janići, Dakići, Jelenići, Savići, Piletići, Novakovići, Dragićevići, Matovići, Popovići, Vukašinovići, Ljumovići, Vučinići, Gligorovići, Perići, Dakići, Petrovići, Ćosići, Božovići, Pantići, Stevanovići, Ristovići, Ćetkovići, Radonjići, Dmitrovići, Nenadići, Savovići, Radevići, Dragišići, Rogamovići, Svibnjani, Šćepanovići, Šćekići. Piperskim bratstvima pripada i stara srpska porodica Tešanović, koja se pominje u Dečanskim Hrisovuljama 1335-1345. godine. Porodica Tešanović je porijeklom sa područja Vrake kod Skadra, koja je prešla u Brda u pleme (bratstvo) Piperi.

Kultura u Piperima

Iz velikog broja bitaka se vidi zašto Piperi važe za jedno od najratobornijih brdskih plemena. Kod njih je veoma zastupljena vojnička tradicija. Njihova prošlost je bila veoma krvava i burna.

Život i narodni običaji

Zbog mnogobrojnih sukoba i borbi, nisu se u prošlosti mogli posvetiti kulturnom razvoju, a pismenost je ranije bila veoma mala, mada je kasnije počela da se širi iz Manastira Ćelija Piperska.

 
Sveti Stefan Piperski — ktitorska freska

I kod Pipera, kao i okolnih plemena, postoji stari običaj da selari, odnosno oni što su ostali u selu, na Ilindan na konjima odnesu stvari koje su potrebne pastirima.[12] Što se tiče svojine, ona je uglavnom zajednička i naziva se komun ili komunica.[12] Osim tog običaja, postoji i običaj prestalica to jest, ako neko u planinama izgubi stoku, a drugi to nađe, onda taj koji je našao nju donese na "sjednice" (sastanke), pa oni koji su izgubili stoku, kada je prepoznaju, uzmu je odatle.[12]

Često je kod Pipera dolazilo do nadmetanja između najjačih bratstava, pa se dešavalo da pleme ponekad ima i po dve vojvode.[12]

Piperi nisu poznati samo kao jedno od najhrabrijih srpskih plemena, već i kao pleme koje se masovno raseljavalo i to u glavnom preko Vasojevića dublje u teritoriju današnje Srbije i to u Pomoravlju i na severu Srbije. Ima ih po Hercegovini, Bosni na Majevici u opštini Lopare, dok se u Srbiji sreću i u Sremu, Bačkoj u Zmajevu, a neki se mogu naći i u današnjoj Makedoniji.

Osim po vojevanju, Piperi su bili poznati po kvalitetnim vinogradarskim sortama koje su uzgajali.

Vera

Kao posledica učestalih sukoba, veoma malo crkava je bilo izgrađeno u Piperskom kraju. Svi crkveni objekti u tom području su pravoslavni.[1] Najveći manastir u tom kraju jeste srpski pravoslavni manastir Ćelija Piperska najverovatnije iz 12. veka. Ovome ide u prilog da je današnji manastir okružen sa dve značajne iskopine: Gradinom, iz 9. veka, za koju se pretpostavlja da je bila sedište Episkopije, a druga je Djevič grad, za koji se misli da je bio ženski manastir. Tu se nalazi i iskopina crkve, pretpostavlja se iz 6. veka, koja je bila posvećena Arhanđelu Mihajlu.[50] Smatra se da je manastir Ćelija Piperska podigao Stefan Nemanja.[12] U 17. veku ga je obnovio Prepodobni Stefan Piperski koji je tamo boravio do svoje smrti.[50] Od ostalih crkava treba spomenuti onu na Blizni i Bjeloglavu u Radeći, gde je bilo opšte pipersko zborište.[12] Takođe, među manastirima u blizini Pipera je i ranije spomenuti ženski manastir Duga Moračka.[51] Podignut je u 13. veku i ktitor mu je bio Vukan Nemanjić. Posvećen je Uspenju Presvete Bogorodice. Manastir je prvobitno sagrađen na Gospođin polju na ušću Male rijeke u Moraču, na oko 10 kilometara udaljenosti od sadašnje lokacije. Zbog neprestane opasnosti od Osmanlija i pretnji po manastir, 1752. godine, Piperi, Kuči, Bratonožići i Vasojevići ga izmeštaju na skrovitije mesta u selo Duga, ispod Kaluđerovog brda. Ono je puno pećina, u kojem su se u 14. i 15. veku podvizavali monasi isihasti, što govori o dugoj aktivnosti i tradiciji pravoslavlja u ovim krajevima. Prema predanju, u vreme premeštanja bila je kolona ljudi u dužini od 6 km, koji su sa ruke na ruku preneli su kamen po kamen manastira za jednu noć.[51] Tri godine kasnije, 1755. god. već ima dokaza da je manastir aktivan, jer tada vladika Sava i Vasilije Petrović poklanjaju 20-ak bogoslužbenih knjiga manastiru na Dugi.[51] Tu su postojale i četiri kapije, kojih danas više nema, gde je svako pleme ulazilo na svoju kapiju, koje su bile raspoređene simetrično u obliku krsta u odnosu na hram. Ovde se podigao i veliki duhovnik 19. veka – arhimandrit Mojsije Zečević, čije je sedište bilo u Đurđevim Stupovima. On je od 3. do 15. godine svog života bio je u manastiru Dugi, gde je i zamonašen. Bio je desna ruka Sv. Petru Cetinjskom, i mnogo učinio na utvrđivanju pravoslavlja i učestvovao je u sprečavanju menjanja vere u Islam svog plemena Vasojevića.[51] U blizini u susednim Bratonožićima sa kojima su Piperi vezani, je i manastir Svetog Nikole u Pelevom Brijegu koji je bio aktivan još u vreme srpske dinastije Nemanjića.[51]

Iako su uslovi bili veoma teški, Piperi su se odlikovali velikom privrženošću veri, a o ljudima koji su prihvatili Islam kao veru, u Piperima gotovo da nema i gotovo da se nigde ne spominju, ni u istorijskim spisima ni u predanju, sem jednog malog broja koji je u Spuž došao iz Pipera, kao i malom broju porodica iz drugih krajeva.[12] O značaju crkve za Pipere svedoči i to da dok su bili pod upravom Skenderiskog mitropolita, njihove veze sa Crnogorcima su bile slabe i često su dolazili u sukobe. Čim su potpali pod Crnogorsku mitropoliju oko 1675. godine za vreme vladike Rufima II, veze su postale tešnje što je kulminiralo i političkim ujedinjenjem jednih sa drugima.[12]

Povodom pitanja religije Pipera, istoričar Vladimir Ćorović je na osnovu dela Istorija Crne Gore Sime Milutinovića naveo u Istoriji srpskog naroda da su do 1610. godine, iako srpsko pleme, Piperi bili katolici.[5] Treba napomenuti da je ovo period intenzivnijeg rada rimokatoličkih sveštenika u prostorima pod Osmanlijama.[5] Milutinović je to izneo na osnovu narodnog predanja iz Kuča o prelasku dela Kuča katolika srpske nacionalnosti, konkretno Drekalovića, i drugih, u pravoslavlje za vreme vladike Rufima i da je to završeno početkom 17. veka.[5] Konkretno, Sima Milutinović navodi da je Rufim preveo nazad u pravoslavlje Kuče, Bratonožiće i Drekaloviće, koje su okolni katolički Albanci, kako Sima Milutinović kaže, namamili na katolicizam odnosno, po čijim uticajem su se pokatoličili.[52] Vrativši se nazad u pravoslavlje, i pored bratimljenja sa okolnim albanskim plemenima, prestali da daju svoje žene da se udaju za Albance, već su se samo ponekad ženili Albankama.[52] Takođe, prema Ćoroviću, aktivnost Rufima na sprečavanju širenja katolicizma potvrđuju određeni izveštaji katoličkog sveštenstva u tom periodu. Ipak, u istom delu, Ćorović navodi da su za vreme pada pod Osmanlije ovi prostori bili gotovo u potpunosti pravoslavni, kako srpska plemena poput Pipera, tako i Albanci.[5] Da je to očigledno, navode i mnogobrojni drugi istoričari, poput Ivana Božića, a na osnovu istorijskih izvora iz perioda pre 15. veka.[48]

Ipak, da su Piperi i pre 1610. bili pravoslavci, odnosno da nisu bili izvorno katolici, potvrđuje i ono Sima Milutinović u spomenutom delu zapravo izneo, jer je spomenuo predanje koje uključuje susedne Bratonožiće, a ne i Pipere, kao i to da su prevedeni prvo na katolicizam, a onda vraćeni nazad u pravoslavlje intervencijom Rufima. Pipere kao pravoslavce beleže i istorijski izvori iz tog perioda. Među njima je i prethodno spomenuti dogovorom iz 1455. godine sa Crnojevićem i Mlečanima. Odatle se jasno vidi da su Piperi pravoslavci i izričito tražili da im se ne dovodi katoličko sveštenstvo.[1][3][10] Isto se vidi i iz turskih popisa iz kraja 15. i početka 16. veka.[2] Dodatno, u njima se vidi da stanovništvo mahom ima slovenska i hrišćanska imena, gde među njima izostaju ona koja se mogu vezati za katolike. Takođe, jedini izvor iz tog perioda koji ih beleži sa drugim brdskim plemenima i navodi da među svima njima zajedno ima i katolika je delo barskog nadbiskupa i primasa srpskog Marina Bicija (Marino Bizzi), napisano upravo 1610. godine nakon njegovog obilaska prostora Crne Gore, Albanije i Srbije. Delo je napisano sa ciljem prikupljanja podataka, ali i su opisani i pokušaji pokatoličavanja pravoslavnih. Bici navodi u svom izveštaju iz 1610. godine Klimente koje su činili 10 sela, odnosno plemena, a pored albanskih plemena za koja navodi da su katolička, navodi i brdska, odnosno Pipere, Bjelopavliće, Bratonožiće, te i Kuče (koji su kasnije opisani kod Bolice kao katolici). Ipak, poznato je da tih 10 sela, ili plemena, nisu činila Klimente, već da su to bila zasebno odvojena plemena. Za prethodno spomenuta brdska plemena, naveo je da govore dalmatinskim jezikom (kako je nazivao jezik Slovena) za razliku od Albanaca koji su govorili albanskim, a za Kuče (u nekim kasnijim verzijama pogrešno zapisani kao Cuce) da su mešovito pravoslavni i katolici, dok je religijsku pripadnost za prethodna dalmatinska plemena izostavio.[53][54] Nedugo kasnije, Marijan Bolica (Mariano Bolizza) je zabeležio u ranije spomenutom njegovom izveštaju podatke o srpskim i albanskim plemenima na prostoru Zete. Za razliku od Bicija koji je Pipere kolektivno opisao sa ostalim srpskim plemenima, on daje konkretnije podatke o Piperima pojedinačno. Navodi da u Piperima 1614. godine ima 270 kuća i oko 700 naoružanih ljudi pod komandom ranije spomenutog Radoslava Božidarova, a zapisani su svi kao pripadnici srpske pravoslavne vere.[2][27] Isto važi i u svim kasnijim izveštajima i defterima, gde se izričito spominju kao srpske pravoslavne veroispovesti.[1] Istorijski izvori beleže Pipere kao pravoslavce od samog pomena imena Pipera iz 15. veka. Činjenici da su Piperi od nastanka plemena bili pravoslavni ide u prilog i to da su jedini crkveni objekti u Piperima i okolini pravoslavni.[1]

Poznati Piperi

Ispod je spisak poznatih ljudi koji su rođeni u Piperima ili čije porodice vode poreklo iz Pipera:

Reference

  1. ^ a b v g d đ e ž z i j k l lj m n nj Erdeljanović, Jovan (1907). Kuči, Bratonožići i Piperi. Beograd: Državna štamparija Kraljevine Srbije - Srpski etnografski zbornik. str. 244—477. 
  2. ^ a b v g d đ e ž z i j k l lj m n nj o p r s t ć u f h c č dž š aa ab av ag ad ađ Đurđev, Branislav (1984). Postanak i razvitak brdskih, crnogorskih i hercegovačkih plemena (PDF). Podgorica (Titograd): Crnogorska akademija nauka i umjetnosti. str. 170—201. Pristupljeno 22. 01. 2018. 
  3. ^ a b v Dimitrije Milaković, Istorija Crne Gore 1856. g
  4. ^ a b v g d đ Cvijić, Jovan (2009). Psihičke osobine Južnih Slovena. Antologija srpske književnosti. str. 44—54. 
  5. ^ a b v g d Ćorović, Vladimir (1997). Istorija srpskog naroda. eBook Portal. Pristupljeno 14. 08. 2018. 
  6. ^ K. Király, Béla; Rothenberg, Gunther Erich Rothenberg (1982). War and Society in East Central Europe: East Central European Society and War in the Pre-Revolutonary Eighteenth Century. Brooklyn College Press. 
  7. ^ a b v g d đ e ž Erdeljanović, Jovan (1907). Kuči, Bratonožići i Piperi. Beograd: Državna štamparija Kraljevine Srbije - Srpski etnografski zbornik. str. 313—322. 
  8. ^ „pepper”. Online Etymology Dictionary. Pristupljeno 21. 01. 2018. 
  9. ^ Schrader, Otto (1901). Reallexikon der indogermanischen altertumskunde: Grundzüge einer kultur- und völkergeschichte Alteuropas. K. J. Trübner. str. 619. Pristupljeno 21. 01. 2018. 
  10. ^ a b v g d đ e ž Kovijanić, Risto (1974). Pomeni crnogorskih plemena u kotorskim spomenicima (XIV-XVI vijek). Titograd: Istorijski institut SR Crne Gore. str. 43,52,101—117,132. 
  11. ^ a b Erdeljanović, Jovan (1907). Kuči, Bratonožići i Piperi. Beograd: Državna štamparija Kraljevine Srbije - Srpski etnografski zbornik. str. 245—272. 
  12. ^ a b v g d đ e ž z i j k Erdeljanović, Jovan (1907). Kuči, Bratonožići i Piperi. Beograd: Državna štamparija Kraljevine Srbije - Srpski etnografski zbornik. str. 280—309. 
  13. ^ a b v Erdeljanović, Jovan (1907). Kuči, Bratonožići i Piperi. Beograd: Državna štamparija Kraljevine Srbije - Srpski etnografski zbornik. str. 418—436. 
  14. ^ a b v Erdeljanović, Jovan (1907). Kuči, Bratonožići i Piperi. Beograd: Državna štamparija Kraljevine Srbije - Srpski etnografski zbornik. str. 311—322. 
  15. ^ a b v g d Ćirković, Sima (2004). Srbi među evropskim narodima. Equilibrium. 
  16. ^ a b Stareţu, Ştefan (2015). „MEDIEVAL NAME AND ETHNICITY: SERBS AND VLACHS”. BALCANICA POSNANIENSIA. XXII/1 (IUS VALACHICUM I). Pristupljeno 12. 08. 2018. 
  17. ^ Konstantin Jireček, "Istorija Srba II", Beograd, 1952, 45
  18. ^ Ratislav Petrović, Pleme Kuči 1684-1796, strana 23.
  19. ^ a b v g d đ e ž z i j k l lj m Erdeljanović, Jovan (1907). Kuči, Bratonožići i Piperi. Beograd: Državna štamparija Kraljevine Srbije - Srpski etnografski zbornik. str. 273—309. 
  20. ^ Fleming, Thomas (2002). Montenegro: The Divided Land. Chronicles Press. str. 68. Pristupljeno 14. 08. 2018. 
  21. ^ a b v Ćorović, Vladimir (2011). Preokret u držanju Srba, Istorija srpskog naroda. Pristupljeno 14. 08. 2018. 
  22. ^ Jačov, Marko (1997). I Balcani tra impero ottomano e potenze europee (sec. XVI e XVII): il ruolo della diplomazia pontificia. Periferia. „"sotto il commando di Gardan Vaivoda"” 
  23. ^ Istorijski zapisi. 1959. Pristupljeno 14. 08. 2018. 
  24. ^ a b v g d Stanojević, Dr Gligor (1976). Crna Gora od pada Crnojevića do vladike Danila Petrovića, Monografija Crna Gora. Beograd. str. 176—193. 
  25. ^ Đerić, Vasilije (1914). O srpskom imenu po zapadnijem krajevima našega naroda (drugo izdanje). Štamparija Dositeja Obradovića. str. 2. 
  26. ^ Soranzo, L. (1599). L' Ottomano. 
  27. ^ a b Mariano Bolizza, report and description of the sanjak of Shkodra (1614)
  28. ^ Mitološki zbornik. Centar za mitološke studije Srbije. 2004. str. 24, 41—45. 
  29. ^ Belgrade (Serbia). Vojni muzej Jugoslovenske narodne armije (1968). Fourteen centuries of struggle for freedom (PDF). The Military Museum. str. 24. Pristupljeno 22. 01. 2018. 
  30. ^ Dimitrije-Dimo Vujovic, Prilozi izučavanju crnogorskog nacionalnog pitanja /The Research of the Montenegrin Nationality/ (Niksic: Univerzitetska rijec, 1987), p. 172.
  31. ^ Miller, William (12. 10. 2012). The Ottoman Empire and Its Successors 1801-1927. Routledge. ISBN 978-1-136-26046-9. 
  32. ^ Rudić, Srđan; Pavlović, Lea (2016). Srpska revolucija i obnova državnosti Srbije : Dvesta godina od Drugog srpskog ustanka. Beograd: Istorijski institut. str. 62—63. 
  33. ^ Luković, Miloš. ISTRAŽIVANjA VALTAZARA BOGIŠIĆA PLEMENSKOG DRUŠTVA U CRNOJ GORI, HERCEGOVINI I ALBANIJI (PDF). Beograd: Balkanološki institut SANU. str. 5—7. Pristupljeno 16. 07. 2018. 
  34. ^ a b Vuk Stefanović Karadžić, [Beleške za žitija], Mirko Apostolović, Istorijski spisi II, Sabrana dela Vuka Karadžića, knjiga šesnaesta, Beograd 1969, 205.
  35. ^ a b Milan Đ. Milićević, Pomenik znamenitih ljudi u srpskog naroda novijeg doba, Beograd 1888, 729-733
  36. ^ a b v Nedeljković, Mile (2001). „Ko su Šumadinci” (PDF). Glas Javnosti: 111—112. Arhivirano iz originala (PDF) 04. 03. 2016. g. Pristupljeno 23. 08. 2018. 
  37. ^ Digitalna biblioteka crnogorske kulture: „Portert divizijara Milutina Vučinića (1869—1922)“, Novak Adžić, pristup 25.8.2013
  38. ^ Simović, Slobodan (2014). Piperi u Prvom svjetskom ratu. Podgorica: Savez udruženja boraca NOR-a i antifašista Crne Gore. 
  39. ^ Pavle Ljumović, „Ivan Milutinović - čovjek i ratnik“, „Pobjeda“ Podgorica
  40. ^ „Becić Milan”. Istorija fudbalske reprezentacije Srbije. Pristupljeno 22. 01. 2018. 
  41. ^ Banac 1988, With Stalin against Tito, p. 171
  42. ^ Lakić, Zoran; Pajović, Radoje; Vukmanović, Gojko (1963). Narodnooslobodilačka borba u Crnoj Gori 1941-1945: Hronologija događaja. Titograd: Istorijski institut. 
  43. ^ Ivetić, Vladimir (2000). Načelnici generalštaba 1876—2000. Beograd: Novinsko-informativni centar VOJSKA. 
  44. ^ Petar Požar, Jugosloveni žrtve staljinskih čistki (str. 54-60), Beograd, 1989.
  45. ^ ZBORNIK DOKUMENATA I PODATAKA O NARODNOOSLOBODILAČKOM RATU JUGOSLOVENSKIH NARODA (PDF) (Tom 3, Knjiga 6 izd.). Beograd: VOJNOIZDAVAČKI ZAVOD „VOJNO DELO". 1954. str. 43. Pristupljeno 22. 01. 2018. 
  46. ^ Pajović, dr Radoje (1977). Kontrarevolucija u Crnoj Gori - Četnički i Federalistički pokret 1941-1945. Cetinje: Obod. str. 150, 410. 
  47. ^ a b v g d đ Vukićević, Ivan. „Rodovi u Crnoj Gori prema narodnim predanjima”. Srpski DNK Projekat, Poreklo. Arhivirano iz originala 22. 01. 2018. g. Pristupljeno 22. 01. 2018. 
  48. ^ a b v Bogdanović, Dimitrije; Mihaljčić, Rade; Ćirković, Sima; Kalić, Jovanka; Kovačević-Kojić, Desanka; Blagojević, Miloš; Babić-Đorđević, Gordana; Spremić, Momčilo; Đurić, Vojislav J.; et al. (1982). Istorija srpskog naroda II. Beograd: Srpska književna zadruga. str. 278—289, 414—431. 
  49. ^ „Svijet ratničkih družina i stočarskih katuna”. Istorija crne Gore, Grupa autora. 2. Titograd. 1970. 
  50. ^ a b „Ćelija Piperska”. Manastir Ćelija Piperska. Pristupljeno 20. 03. 2018. 
  51. ^ a b v g d „Ženski manastiri”. Mitropolija Crnogorsko-Primorska. Pristupljeno 15. 08. 2018. 
  52. ^ a b Milutinović Sarajlija, Sima (1835). Istorija Crne Gore. Cetinje: Prema štampanom izdanju Svetigore. Pristupljeno 18. 08. 2018. 
  53. ^ Bici, Marino (1985). Iskušenja na putu po crnogorskom primorju, Albaniji i Srbiji 1610. godine (Prevod sa italijanskog izd.). Budva: Opštinski arhiv Budva u saradnji sa Leksikografskim zavodom Crne Gore. str. 99. 
  54. ^ Arsenije III Crnojević u istoriji i književnosti, tom 1. Naučna knjiga. 1949. str. 19. Pristupljeno 14. 08. 2018. 
  55. ^ Narodni heroji Jugoslavije tom I. Beograd: Narodna knjiga. 1982. 

Literatura

Vidi još

Spoljašnje veze

Preuzeto iz „https://sr.wikipedia.org/w/index.php?title=Пипери&oldid=27552970”