Pravoslavlje u Severnoj Makedoniji

Pravoslavlje u Severnoj Makedoniji je religijsko-geopolitički pojam kojim se označava istorijsko i savremeno prisustvo hrišćanskog pravoslavlja na prostorima koji ulaze u okvire državnih granica današnje Severne Makedonie. Pravoslavlje je dominantna veroispovest u Severnoj Makedoniji, kojoj pripada znatna većina stanovništva (68%). Najveći deo pravoslavnog stanovništva pripada Makedonskoj pravoslavnoj crkvi, dok manji deo pripada Pravoslavnoj ohridskoj arhiepiskopiji, koja ima autonomni status unutar Srpske pravoslavne crkve.

Pravoslavlje u Severnoj Makedoniji (plava boja), prema rezultatima popisa stanovništva iz 2002. godine

Rano hrišćanstvo

Vizantijske pokrajine tokom 6. veka na prostoru jugoistočne Evrope, uključujući i područje današnje Severne Makedonije

U vreme pojave ranog hrišćanstva na širem prostoru jugoistočne Evrope, teritorija današnje Severne Makedonije bila je podeljena između dve starorimske provincije: Makedonije i Mezije. Prema Novom zavetu, hrišćanstvo se u susednim oblastima današnje grčke Makedonije pojavilo već u vreme misionarskih putovanja apostola Pavla, a glavni hrišćanski centar na tom području bio je Solun. Počevši od tog vremena (1. vek), hrišćanstvo se postepeno širilo i prema unutrašnjosti antičke Makedonije i susedne Gornje Mezije.

Kao rezultat postepene hristijanizacije, već početkom 4. veka hrišćani sa prostora današnje Severne Makedonije imali su dobro uređenu crkvenu organizaciju, sa lokalnim episkopima koji su učestvovali na pomesnm i vaseljenskim saborima. Vudije, episkop Stobijski (Veles) učestvovao je na Prvom vaseljenskom saboru u Nikeji (325). Evagrije Iraklijski (Bitolj) je učestvovao na Petom pomesnom saboru u Sardici (343). Kvintil Iraklijski je učestvovao na saboru u Efesu (449) i Četvrtom vaseljenskom saboru u Halkidonu (451). Nikolaj Stobijski je bio potpisnik odluka Četvrtog vaseljenskog sabora, a Benino Iraklijski je učestvovao je u radu Petog vaseljenskom sabora u Carigradu (553).

Tokom 4. i 5. veka, područje današnje Severne Makedonije bilo je podeljeno između tri poznorimske provincije: Makedonije (jugoistočni deo), Novog Epira (jugozapadni deo) i Dardanije (severni deo). Najznačajniji hrišćanski centar bili su antički Skupi (današnje Skoplje). Taj grad je tokom poznoantičkog perioda bio metropola provincije Dardanije, te je shodno tome i episkop Skupija bio mitrpolit nad svim episkopima u toj provinciji. Ostali delovi današnje severne makedonije bili su potčinjeni mitropolitima u Solunu i antičkom Dirahijumu (današnji Drač). Značajniji episkopski centri bili su: Herakleja, Bargala i Stobi. U tom peridu na prostoru današnje Severne Makedonije podignuto je nekoliko ranohrišćanskih bazilika.

Za vreme vladavine vizantijskog cara Justinijana I (527—565), izvršeno je veliko preuređenje crkvenih odnosa. Tada je osnovana nova Arhiepiskopija Justinijana Prima (535) čiji se cetar nalazio u istoimenom gradu (današnji lokalitet Caričin Grad kod Lebana u Srbiji). Novoj arhiepiskopiji dodeljena je nadležnost nad nekoliko provincija, uključujući i delove današnje Severne Makedonije. Prema prvobitnoj odluci (535), pomenutoj arhiepiskopiji je pored čitave Dardanije pripala i susedna Makedonija Sekunda, ali ta provincija je naknadno (545) vraćena pod nadležnost solunskog arhiepiskopa. Za to vreme, oblast oko antičkog Lihnida (današnji Ohrid) pripadala je provinciji Novi Epir, čiji je mitropolit stolovao u antičkom Dirahijumu (današnji Drač).

Srednjovekovna i rana novovekovna istorija

Crkva Sv. Sofije u Ohridu

Glavni članak: Ohridska arhiepiskopija

Tokom 7. veka na teritoriji Makedonije dovršeno je naseljavanje slovenskih plemena i njihovog delimičnog mešanja sa starosedeocima. Proces hristijanizacije Slovena tekao je postepeno i dovršen je tek u 9. veku, nakon čuvene misije Svete braće Ćirila i Metodija, poreklom iz Soluna. Oni su sastavili prvu slovensku azbuku i preveli Sveto pismo i druga dela koja su bila potrebna kako bi se crkvene službe i molitve odvijale na staroslovenskom jeziku kojim je narod govorio, nasuprot latinskom i grčkom. Kliment Ohridski je osnovao je prvo bogoslovsko učilište za Slovene na ovim prostorima, a Naum Ohridski je osnovao prvi slovenski manastir na brežuljku pokraj Ohridskog jezera.

Pečat Opšteg muzeja Ohridske arhiepiskopije arhiepiskopije iz 1516 godine

Za vreme postojanja Samuilovog carstva (976-1018) celokupno područje današnje Severne Makedonije nalazilo se u sastavu te države. Uporedo sa izgradnjom centralne držvne vlasti, car Samuilo je pristupio preuređenju crkvenih odnosa na oslobođenim područjima. Nakon raznih promena i premeštanja crkvenog središta, Samuilo je krajem 10. veka uredio novo crkveno središte u Prespi, čime je stvorena nova Prespanska arhiepiskopija, koja je takođe smatrana i patrijaršijom. Tokom poznijih godina Samuilove vladavine, kada je porastao značaj Ohrida kao glavnog centra političke vlasti, u taj grad je iz Prespe preneto i sedište arhiepiskopije, odnosno patrijaršije, a takvo uređenje je zadržano i za vreme vladavine Samuilovih naslednika.

Nakon vizantijskog osvajanja (1018) došlo je do reorganizacije crkvene uprave i osnivanja vizantijske Ohridske arhiepiskopije (1019), koja je postojala sve do 1767. godine.

U periodu od početka 11. do kraja 13. veka, ovoj arhiepiskopiji su pripadale i sve eparhije na području Vardarske Makedonije. Nakon stvaranja autokefalne Srpske arhiepiskopije (1219) i širenja srpske vlasti prema severnim područjima Vardarske Makedonije (1282), pojedine eparhije na tom području su priključene Srpskoj pravoslavnoj crkvi koja je 1346. godine proglašena za patrijaršiju na velikom državnom i crkvenom saboru koji je održan upravo u Skoplju. Područje Vardarske Makedonije je ostalo podeljeno i nakon obnove Srpske patrijaršije (1557), kojoj su pripadale severne eparhije, dok su južne ostale u sastavu Ohridske arhiepiskopije.

Takvo uređenje je ostalo sve do 1766. i 1767. godine, kada je turski sultan Mustafa III ukinuo Srpsku patrijaršiju i Ohridsku arhiepiskopiju, a njihove eparhije sjedinio sa Carigradskom patrijaršijom. Carigradsko (fanariotsko) neprijateljstvo prema drevnim crkvenim središtima u Peći i Ohridu bilo je izraženo do te mere da u tim mestima nakon ukidanja Srpske patrijaršije i Ohridske arhiepiskopije nisu bili postavljeni čak ni episkopi, već su obe arhijerejske katedre ukinute i pripojene sa susednim eparhijama.

Nakon 1766. i 1767. godine, kada su sve eparhije na području Vardarske Makedonije potpale pod jurisdikciju Carigradske patrijaršije, za arhijereje u tim eparhijama su po pravilu postavljani Grci. Iako je među njima bilo i zaslužnih arhijereja, većina nije poznavala slovenski jezik i narodne običaje, a mnogi od njih su bili zagovornici helenizacije. Pored toga, česte su bile i zloupotrebe u upravljanju eparhijama, što je dovodilo do sukoba i sporova između narodnog sveštenstva i grčke jerarhije. Sukobi su dobili na žestini sredinom 19. veka, nakon os Bugarske egzarhije u čijem stvaranju su učestvovali lokalni prvaci Braća Miladinovi, Grigor Prličev i Kuzman Šapkarev. Kao nekanonska tvorevina, koja je ozvaničena sultanskim fermanom iz 1870. godine, Bugarska egzarhija je od samog početka bila nepriznata od strane Carigradske patrijaršije i ostalih pomesnih crkava. Stoga je u mnogim eparhijama došlo do podele pravoslavnih hrišćana na pristalice raskolničke egzargije i pristalice kanonske patrijaršije. Nasuprot kanonskim eparhijama Carigradske patrijaršije, raskolnička Bugarska egzarhija je osnovala svoje posebne eparhije Bitoljsku, Velešku, Debarsku, Ohridsku, Skopsku, Strumičku, Nevrokopsku i ispostave u Kosturu, Lerinu, Vodenu, Solunu, Kukušu, Seru, Melniku i Drami. Uz podršku Bugarske države, egzarhija je razvila snažnu antigrčku i antisrpsku aktivnost, ne samo u oblasti crkvenih i prosvetnih poslova, već i u drugim oblastima društvenog života, neretko vršeći progon kanonskih sveštenika, od kojih su mnogi izgubili i živote od ruku egzarhista. Uz upotrebu svih sredstava, Bugarska egzarhija je postigla značajne uspehe, tako da je 1912. godine imala čak 1,373 egzarhijskih škola sa 2,266 učitelja i 78,854 učenika u celom regionu Makedonije. Nakon Balkanskih ratova i konačne propasti turske vlasti, sve egzarhijske eparhije i ostale ustanove su uklonjene sa područja Vardarske Makedonije, pošto je privremebu upravu nad tim područjem preuzela Srpska pravoslavna crkva.

Novija i savremena istorija

Nakon oslobođenja Vardarske Makedonije od vekovne turske vlasti (1912-1913) i priključenja tog područja Kraljevini Srbiji pokrenuti su zvanični pregovori sa Carigradskom patrijaršijom radi uključivanja tamošnjh eparhija u sastav Beogradske mitropolije. Iako su uspešno započeti, pregovori su uskoro morali biti obustavljeni usled izbijanja Prvog svetskog rata (1914). Neposredno po okončanju rata (1918) došlo je do nastavka pregovora koji su okončani sporazumom o prenosu nadležnosti nad tamošnjim eparhijama sa Carigradske patrijaršije na Srpsku pravoslavnu crkvu koja je 1920. godine obnovila svoje puno kanonsko jedinstvo u stepenu patrijaršije. Tada je izvršeno i preuređenje eparhijskih uprava na području Vardarske Makedonije, tako da su od 1920. godine postojale četiri eparhije: Skopska, Ohridska, Bitoljska i Zletovsko-strumička. Novo preuređenje izvršeno je 1931. godine, kada je došlo do spajanja Ohridske i Bitoljske eparhije u jedinstvenu Ohridsko-bitoljsku eparhiju. Takvo stanje ostalo je nepromenjeno sve do izbijanja Drugog svetskog rata (1941).

U periodu okupacije Vardarske Makedonije od strane Bugarske (1941—1944), srpski arhijereji su bili proterani, kao i mnogi sveštenici, a znatan broj je postradao od bugarskog okupatora. Sve crkvene ustanove su voljom okupacionih vlasti stavljene pod upravu tada još uvek kanonski nepriznate Bugarske pravoslavne crkve.

Nakon oslobođenja i stvaranja posebne jugoslovenske federalne jedinice Makedonije u jesen 1944. godine, u delu pravoslavnog sveštenstva na tom području se pojavio pokret za stvaranje "Makedonske pravoslavne crkve". Među pobornicima takvih zamisli postojale su dve struje, od kojih se prva zalagala za dobijanje autonomnog statusa unutar SPC, dok se druga zalagala za potpunu autokefalnost. Sva ova pitanja imala su i svoju političku pozadinu. Tokom narednih godina došlo je do postepenog zaoštravanja u rešavanju ovih pitanja, usled čega je zapretila opasnost od otvorenog raskola.

Nakon proglašenja nezavisnosti Republike Makedonije u proleće 1992. godine, Sveti arhijerejski sabor Srpske pravoslavne crkve je na vanrednom zasedanju doneo odluku da se zbog izmenjenih okolnosti za sve eparhije u Makedoniji postavi poseban administrator. Na narednom zasedanju Svetog arhijerejskog sabora SPC u proleće 1993. godine za administratora je izabran Jovan Mladenović, novoizabrani vikarni episkop tetovski. Iako je vladika Jovan kao administrator pokušao da poseti eparhije SPC u Republici Makedoniji, rad na tom području mu je bio onemogućen. Stoga je privremeno boravio u manastiru Prohor Pčinjski i odatle je obavljao svoje administratorske dužnosti. Nakon njegovog izbora za episkopa zapadnoameričkog (1994), dužnost administratora je poverena vranjskom episkopu Pahomiju Gačiću koji je takođe nailazio na velike poteškoće u radu na organizaciji pravilnog crkvenog života u Republici Makedoniji. Svi ovi napori Srpske pravoslavne crkve bili su usmereni ka otklanjanju crkvenog raskola i pronalaženju rešenja za uspostavljanje kanonskog poretka u Republici Makedoniji.

Vidi još

• Prespanska arhiepiskopija
• Ohridska arhiepiskopija
• Pravoslavna ohridska arhiepiskopija
• Istorija Srpske pravoslavne crkve
• Niški sporazum (2002)
• Makedonsko pitanje
• Makedonska pravoslavna crkva
• Makedonska istinska pravoslavna crkva

Literatura

• Vraniškoski, Jovan (2008). Kratka istorija na Ohridskata arhiepiskopija. Beograd: Izdavački fond Srpske pravoslavne crkve. 
• Dragojlović, Dragoljub (1991). „Archevéché d'Ohrid dans la hiérarchie des grandes églises chrétiennes”. Balcanica. 22: 43—55. 
• Đorđević, Ivan M. (2008). „Predstava kralja Marka na južnoj fasadi crkve Svetog Dimitrija u Markovom manastiru”. Studije srpske srednjovekovne umetnosti. Beograd: Zavod za udžbenike. str. 437—446. 
• Đurić-Mišina, Veljko (2002). Letopis Srpske pravoslavne crkve 1946-1958. godine: Vreme patrijarha Gavrila (1946-1950) i Vikentija (1950-1958). knj. 3. Knin-Beograd: Zora. 
• Đurić-Mišina, Veljko (2012). German Đorić - patrijarh u obezboženom vremenu. knj. 2. Beograd: Manastir Slanci. 
• Kalić, Jovanka (1979). „Crkvene prilike u srpskim zemljama do stvaranja arhiepiskopije 1219. godine”. Sava Nemanjić-sveti Sava: Istorija i predanje. Beograd: SANU. str. 27—53. 
• Kalić, Jovanka (2007). „Srpska država i Ohridska arhiepiskopija u XII veku”. Zbornik radova Vizantološkog instituta. 44: 197—208. 
• Ljubinković, Radivoje (1969). „Prilog proučavanju Samuilove autokefalne crkve”. Starinar. 19: 125—139. 
• Popović, Radomir V. (1995). Rano hrišćanstvo na Balkanu pre doseljenja Slovena (Srbija, Povardarje, Crna Gora). Beograd. 
• Pirivatrić, Srđan (1997). Samuilova država: Obim i karakter. Beograd: Vizantološki institut. 
• Puzović, Predrag (1999). „Raskol u Srpskoj pravoslavnoj crkvi - makedonsko crkveno pitanje”. Vardarski zbornik (1): 155—173. 
• Radonić, Jovan (1950). Rimska kurija i južnoslovenske zemlje od XVI do XIX veka. Beograd: Naučna knjiga. 
• Slijepčević, Đoko M. (1958). The Macedonian Question: The Struggle for Southern Serbia. Chicago: The American Institute for Balkan Affairs. 
• Slijepčević, Đoko M. (1962). Istorija Srpske pravoslavne crkve. 1. Minhen: Iskra. 
• Slijepčević, Đoko M. (1966). Istorija Srpske pravoslavne crkve. 2. Minhen: Iskra. 
• Slijepčević, Đoko M. (1986). Istorija Srpske pravoslavne crkve. 3. Keln: Iskra. 
• Slijepčević, Đoko M. (1969). Makedonsko crkveno pitanje. Minhen: Iskra. 
• Tričković, Radmila (1980). „Srpska crkva sredinom XVII veka”. Glas SANU. 320 (2): 61—164. 
• Turlej, Stanisław (2016). Justiniana Prima: An Underestimated Aspect of Justinian's Church Policy. Krakow: Jagiellonian University Press. 

Spoljašnje veze

• Zvanična stranica Pravoslavne ohridske arhiepiskopije
• Zvanična stranica Makedonske pravoslavne crkve
• Svetosavlje: Pripremanje "Makedonske pravoslavne crkve"
• Svetosavlje: Makedonska pravoslavna crkva
• Marko Nikolić, Duško Dimitrijević, "Macedonian Orthodox Church (MOC)" in Former Yugoslav State Arhivirano na sajtu Wayback Machine (1. februar 2014)