Википедија

Propaganda tokom ratova u Jugoslaviji

Tokom jugoslovenskih ratova (1991−2001) propaganda je naširoko korišćena u medijima Republike Jugoslavije, Hrvatske i Bosne i Hercegovine.

Tokom svih sukoba, sve strane su koristile propagandu kao sredstvo medijskog rata. Mediji u bivšoj Jugoslaviji bili su etnički podeljeni, sa samo nekoliko nezavisnih glasova protiv nacionalističke retorike.

Propaganda je široko korišćena od strane Slobodana Miloševića. Svoje napore za kontrolu medija započeo je krajem 1980-ih, a do 1991. godine uspešno se spojio RTS i drugi srpski mediji koji su u velikoj meri postali glasnik njegovog režima. Deo optužnice Međunarodnog krivičnog suda za bivšu Jugoslaviju protiv Miloševića optužuje ga i za upotrebu medija u propagandne svrhe.

U Hrvatskoj su mediji uključivali glavnu javnu radiodifuznu kompaniju, Hrvatsku radio i televiziju i uglavnom su bili pod kontrolom Franja Tuđmana i njegove stranke Hrvatske demokratske zajednice. Hrvatski mediji su se bavili propagandom tokom Rata u Hrvatskoj, tako i tokom Rata u BIH.

Neki od analitičara su tvrdili da su zapadni mediji koristili propagandnu taktiku u izveštavanju o ratovima, posebno u negativnom prikazivanju Srba tokom sukoba.

Pozadina i analiza uredi

U toku raspada Jugoslavije, mediji su igrali ključnu ulogu u ljuljanju javnog mnjenja o sukobu.[1] Mediji pod kontrolom državnih režima pomogli su negovanju okruženja koje je omogućilo rat napadajući građanske principe, podstičući strah od etničkog nasilja i inžinjersku saglasnost.[1] Iako su sve strane u jugoslovenskim ratovima koristile propagandu [2], režim Slobodana Miloševića je imao vodeću ulogu u njenom širenju.[1] Milošević je 1987. počeo da koristi državnu televiziju da prikaže Socijalističku Federativnu Republiku Jugoslaviju kao „antisrpsku“, što je izazvalo rivalsku propagandu iz Hrvatske i Bosne i Hercegovine.[1] Većina medija bila je saučesnik u toj taktici, podlegli su svojim etničkim i političkim partijama i delovali kao oruđe za nacionalističku propagandu. Izuzetak je bila šačica nezavisnih medija.[1][2]

Bilo je nekoliko istaknutih medijskih skandala 1980-ih godina, poput incidenta Đorđa Martinovića iz 1985. i afere Vojko i Savle iz 1987. godine. Memorandum SANU je dobio na značaju nakon što je 1986. godine procurio u mejnstrim medije.

Mnogo pre nego što je izbio sukob u Hrvatskoj, i srpski i hrvatski mediji su pripremali svoju publiku za nasilje i oružani sukob emitujući priče o zločinima iz Drugog svetskog rata koje su počinili oni drugi. Tako su u hrvatskim medijima Srbi predstavljali četnike (povremeno partizane), a u srpskim medijima prikazivane su ustaše.[3] Kada su borbe počele, to su bile oznake koje su se rutinski koristile u medijskim ratnim izveštajima sa obe strane; uneli su mržnju i strah među stanovništvo.[3] Srpska i hrvatska propagandna kampanja takođe su pojačavale jedna drugu. Nacionalistička retorika koju su izneli hrvatski predsednik Franjo Tuđman i druge hrvatske javne ličnosti pre i posle hrvatskih parlamentarnih izbora 1990. godine pomogla je Miloševiću. Isto tako, Miloševićeva politika u Hrvatskoj izazvala je nacionalističko raspoloženje među Hrvatima, što je Tuđman iskoristio u svoju korist.[4]

I Milošević i Tuđman su preuzeli kontrolu nad medijima u svojim republikama i koristili su novinske, radio i televizijske izveštaje da raspiruju vatru mržnje.[5] Novinarka Megi O’Kejn je primetila kako su oba lidera bila svesna važnosti podsticanja propagandnih kampanja „koje bi pripremile zemlju Titove dece – u suštini etnički mešovitu zemlju – za podelu jugoslovenskog ideala”.[4]

U BIH su mediji isto tako bili podeljeni po etničkim linijama,[1][2] što je doprinelo produženju rata u Bosni i predstavljalo prepreku za postizanje mira.[1]

Zaraćene strane u jugoslovenskim ratovima koristile su različite taktike poput preuveličanih izveštaja o ratnim zločinima. Npr, i bošnjački i srpski mediji izveštavali su da su njihove bebe korišćene kao hrana za životinje u zoološkim vrtovima.[2] Žrtve masakra su pogrešno predstavljene kao pripadnici sopstvene etničke grupe ili da je druga strana ubijala svoje ljude u propagandne svrhe.[2] Sve strane su koristile dokumentarce i filmove da podrže svoje ciljeve.[2]

Srpski mediji uredi

U Međunarodnom krivičnom sudu za bivšu Jugoslaviju (MKSJ), jedna od optužnica protiv predsednika Srbije Slobodana Miloševića bila je njegova upotreba srpskih državnih medija da stvori atmosferu straha i mržnje među jugoslovenskim pravoslavnim Srbima širenjem „preuveličanog i lažne poruke etnički zasnovanih napada bosanskih Muslimana i Hrvata katolika na srpski narod".

 
 
Tokom rata u Bosni, srpske novine Večernje novosti objavile su navodni izveštaj o ratu iz Bosne, a ilustracija je bila slika Uroša Predića iz 1888. godine, prezentovana kao realistična fotografija srpskog dečaka, čija je porodica ubijena od strane Bošnjaka.[6]

Miloševićeva vladavina i kontrola srpskih medija uredi

Milošević je započeo svoje napore da preuzme kontrolu nad medijima od 1986. do 1987. [7] proces koji je završen do leta 1991. godine. Radio-televizija Beograd je 1992. godine zajedno sa Radio-televizijom Novi Sad (RTNS) i Radio-televizijom Priština (RTP) postala deo Radio-televizije Srbije, centralizovane mreže, koja je trebalo da bude razglas Miloševićeve politike. Tokom 1990-ih, Dnevnik je korišćen za veličanje „mudre politike Slobodana Miloševića“ i za napad na „sluge zapadnih sila i sile haosa i očaja“, srpsku opoziciju.[8]

Prema Danijeli Sremac, za razliku od Hrvata i Bošnjaka, srpski napori za održavanje odnosa s javnošću nisu postojali, jer je Miloševićeva vlada imala prezir prema zapadnoj štampi. [9] Međutim, Wise Communications u Vašingtonu je zastupao interese Srbije ugovorom sa srpskom naftnom kompanijom Jugopetrol do uvođenja sankcija embargom UN Srbiji. Bill Wise, predsednik firme, izjavio je: „Organizovali smo televizijske intervjue i objavljivali članke u američkim publikacijama za Slobodana Miloševića. Deo naše uloge je bio da postignemo balans u informacijama koje dolaze iz Jugoslavije”. Grupa srpskih biznismena angažovala je Ian Greer Associates da organizuje lobi u Vestminsteru, prenese srpsku poruku i spreči ekonomske sankcije Evropske ekonomske zajednice. Takođe je prestao da funkcioniše kada su UN uvele sankcije u junu 1992. godine. Ostale pi-ar aktivnosti uključivale su Burson-Marsteller, koji je vodio medijske i političke odnose za posetu novog jugoslovenskog premijera Milana Panića, i mnoštvo srpskih informativnih centara i pojedinačnih lobista sa obe strane.[10]

Prema rečima profesora Renoa De la Brosa, višeg predavača na Univerzitetu u Remsu, svedoka koje je pozvala kancelarija tužioca MKSJ, srpske vlasti su koristile medije kao oružje u svojoj vojnoj kampanji. „Konkretno u Srbiji, korišćenje medija za nacionalističke ciljeve činilo je deo dobro promišljenog plana – i sam deo strategije osvajanja i afirmacije identiteta.[11] Prema de la Brosu, nacionalistička ideologija je definisala Srbe delom prema istorijskom mitu, zasnovanom na porazu Srbije od otomanskih snaga u bici na Kosovu 1389. godine, a delom na genocidu nad Srbima počinjenom tokom Drugog svetskog rata od strane Hrvatske fašističke ustaše, koje su upravljale Nezavisnom Državom Hrvatskom. Želja Hrvata za nezavisnošću raspirila je plamen straha, posebno u većinski srpskim oblastima Hrvatske. Prema de la Brosu, novi srpski identitet postao u suprotnosti sa "ostalima": Hrvatima (prerušenim u ustaše) i muslimanima (prerušenim u poturice).[11] Termini kao što su „genocidan“, „fašistoid“, "naslednik ustaškog poglavara Ante Pavelića" i "neoustaški hrvatski kralj naslednik" srpski mediji su koristili da opisuju hrvatskog predsednika Franju Tuđmana. Nasuprot tome, Milošević je opisan kao „mudar“, „odlučan“, „nepokolebljiv“ i „osoba koja je srpskom narodu vraćala nacionalno dostojanstvo“. [12]

 
Propagandni plakat koji slavi obaranje NATO F-117 najthok 1999. tokom NATO bombardovanja Srbije 1999. godine.

Milošević je pre rata na Kosovu dozvolio objavljivanje nezavisnih štampanih medija, ali je njihova distribucija bila ograničena. Njegove metode kontrole medija uključivale su stvaranje nestašice papira, ometanje ili zaustavljanje zaliha i opreme i konfiskaciju novina zbog štampanja bez odgovarajućih dozvola ili drugih razloga. Za medije u javnom vlasništvu, on bi mogao da otpusti, unapredi, degradira ili javno osudi novinare. Godine 1998. usvojio je zakon o medijima koji je stvorio poseban sud za prekršaje da sudi za prekršaje i imao je mogućnost da izriče visoke kazne i da konfiskuje imovinu ako nije odmah plaćena.[11] Human Rights Watch je izvestio da je pet nezavisnih urednika novina optuženo za širenje dezinformacija jer su Albance koji su poginuli na Kosovu nazivali „ljudima“, a ne „teroristima“.[13] Vladini udari na nezavisne medije su se pojačali kada su snage NATO-a zapretile intervencijom na Kosovu krajem septembra i početkom oktobra. Štaviše, vlada je takođe zadržala direktnu kontrolu nad državnim radiom i televizijom, koja je obezbeđivala vesti za većinu stanovništva.[13] Prema izveštaju de la Brosa, mediji koje kontroliše Milošević svakodnevno su dosezali više od 3,5 miliona ljudi. S obzirom na to i na nedostatak pristupa alternativnim medijima, de la Bros navodi da je iznenađujuće koliki je otpor Miloševićevoj propagandi među Srbima, o čemu svedoče ne samo masovne demonstracije u Srbiji 1991. i 1996–97. godine, koje su srušile režim, već i dezerterstvo i veliki otpor pozivu za vojsku.[11] Više od 50.000 ljudi učestvovalo je na mnogim antiratnim protestima u Beogradu, a više od 150.000 ljudi učestvovalo je u najmasovnijem protestu „Marš crne trake“ u znak solidarnosti sa građanima Sarajeva. [14] [15] Procenjuje se da je između 50.000 i 200.000 ljudi dezertiralo iz Jugoslovenske narodne armije, a između 100.000 i 150.000 ljudi je emigriralo iz Srbije zbog odbijanja da učestvuje u ratu.[16][17]

De la Bros opisuje kako je Radio-televizija Srbije prikazala događaje u Dubrovniku i Sarajevu: „Prikazane slike Dubrovnika su došle sa komentarom koji optužuje one sa Zapada koji su snimili film za manipulaciju i da im je izgorela guma ispred njihovih kamera kako bi izgledalo da je grad u plamenu. Što se tiče ispaljenih granata na Sarajevo i pričinjene štete, nekoliko meseci jednostavno kao da se to nikada nije dogodilo u očima srpskih televizijskih gledalaca, jer bi beogradska televizija prikazivala slike grada snimljene mesecima, pa i godinama ranije, kako bi demantovala da je se ikada dogodilo“. Srpska javnost je bila hranjena sličnim dezinformacijama o Vukovaru, prema rečima bivšeg dopisnika Reutersa Danijela Delusa: „Srpska radio-televizija stvorila je čudan univerzum u kojem Sarajevo, bosanska prestonica, nikada nije bilo opkoljeno i u kojem je razoreni hrvatski grad Vukovar bio „oslobođen““.[11]

U presudi MKSJ-a u presudi Milanu Babiću, prvom predsedniku Republike Srpske Krajine, samoproglašenog entiteta kojim dominiraju Srbi u Hrvatskoj, stoji da je Babić držao zapaljive govore i da je zajedno sa medijima sejao strah i mržnju među Srbima u Hrvatskoj, te ih je ubedio da mogu jedino biti bezbedni u svojoj državi. Babić je naveo da je tokom tih događaja bio pod velikim uticajem srpske propagande, koja je konstantno ukazivala na pretnju od genocida Hrvatskog režima nad Srbima.[18]

Željko Kopanja, urednik nezavisnog lista Nezavisne novine, teško je povređen u eksploziji bombe u automobilu nakon što je objavio priče o zločinima koje su Srbi počinili nad Bošnjacima tokom rata u Bosni. On je verovao da su bombu postavile srpske bezbednosne službe kako bi ga sprečile da objavljuje dalje priče. Istraga federalnog istražnog biroa potkrepila je njegove sumnje.[19]

Slučajevi srpske propagande uredi

Slučaj "pakrački genocid" uredi

Tokom pakračkog sukoba, srpski list "Večernje novosti" objavio je da su hrvatske snage 2. marta 1991. godine u Pakracu ubile oko 40 srpskih civila. Priča je prihvaćena od šire javnosti, ali i kod pojedinih ministara u Vladi Srbije poput Dragutina Zelenovića. Taj izveštaj nije mogao biti potvrđen u drugim medijima iz svih sedam opština sa nazivom "Pakrac" u bivšoj Jugoslaviji.[20]

Slučaj „vukovarski masakr beba“ uredi

Dan pre pogubljenja 264 hrvatska ratna zarobljenika i civila u masakru na Ovčari, srpski mediji javili su da je u Vukovaru ubijeno 40 srpskih beba. Dr Vesna Bosanac, načelnica vukovarske bolnice iz koje su odvođeni hrvatski ratni zarobljenici i civili, rekla je da veruje da je priča o zaklanim bebama objavljena namerno da bi se srpski nacionalisti podstakli na zločin.[21]

Slučaj „Dubrovnik - 30.000 ustaša“ uredi

 
Letak kojim se Dubrovčani pozivaju na saradnju sa Jugoslovenskom narodnom armijom protiv hrvatskog „vampirskog fašizma i ustašizma“

Pre opsade Dubrovnika, jugoslovenski oficiri (tačnijePavle Strugar) [22] su uložili zajednički napor da preuveličaju „pretnju“ hrvatskog napada na Crnu Goru od strane „30.000 naoružanih ustaša i 7.000 terorista, uključujući kurdske plaćenice“.[23] Tu propagandu su naveliko širili državni mediji Srbije i Crne Gore.[24]

U stvarnosti, hrvatske vojne snage na tom području u septembru praktično nisu postojale.[25] Hrvatske snage su se sastojale od samo jedne jedinice lokalno regrutovane, koja je brojala manje od 1.500 ljudi. Takođe, nije bilo plaćenika, kurdskih ili drugih.[26]

Slučaj „Dubrovnik - zapaljene gume“ uredi

Prilikom opsade Dubrovnika 1991. godine, Vojska Jugoslavije je granatirala hrvatski grad, a Radio-televizija Srbije je Dubrovnik prikazala sa stubovima dima i tvrdila da meštani pale automobilske gume kako bi simulirali razaranje grada.[27]

„Četvrti rajh“ i „vatikanska zavera“ uredi

Beogradski mediji su ponekad izveštavali o navodnoj zaveri „stranih sila“ da unište Jugoslaviju. U jednom slučaju, TV Beograd je prikazala Tuđmana kako se rukuje sa nemačkim kancelarom Helmutom Kolom i optužila ih za zaveru da nametnu „četvrti rajh“, a čak je i Vatikan okrivljen za „podršku secesionistima“.[28] Kao posledica toga, u septembru 1991. ambasade Nemačke i Vatikana bile su mete srpskih demonstranata, koji su uzvikivali: „Papa Jovan Pavle Drugi podržava neofašizam u Hrvatskoj“.[29]

Operacije pod lažnom zastavom uredi

Tokom ozloglašenih operacija pod lažnom zastavom Labrador i Opera, koje je 1991. godine sprovela obaveštajna služba Jugoslovenskog ratnog vazduhoplovstva, srpski mediji su u više navrata iznosili lažne optužbe u kojima se Hrvatska povezivala sa Drugim svetskim ratom, fašizmom, nacizmom i antisemitizmom sa ciljem da diskredituje hrvatske zahteve za samostalnošću na Zapadu.[30][31]

Tuđmanov citat iz 1992. o "Hrvatskoj koja želi rat" uredi

Srpski mediji su isticali da je hrvatski predsednik Franjo Tuđman započeo rat u Hrvatskoj. Mediji su u više navrata spominjali njegov govor u Zagrebu 24. maja 1992. i tvrdili da je navodno rekao: „Rata ne bi bilo da ga Hrvatska nije želela“. Tokom suđenja pred Haškim tribunalom, Slobodan Milošević i Milan Martić su takođe često pribegli Tuđmanovom citatu da bi dokazali svoju nevinost.[32]

Međutim, tužioci MKSJ-a su došli do integralne trake njegovog govora, pustili je u celini tokom suđenja Martiću 23. oktobra 2006. i dokazali da Tuđman nikada nije rekao da Hrvatska „želi rat“.[33] Nakon puštanja te trake, Borislav Đukić je bio primoran da prizna da Tuđman nije rekao ono što se tvrdilo.[33] Citat je zapravo sledeći: „Neki pojedinci u svetu koji nisu bili prijatelji Hrvatske tvrdili su da smo i mi odgovorni za rat. A ja sam im odgovorio: Da, rata ne bi bilo da smo odustali od cilja stvaranja suverene i nezavisne Hrvatske. Predlagali smo da se naš cilj ostvari bez rata, a da se jugoslovenska kriza reši pretvaranjem federacije, u kojoj niko nije bio zadovoljan, a pogotovo ne hrvatski narod, u savez suverenih država u kojem bi Hrvatska bila suverena, sa sopstvenom vojskom, sopstvenim novcem, sopstvenom diplomatijom. Nisu prihvatili“.[34]

Slučaj „bosanski mudžahedini“ uredi

Srpska propaganda tokom rata u Bosni prikazivala je bosanske muslimane kao nasilne ekstremiste i islamske fundamentaliste.[35] Nakon niza masakara Bošnjaka, nekoliko stotina (između 300 [36] i 1.500 [36]) plaćenika koji govore arapski prvenstveno sa Bliskog istoka i severne Afrike, zvanih mudžahedini, dolazi u Bosnu u drugoj polovini 1992. u cilju da pomognu „svojoj muslimanskoj braći”.[37] Srpski mediji, međutim, izveštavaju o znatno većem broju mudžahedina i predstavljaju ih kao teroriste, što predstavlja rasplamsavanje antimuslimanske mržnje među Srbima i drugim hrišćanima.[38][39] MKSJ nije podigao optužnicu ni protiv jednog od stranih dobrovoljaca. Međutim, dokumentovani su slučajevi da su jedinice mudžahedina počinile ratne zločine, uključujući ubijanje, mučenje i odsecanje glava srpskih i hrvatskih civila i vojnika.[40][41][42][43] Bivšeg komandanta Armije BiH Rasima Delića MKSJ je osudio na tri godine zatvora, delom zbog zločina koje je počinila jedinica mudžahedina koja je bila u sastavu njegove divizije, koja je mučila, odsecala glave i sakatila zarobljene srpske zarobljenike.[44]

Slučaj "prijedorski doktori čudovišta" uredi

Neposredno pre masakra bošnjačkih i hrvatskih civila u Prijedoru, srpska propaganda je istaknute nesrbe okarakterisala kao zločince i ekstremiste koji bi trebali biti kažnjeni za svoje ponašanje. Dr Mirsad Mujadžić, bošnjački političar, optužen je da je Srpkinjama ubrizgavao drogu kako bi one bile nesposobne za začeće muške dece, što je zauzvrat doprinelo smanjenju nataliteta među Srbima. Takođe, dr Željko Sikora, Hrvat, zvani Doktor čudovište, optužen je da je Srpkinjama nametao abortus ako su bile trudne sa muškom decom i da je kastrirao muške bebe srpskih roditelja.[38][45] Takođe, u članku "Kozarskog vjesnika" iz 10. juna 1992. godine dr Osman Mahmuljin je optužen da je svom srpskom kolegi dr Živku Dukiću, koji je doživio srčani udar, namerno pružio nepravilnu medicinsku pomoć.

Mile Mutić, direktor Kozarskog vjesnika, i novinar Rade Mutić bili su redovni na sastancima srpskih političara kako bi se informisali o narednim koracima širenja propagande.[38][39]

Slučaj „Markale zavera” uredi

Masakri na Markalama su dva artiljerijska napada na civile na pijaci Markale koje je počinila Vojska Republike Srpske tokom opsade Sarajeva.[46][47] Ohrabreni prvobitnim izveštajem Zaštitnih snaga Ujedinjenih nacija, srpski mediji su tvrdili da je bosanska vlada granatirala sopstvene civile kako bi naterala zapadne sile da intervenišu protiv Srba.[48][49][50] Međutim, u januaru 2003. MKSJ je zaključio da su masakr počinile srpske snage oko Sarajeva.[51] Iako su međunarodni mediji naveliko izveštavali, presuda je ignorisana u samoj Srbiji.[46][47][48]

Slučaj Lavovi iz Pionirske doline uredi

Tokom Opsade Sarajeva, srpska propaganda je pokušavala da opravda opsadu. Kao rezultat tog napora, Srpska nacionalna televizija je prikazala prilog u kojem se navodi da „muslimanski ekstremisti daju srpsku decu lavovima u sarajevskom zoološkom vrtu zvanom Pionirska dolina“.[11][52][53]

Kravica izaziva osvetu u Srebrenici uredi

Dok je srebrenička enklava bila pod opsadom Vojske Republike Srpske, njen komandant Naser Orić predvodio je nekoliko napada na obližnja sela koja su bila pod kontrolom Srba, od kojih su mnoga bila bosanska pre rata, ali su ih srpske snage zauzele tokom rata. prvih meseci opsade. Operacije su rezultirale velikim brojem srpskih žrtava. Olrić je kasnije optužen od strane MKSJ u svojoj prvostepenoj presudi. Utvrđeno je da bosanske trupe u Srebrenici često nisu bile u stanju da obuzdaju velike grupe izgladnelih civila koji su učestvovali u napadima da bi dobili hranu iz srpskih sela.[54] Neki srpski mediji su te napade opisali kao glavni pokretač srpskog napada na Srebrenicu 1995. godine. Televizijski voditelj na Palama rekao je da je "Srebrenica oslobođena od terorista" i da je "ofanziva nastala nakon što je muslimanska strana napala srpska sela izvan zaštićene zone Srebrenice".[55]

Propaganda kao deo optužnice MKSJ uredi

Propaganda kao deo optužnice protiv Miloševića uredi

Dva pripadnika Federalne službe bezbednosti (KOG) svedočila su tužilaštvu na suđenju Miloševiću o svojoj umešanosti u njegovu propagandnu kampanju. Slobodan Lazarević je otkrio navodne tajne aktivnosti KOG-a koje su imale za cilj podrivanje mirovnog procesa, uključujući miniranje fudbalskog terena, vodotornja i ponovo otvorenu prugu između Zagreba i Beograda. Za ove radnje okrivljeni su Hrvati. Mustafa Čandić, jedan od četiri pomoćnika načelnika KOG-a, opisao je upotrebu tehnologije za izmišljanje razgovora kako bi zvučalo kao da hrvatske vlasti govore Hrvatima u Srbiji da odu kako bi stvorili etnički čistu Hrvatsku. Razgovor je emitovan nakon što ih je srpski napad na Hrvate koji žive u Srbiji primorao da pobegnu. On je svedočio o još jednom slučaju dezinformacija koje su uključivale televizijski prenos leševa, opisanih kao srpske civile koje su ubili Hrvati. Čandić je posvjedočio da je verovao da su to u stvari tela Hrvata koje su ubili Srbi, ali ta izjava nije potvrđena. Takođe je potvrdio postojanje Operacija Opera i Labrador.[11][56][57]

Bombardovanje RTS-a i posledice uredi

 
Zgradu Radio televizije Srbije uništio je NATO 24. aprila 1999. godine.

Tokom NATO bombardovanja Jugoslavije 1999. godine, zgradu Radio-televizije Srbije u Beogradu uništio je NATO [58][59] uprkos kontroverzi. Francuska se protivila bombardovanju, a Amnesti internešenel i Human Rights Watch su ga osudili kao napad na civilnu metu.[60][61]

Kada je u oktobru 2000. godine zbačena Miloševićeva vlada, RTS je bio primarna meta demonstranata. Nakon najezde na Skupštinu, demonstranti su se uputili ka zgradi RTS-a.[11]

Izvinjenje RTS-a uredi

RTS je 23. maja 2011. izdao zvanično izvinjenje zbog toga što je njen program bio zloupotrebljen za širenje propagande i diskreditaciju političkih protivnika 1990-ih i da je svojim programom „povredio osećanja, moralni integritet i dostojanstvo građana Srbije, humanistički orijentisanih intelektualaca, pripadnika političke opozicije, kritički nastrojenih novinara, pojedinih manjina u Srbiji, manjinske verske grupe u Srbiji, kao i pojedine susedne narode i države”.[62][63]

Otpor uredi

Jedan broj nezavisnih srpskih medija odupreo se Miloševićevom uticaju i kontroli i pokušao je da uravnoteži njegovu nacionalističku retoriku. Među njima su radio B92, televizija Studio B i nedeljnik Vreme.[2][4] U maju 1992. godine, Vreme je objavilo članke o razaranju gradova u Bosni i Hrvatskoj, a u novembru 1992. opisao napade na objekte kulturne baštine (kako srpskih tako i nesrpskih snaga).[64] Najzapaženiji disidentski glas, međutim, došao je iz dnevnog beogradskog lista Borba.[64] [65] [66] Tim istraživača sa Univerziteta u Ljubljani proučavao je srpske i hrvatske medije tokom rata i otkrio da je Borba pokušavao da „održi racionalan stav“ prema ratu koji je uključivao objavljivanje sveobuhvatnih informacija i objektivnih izveštavanje o reakcijama hrvatske vlade na pojedinačne događaje, što je nedostajalo u hrvatskim medijima. [67] To su bile prve novine koje su objavile razaranje pet džamija u gradu Bijeljini u martu 1993. tokom rata u Bosni.[64] U štampi koju kontroliše Milošević, urednici Borbe su izdvojeni kao „izdajnici“. [66] Nezavisni mediji su redovno bili maltretirani i borili su se da opstanu.[4]

Hrvatski mediji uredi

 
Hrvatski propagandni plakati tokom "domovinskog rata"
 
Izbeglice u Travniku, gradu u Lašvanskoj dolini, 1992−1993. godine. Fotografija Mihaila Evstafjeva.

Rat u Hrvatskoj bio je drugi secesionistički sukob u Jugoslaviji i usledio je nakon sukoba u Sloveniji. Tuđman i njegova vlada su sukob u SAD prikazali kao rat demokratije protiv komunizma i dobra protiv zla. Hrvatsko ministarstvo informisanja je poraslo, a vladajuća stranka, Hrvatska demokratska zajednica (HDZ), ojačala je svoj uticaj na hrvatsku televiziju, radio i štampane medije. Zapadni mediji su tada bili smešteni u Hrvatskoj i tako podložni uticaju hrvatske vlade. [68] U leto 1991. Hrvatska je angažovala Ruder Finn, firmu za odnose s javnošću čije su usluge uključivale komunikaciju sa predstavnicima američke vlade, kao i međunarodnim medijima, kako bi ojačala imidž zemlje u javnosti. [69] Strategija je uključivala mobilizaciju 2,5 miliona Hrvata u SAD da lobiraju kod svojih predstavnika u Kongresu.[10] Firma je organizovala putovanja u Hrvatsku od strane američkih predstavnika i kombinovala posete sa video snimcima smrti i razaranja. [70] Dominantna perspektiva u zapadnim medijima i diskursu ostala je da je srpski ekspanzionizam, a ne hrvatski secesionizam, izazvao sukob. [70] U Londonu su hrvatski predstavnici ušli u pregovore sa lobističkim firmama, uključujući Hill and Knowlton, i ponudili su 500.000 funti za kreiranje medijske kampanje za dobijanje zvaničnog priznanja i podizanje profila Hrvatske.[10]

U maju 1990. hrvatski predsednik Franjo Tuđman i njegov vladajući HDZ započeli su preuzimanje hrvatske radiotelevizije. [71] Da bi pomogao u procesu, Tuđman je imenovao dugogodišnjeg filmskog reditelja Antuna Vrdoljaka, koji je osudio da je „neprihvatljivo za Hrvatsku TV da šest i po Srba vodi njen večernji TV časopis“ („pola“ je bila osoba sa „mešanom krvlju“). [71] Hrvatski sabor kojim je dominirao HDZ ubrzo je postavio stranačke ljude na najviše rukovodeće i uređivačke pozicije Hrvatske radiotelevizije (HRT). U septembru 1991. 300 zaposlenih na HRT-u je otpušteno iz „sigurnosnih razloga“. Kako se ispostavilo, otpušteni su jer su srpske nacionalnosti, udati za Srbina, imaju oca koji je bio pripadnik Vojske Jugoslavije (JNA) ili nisu bili pristalice HDZ-a. [72]

Kako se rat približavao, TV prenosi iz glavnog grada Zagreba optuživali su jugoslovenski komunistički režim potencira na hrvatskom ustaškom nasleđe. Hrvatski mediji predstavili su Hrvate kao žrtve komunističke zavere koja je želela da ih trajno stigmatizuje. [12] Istovremeno su oskrnavljeni ili uništeni grobovi hrvatskih partizana i ratni spomenici, posebno oni posvećeni žrtvama ustaških logora. [12] Nakon prve pobune hrvatskih Srba 1990. godine, hrvatski mediji su Srbe počeli da nazivaju „bradatim četničkim hordama“, „teroristima i zaverenicima“ i „narodima sklonima demokratiji“. [12] Predsednik Srbije Slobodan Milošević je opisan kao „staljinista i boljševik“, „Staljinovo kopile“, „pljačkaš banaka“ i „autoritarni populista“. U međuvremenu, hrvatski mediji Tuđmana su prikazali kao „mudrog“, „dostojanstvenog“, „stabilnog“ i „zrelog državnika“. [12]

Nakon izbijanja rata, hrvatska propaganda je igrala na moralnu superiornost žrtava prikazujući razaranja u gradovima poput Dubrovnika i Vukovara, a istovremeno izostavljajući srpska sela koja su bila u plamenu. [12]

Hrvati su takođe koristili propagandu protiv Srba i Bošnjaka tokom hrvatsko-bošnjačkog rata 1992-1994, koji je bio deo većeg rata u Bosni. U svom izveštaju iz 1993. Visoki komesarijat OUN za ljudska prava je upozorio da je većina hrvatskih televizijskih medija pod kontrolom vlade i da u medijskom stanju vlada „preovladavajuća klima nacionalne i verske mržnje koja se često podstiče dezinformacijama, cenzurom i indoktrinacijom “. Tokom hrvatsko-bošnjačkog sukoba, hrvatski mediji su bosanske muslimane nazivali „agresorima“. Izveštaj Vjesnika u kojem se navodi da je 9. avgusta 1993. godine 35 Hrvata obešeno u blizini katoličke crkve u Zenici kasnije je dokazano da je lažan. [73]

Tokom rata u Bosni, hrvatske snage su zauzele televizijske stanice poput Skradna i stvorile sopstvenu lokalnu radio i televiziju za emitovanje propagande. U istom incidentu zauzeli su javne ustanove, podigli hrvatsku zastavu nad zgradama javnih ustanova i nametnuli hrvatski dinar kao valutu. Prema sudskim vijećima MKSJ-a u slučaju Blaškić, hrvatske vlasti su u Kiseljaku stvorile radio stanicu za emitovanje nacionalističke propagande.[74] Sličan obrazac primijenjen je u Mostaru i Gornjem Vakufu, gde su Hrvati stvorili radio stanicu Radio Uskoplje.[75]

Lokalne propagandne napore u delovima Bosne i Hercegovine koji su bili pod kontrolom Hrvata podržavali su hrvatski dnevni listovi poput Večernjeg lista i Hrvatske radiotelevizije, posebno kontroverzni reporteri Dijana Čuljak i Smiljko Šagolj, koje porodice bošnjačkih žrtava u predmetu Vranica i dalje optužuju za podsticanje na masakr bosanskih ratnih zarobljenika u Mostaru emitovanjem priloga o navodnim teroristima, koje su uhapsili Hrvati, koji su napadali hrvatske civile. Tela bosanskih ratnih zarobljenika kasnije su pronađena u masovnoj grobnici Goranci. Hrvatska radio-televizija je napad Hrvata na Mostar prikazala kao napad bosanskih Muslimana na Hrvate.

Po podacima MKSJ-u, u ranim satima 9. maja 1993. godine, Hrvatsko vijeće obrane (HVO) napalo je Mostar koristeći artiljeriju, minobacače, teško i malokalibarsko oružje. HVO je kontrolisao sve puteve koji su vodili u Mostar, a međunarodnim organizacijama je bio onemogućen pristup. Radio Mostar saopštio je da svi Bošnjaci sa svojih prozora treba da okače belu zastavu. HVO se dobro pripremio i planirao svoj napad.[76]

Tokom suđenja MKSJ hrvatskim ratnim vođama, mnogi hrvatski novinari koji su učestvovali kao svedoci odbrane pokušali su da relativizuju ratne zločine koje su hrvatske trupe počinile nad nehrvatskim civilima (Bošnjaci u Bosni i Hercegovini i Srbi u Hrvatskoj). Tokom procesa protiv generala Tihomira Blaškića, kasnije osuđenog za ratne zločine, Ivica Mlivončić, hrvatski kolumnista Slobodne Dalmacije, pokušao je da odbrani generala iznošenjem niza tvrdnji u svojoj knjizi Zločin s pečatom o navodnom genocidu nad Hrvatima (većina je nedokazana ili lažna), što su pretresna veća smatrala irelevantnim za predmet. Nakon osude nastavio je da piše u Slobodnoj Dalmaciji protiv MKSJ-a predstavljajući ga kao sud protiv Hrvata, uz šovinističke tvrdnje da MKSJ ne može biti nepristrasan jer ga finansira Saudijska Arabija (tj. muslimani).[77][78]

Hrvatska i bosanska kinematografija pratile su diskurs započet u Holivudu, prikazujući Srbe i Srbiju kao osvajače, ratne zločince, pljačkaše i teroriste kao instrument podizanja nacionalne svesti.[79][80][81]

Uprkos Tuđmanovoj kontroli nad medijima, nezavisne novine poput Slobodne Dalmacije i Feral Tribuna posuđivale su svoje publikacije kritičkim glasovima.[2] Novinari Feral Tribuna prvi su otkrili razmere štete koju je Hrvatsko vijeće obrane (HVO) nanelo lokalitetima islamske baštine tokom rata u Bosni u maju 1994. godine.[64] Njihova kritika Tuđmana i njegovog režima rezultirala je pretnjama osoblju i njihovim porodicama iz javnosti. U julu 1994. na publikaciju je naplaćen porez od 50%, inače rezervisan za pornografske časopise, ali je kasnije ukinut. [82]

Bosanski mediji uredi

Bosanskohercegovačka propaganda nije bila u potpunosti prisutna, jer je vlada Bosne i Hercegovine imala za cilj unitarnu državu između sva tri glavna naroda. Međutim, postoje ratni video snimci koji su kasnije ponovo postavljeni na Jutjub i prikazuju upotrebu etničkih uvreda i prema Srbima i prema Hrvatima, koji se podjednako zovu i Četnici i ustaše.

Bilo je slučajeva da su političari "preuveličavali" broj žrtava i/ili slučajeva silovanja radi navodne političke dobiti. Na primer, bivši premijer Bosne i Hercegovine Haris Silajdžić tvrdio je da su Srbi od aprila do decembra 1992. godine počinili 60.000 slučajeva silovanja nad bošnjačkim ženama. Parlamentarna skupština Saveta Evrope procenjuje da je ukupan broj tokom rata bio oko 20.000 sa sve tri strane.[83]

U junu 1992. godine, bosanski predsednik Alija Izetbegović potpisao je ugovor sa kompanijom Ruder Finn iz Vašingtona o promovisanju jačeg liderstva Sjedinjenih Država na Balkanu. "Bosanski krizni komunikacioni centar" koji je osnovala ova firma povezao je lokalne bosanske lidere sa zapadnim zvaničnicima i masovnim medijima. Takođe je pripremao novinske članke i ratne narative za američke medije kao što su Njujork Tajmz, Vašington Post, Ju-es-ej tudej i Vol Strit Džurnal. [70] Agencija je takođe radila na obezbeđivanju rezolucije UN koja podržava vojnu intervenciju u Bosni iz „humanitarnih razloga“.[10]

U intervjuu iz 1993. godine, Džejms Harf, tadašnji predsednik Ruder Fina, hvalio je kontakte svoje firme sa političarima, organizacijama za ljudska prava, novinarima i drugim članovima medija. Imali su uspeha u pridobijanju jevrejskog javnog mnjenja na stranu Hrvata, Bošnjaka i Kosovskih Albanaca, nakon antisemitske „istorijske prošlosti Hrvatske i Bosne“ tokom Drugog svetskog rata. Nakon što je New York Newsday objavio priču o „logorima smrti“ u avgustu 1992. koje su osnovali Srbi, Ruder Fin je kontaktirao glavne jevrejske organizacije; rezultat je bio češći emotivni jezik u štampi koji je evocirao sećanja na holokaust i izjednačavanje Srba sa nacistima. Harf je primetio da je brzina bila ključna u prenošenju informacija, jer je prva poruka bila „najvažnija“, a „naknadna opovrgavanja nisu imala efekta“ i dodao je da njihov posao nije bio da verifikuje informacije, već samo da ubrzaju njihovu distribuciju za svoje klijente.[84]

Tvrdnje o NATO i zapadnim medijima uredi

Demonizacija Srba uredi

Neki naučnici i posmatrači, kao što su Nikolas Kal, Dejvid Velč, Noam Čomski, Majkl Parenti i Skot Tejlor, tvrde da su zapadni mediji tokom ratova postavljali sukob na način koji je doveo do demonizacije ne samo Slobodana Miloševića već i srpskog naroda kao celine.[85][86][87][88][89][90] Drugi odbacuju ideju da su zapadni mediji umešani u antisrpsku propagandu. Istoričar Marko Atila Hoare osporio je tvrdnje za koje je video da dolaze od „levih revizionista” i naglasio da „demonizacija Srba” zapravo predstavlja različitost mišljenja o ratu.[91][92] U recenziji Parentijeve knjige od strane Publishers Weekly stoji: „Dok drugi balkanski politički i vojni lideri takođe mogu zaslužiti krivicu, Milošević ne zaslužuje odbranu“.[93]

Novinar Dejvid Bajnder tvrdi da je američkom politikom tokom 1990-ih vladala „jednostavna dogma koja okrivljuje jedan narod, Srbe, kao poreklo zla na Balkanu“ i da su „nepisanu doktrinu podržavali i širili mejnstrim mediji“.[94] Nasuprot tome, Rodžer Koen, kolumnista Njujork tajmsa, izjavio je da su narativi u kojima se tvrdi „demonizacija“ Srba korišćeni kao manevar da se opšti pogled na jugoslovenske ratove preokrene pretvaranjem Srba iz agresora u žrtve.[95] Novinar Mišel Kolon napisao je da bi zapadni mediji, ako su počinioci zločina srpske nacionalnosti, optužili ceo srpski narod („Srbe“), umesto da koriste preciznu terminologiju poput „srpskih ekstremista“.[96] Filip Hamond profesor medija i komunikacija koji se fokusira na ulogu medija u posthladnoratovskim sukobima i međunarodnim intervencijama, tvrdi da su britanski mediji u izveštavanju o jugoslovenskim ratovima pribegli stereotipima o Srbima da bi izveštavali o ratu.[97]

Silvija Hejl je, komentarišući ulogu medija u legitimisanju ratova, izjavila da je Ruder Fin osnovao Krizni centar, koji je pripremao redovan tok članaka i ratnih narativa za američke medije.[70] Tvrdila je da je Ruder Fin bio fokusiran samo na srpske zarobljeničke logore, ali su bosanski Muslimani i Hrvati takođe postavljali logore za ljude koje su smatrali pretnjom teritoriji koju kontrolišu.[98] Takođe je primetila da je ogromno povećanje broja žrtava bila još jedna taktika u propagandnom ratu masovnih medija.[98] Prema Herbertu N. Foerstelu, glavni cilj Rudera Fina bio je „naslikati Srbe kao varvare“. U svakom razgovoru sa njihovim kontaktima poruka je bila da su „Srbi odgovorni za sav pokolj na Balkanu“. Autorka Florens Levinson je napisala da su Hrvatska, Bosna i Kosovo preko Rudera Fina nastojale da „osvoje srca i umove Amerikanaca” zalažući se za američku intervenciju u ratovima. Da bi se to postiglo bilo je neophodno da se „Srbi demonizuju, da Zapad saoseća sa nevoljom bivših republika u njihovoj herojskoj borbi”.[84]

Američki novinar Piter Bruk pregledao je 1.500 članaka, koje su 1992. godine objavili brojni zapadni mediji. Odnos tekstova koji su predstavljali pozitivnu sliku o Srbima u odnosu na tekstove koji su predstavljali pretežno negativnu sliku bio je 40 prema 1 (40:1).[99]

Rat na Kosovu i Metohiji uredi

 
Psihološki rat NATO-a

Istoričari specijalizovani za propagandu, Nikolas Kal, Dejvid Holbruk Kalbert i Dejvid Velč, opisali su rat na Kosovu i Metohiji kao „ekstremni slučaj upotrebe propagande na svim stranama krajem 20. veka“, a takođe i kao prvi rat u kojem je internet odigrao značajnu ulogu u propagandnoj kampanji. [100] Objasnili su da zemlje u NATO-u gledaju na javnu podršku njihovim akcijama kao na „kritična područja ranjivosti“. [100] Strategija je uključivala dnevne specijalne vladine konferencije za štampu i ažuriranje veb stranica. [85]

Tokom rata na Kosovu i Metohiji, Klintonova administracija i zvaničnici NATO-a bili su optuženi za naduvavanje broja kosovsko-metohijskih Albanaca koje su ubili Srbi[101] da bi opravdali umešanost SAD u sukob.[102] Američki predsednik Bil Klinton uporedio je događaje na Kosovu i Metohiji sa Holokaustom i progonom Jevreja tokom Drugog svetskog rata.[103] Administracija je u više navrata opisivala situaciju na Kosovu i Metohiji kao genocid.[104][105] Dana 16. maja 1999, ministar odbrane Vilijam Koen pojavio se u emisiji Face the Nation CBS-a i sugerisao da je ubijeno možda 100.000 muškaraca.[106] Posleratna ispitivanja su pokazala da su izjave o genocidu i broj žrtava uvelike preuveličan.[107][108][109][110] Kanadski politikolog Mark Volfgram rekao je da su zapadni mediji egzekucije u selu Rogovo kod Đakovice predstavili kao ubistvo etničkih Albanaca, ali nisu naveli da su većina ubijenih bili borci ili pristalice Oslobodilačke vojske Kosova (OVK), izvestila je istraga Organizacije za evropsku bezbednost i saradnju (OEBS).[111] Rudolf Šarping, nemački ministar odbrane, opisao je ubistva kao masakr nad civilima.[112]

Volfgram je naveo da je slučaj Račak dokazan ratni zločin, ali je tvrdio da ima mnogo problematičnih delova u priči i kako je manipulisala Klintonova administracija, na primer nekritičkim ignorisanjem činjenice da je OVK koristila Račak kao bazu za napada srpske ciljeve.[112] Posle masakra, Klintonova administracija je pokrenula „propagandni blic“ da ubedi američki narod da je intervencija u Jugoslaviji neophodna.[113] Podrška javnosti za intervenciju među američkim građanima ostala je samo na oko 50%, čak i nakon velike medijske pažnje Račka, koji je ukazivao da će rat protiv Jugoslavije biti znatno manje popularan od prethodnih sukoba i intervencija koje su preduzimale SAD u njenoj novijoj istoriji.[114] Optužbe za sakaćenje putem obezglavljivanja bile su lažne, ali su privukle veliku pažnju medija kao navodni dokaz „srpskog varvarstva“.[112]

Volfgram je takođe kritikovao izveštavanje o navodnoj operaciji Potkovica i objasnio da je jasno da postoji koordinirana akcija Miloševićevih snaga, ali je NATO pokušao da stavi do znanja da reaguje na nešto što je u toku od novembra 1998. godine.[112] Mnogi naučnici, uključujući Sabrinu P. Ramet, dovode u pitanje postojanje operacije Potkovica.[115][116][117] Jing Ke je u svojoj studiji pokazao da Vašington Tajmz i Vašington Post nisu ili su ignorisali da izveštavaju o nekim od ključnih pitanja u vezi sa kosovskom krizom, kao što su deo sporazuma iz Rambujea, kasetno bombardovanje nevojnih ciljeva i bombardovanje Radio Televizija Srbije.[118] Filip Hamond je zaključio da je izveštavanje britanskih medija o vazdušnoj kampanji NATO-a „naišlo na poznate probleme upravljanja vestima i propagandom” koji su primećeni u izveštavanju o sukobima nakon Hladnog rata.[97]

Vidi još uredi

Izvori uredi

  1. ^ a b v g d đ e Price, Monroe E.; Thompson, Mark (2002). Forging Peace: Intervention, Human Rights, and the Management of Media Space. Indiana University Press. str. 201. ISBN 978-0-253-21573-4. 
  2. ^ a b v g d đ e ž Cull, Nicholas John; Holbrook Culbert, David; Welch, David (2003). Propaganda and Mass Persuasion: A Historical Encyclopedia, 1500 to the Present. ABC-CLIO. str. 36—37. ISBN 978-1-576-07820-4. 
  3. ^ a b Pavkovic, Aleksandar (2000). The Fragmentation of Yugoslavia: Nationalism and War in the Balkans. Springer. str. 142. ISBN 978-0-230-28584-2. 
  4. ^ a b v g Somerville, Keith (2012). Radio Propaganda and the Broadcasting of Hatred: Historical Development and Definitions. Springer. str. 108—117. ISBN 978-1-137-28415-0. 
  5. ^ Jowett, Garth S.; O'Donnell, Victoria (2018). Propaganda & Persuasion (7th izd.). SAGE Publications. ISBN 978-1-506-37135-1. 
  6. ^ „e-novine.com - Pravda za Uroša Predića!”. Arhivirano iz originala 28. 10. 2020. g. Pristupljeno 5. 5. 2015. 
  7. ^ Frontline: The world's most wanted man: Bosnia: How Yugoslavia's destroyers harnessed the media, Public Broadcasting Service, 1998
  8. ^ „Serbian state media begins to waver in its support of Milosevic”. Pristupljeno 5. 5. 2015. 
  9. ^ Sremac 1999, str. 73.
  10. ^ a b v g O'Sullivan, Tom (21. 8. 1992). „Truth is the first casualty in PR offensive”. The Independent. 
  11. ^ a b v g d đ e ž EXPERT REPORT OF RENAUD DE LA BROSSE "Political Propaganda and the Plan to Create 'A State For All Serbs:' Consequences of using media for ultra-nationalist ends" in five parts 1 2 3 4 5
  12. ^ a b v g d đ Udovicki & Ridgeway 2000, str. 113.
  13. ^ a b „Deepening authoritarianism in serbia: The purge of the universities; Background”. Human Rights Watch. januar 1999. Pristupljeno 12. 12. 2018. 
  14. ^ Udovicki & Ridgeway 2000, str. 260.
  15. ^ Fridman, Orli (2010). „'It was like fighting a war with our own people': anti-war activism in Serbia during the 1990s”. The Journal of Nationalism and Ethnicity. 39 (4): 507—522. doi:10.1080/00905992.2011.579953. 
  16. ^ „Antiratne i mirovne ideje u istoriji Srbije i antiratni pokreti do 2000. godine”. republika.co.rs. 2011. Pristupljeno 4. 5. 2020. 
  17. ^ „Spomenik neznanom dezerteru”. Vreme. 2008. Pristupljeno 4. 5. 2020. 
  18. ^ „Milan Babić Verdict - Case Information Sheet” (PDF). The Hague: International Criminal Tribunal for the former Yugoslavia. mart 2006. Pristupljeno 11. 9. 2011. 
  19. ^ Wood, Nicholas (2005-04-26). „Balkan states yielding to Hague”. The New York Times. 
  20. ^ „Politika Falsifikata”. Arhivirano iz originala 25. 12. 2012. g. Pristupljeno 23. 7. 2008. 
  21. ^ „ICTY - Testimony Dr. Vesna Bosanac”. Arhivirano iz originala 18. 5. 2008. g. Pristupljeno 29. 6. 2017. 
  22. ^ „Svjedok: Strugar je lagao da 30. 000 ustaša napada Boku”. Pristupljeno 5. 5. 2015. 
  23. ^ Pavlovic, Srdja (2005). „Reckoning: The 1991 Siege of Dubrovnik and the Consequences of the "War for Peace"”. Spacesofidentity (Vol 5, No 1 Special Issue: War Crimes). ISSN 1496-6778. doi:10.25071/1496-6778.8001  . Pristupljeno 5. 5. 2015. 
  24. ^ Attack on Dubrovnik: 30 000 Ustasa marsira na Crnu Goru ("Rat za mir" documentary)
  25. ^ Annex XI.A : The battle of Dubrovnik Arhivirano 29 oktobar 2013 na sajtu Wayback Machine. United Nations Commission of Experts (28 December 1994). University of the West of England. Accessed 7 September 2009.
  26. ^ Pavlovic, Srdja (2005). „Reckoning: The 1991 Siege of Dubrovnik and the Consequences of the "War for Peace"”. Spacesofidentity (Vol 5, No 1 Special Issue: War Crimes). ISSN 1496-6778. doi:10.25071/1496-6778.8001  . Pristupljeno 5. 5. 2015. 
  27. ^ Perlez, Jane (10. 8. 1997). „Serbian Media is One-Man Show”. The New York Times. 
  28. ^ Stephen Engelberg (1. 9. 1991). „Carving out a Greater Serbia”. The New York Times. Pristupljeno 29. 6. 2012. 
  29. ^ William D. Montalabano (9. 9. 1991). „Macedonians Voting on Split With Yugoslavia”. Los Angeles Times. Pristupljeno 29. 6. 2012. 
  30. ^ Tsur, Batsheva (3. 2. 1993), „Anatomy of a Balkan frame-up”, The Jerusalem Post [mrtva veza]
  31. ^ „Affairs in the Army”. Arhivirano iz originala 01. 12. 2017. g. Pristupljeno 10. 06. 2022. 
  32. ^ „Milan Martic Transcript”. International Criminal Tribunal for the former Yugoslavia. 17. 8. 2006. str. 6621. Pristupljeno 25. 9. 2011. 
  33. ^ a b „Milan Martic Transcript”. International Criminal Tribunal for the former Yugoslavia. 23. 10. 2006. str. 9913, 9914. Pristupljeno 25. 9. 2011. „Do you see that in fact he does not say, as you claimed, that the war wouldn't have happened had we didn't want it. He does not say that. In fact, what he says, sir, is that they wanted -- they wanted to achieve their goals through peace but that they were ready for war and that they would not give up their goals for an independent Croatia. But he does not say that: "The war would not have happened had we not wanted it.” 
  34. ^ „Lažni citati [Fake quotes]”. Arhivirano iz originala 27. 08. 2014. g. Pristupljeno 25. 9. 2011. 
  35. ^ „AL-KAI'DA U BOSNI I HERCEGOVINI: MIT ILI STVARNA OPASNOST?”. Pristupljeno 5. 5. 2015. 
  36. ^ a b SENSE Tribunal:ICTY - WE FOUGHT WITH THE BH ARMY, BUT NOT UNDER ITS COMMAND „Arhivirana kopija”. Arhivirano iz originala 17. 12. 2014. g. Pristupljeno 10. 06. 2022. ; 9 September 2007
  37. ^ According to the conclusion in Amir Kubura case
  38. ^ a b v „ICTY: Milomir Stakić judgement - The media”. 
  39. ^ a b „ICTY: Duško Tadić judgement - Greater Serbia”. 
  40. ^ „'Brutal crimes' of Bosnia Muslims”. BBC News. 2. 12. 2003. 
  41. ^ Berger, J.M. (30. 4. 2011). Jihad Joe: Americans Who Go to War in the Name of Islam . Potomac Books. str. 93. ISBN 978-1597976930. 
  42. ^ Swicord, Jeff (17. 11. 2015). „Seeds of Jihad Planted in the Balkans”. Voice of America. 
  43. ^ Erjavec, Dragana (8. 6. 2016). „Bosnia Mujahideen Prisoner 'Forced to Kiss Severed Head'”. JusticeReport. BIRN. Arhivirano iz originala 11. 04. 2020. g. Pristupljeno 10. 06. 2022. 
  44. ^ Dzidic, Denis (25. 1. 2016). „Report Probes Mujahideen Killings During Bosnian War”. Balkan Insight. BIRN. 
  45. ^ „ICTY - TPIY : Ivo Atlija”. Pristupljeno 5. 5. 2015. 
  46. ^ a b „ICTY: Stanislav Galić judgement” (PDF). 
  47. ^ a b „ICTY: Dragomir Milošević judgement” (PDF). 
  48. ^ a b Fish, Jim. (5 February 2004). Sarajevo massacre remembered. BBC.
  49. ^ Moore, Patrick. (29 August 2005). Serbs Deny Involvement in Shelling Arhivirano na sajtu Wayback Machine (6. mart 2008). Omri Daily Digest.
  50. ^ „"Markale" granatirali muslimani u režiji Zapada” [Muslims with the support of the West committed Markale Massacres]. Glas Javnosti (na jeziku: srpski). 2007-12-18. Pristupljeno 2010-11-07. 
  51. ^ Galić verdict- 2. Sniping and Shelling of Civilians in Urban Bosnian Army-held Areas of Sarajevo
  52. ^ Televizija Srbija (RTS): Srpsku decu bacaju lavovima. 2. 5. 2007. Arhivirano iz originala 13. 06. 2022. g. Pristupljeno 5. 5. 2015. 
  53. ^ „crovid.com”. Pristupljeno 5. 5. 2015. 
  54. ^ „Oric's Two Years”. Human Rights Watch. 12. 7. 2006. Pristupljeno 9. 7. 2012. 
  55. ^ Balkan Insight. „Hague Recognises Propaganda's Role in Srebrenica Genocide”. Birn. Pristupljeno 9. 7. 2012. 
  56. ^ Yugoslav Army's Central Intelligence Unit: Clandestine Operations Foment War Arhivirano 27 septembar 2007 na sajtu Wayback Machine
  57. ^ „Transcript pages 12732-12848”. Slobodan Milosevic Trial. ICTY. 2002-11-11. Pristupljeno 2012-04-16. 
  58. ^ „BBC News - Picture File - Issues”. Pristupljeno 5. 5. 2015. 
  59. ^ Richard Norton-Taylor (9. 4. 1999). „Nato targets Serb propaganda”. the Guardian. Pristupljeno 5. 5. 2015. 
  60. ^ „No justice for the victims of NATO bombings”. Amnesty International. 23. 4. 2009. Arhivirano iz originala 08. 02. 2015. g. Pristupljeno 18. 2. 2013. 
  61. ^ Human Rights Watch (2000). „CIVILIAN DEATHS IN THE NATO AIR CAMPAIGN / THE CRISIS IN KOSOVO”. Arhivirano iz originala 22. 10. 2014. g. Pristupljeno 21. 1. 2015. 
  62. ^ „RTS Apology”. Pristupljeno 5. 5. 2015. 
  63. ^ Tanjug (24. 5. 2011). „State broadcaster "sorry" for 1990s”. B92. Arhivirano iz originala 25. 7. 2011. g. Pristupljeno 10. 7. 2012. 
  64. ^ a b v g Walasek, Helen (2016). Bosnia and the Destruction of Cultural Heritage. Routledge. str. 91. ISBN 978-1-317-17299-4. 
  65. ^ Thompson 1999, str. 28–32.
  66. ^ a b Kurspahić 2003, str. 69.
  67. ^ Thompson 1999, str. 31.
  68. ^ Sremac 1999, str. 71.
  69. ^ Sremac 1999, str. 72.
  70. ^ a b v g Klaehn 2010, str. 55.
  71. ^ a b Kurspahić 2003, str. 66.
  72. ^ Kurspahić 2003, str. 67.
  73. ^ OHCHR 1993, str. 19—20.
  74. ^ „ICTY: Blaškić verdict — A. The Lasva Valley: May 1992 – January 1993 - c) The municipality of Kiseljak”. 
  75. ^ „ICTY: Kordić and Čerkez verdict — IV. Attacks on towns and villages: killings - 2. The Conflict in Gornji Vakuf”. 
  76. ^ „ICTY: Naletilić and Martinović verdict — Mostar attack”. 
  77. ^ Slobodna Dalmacija — NAJVEĆI DONATOR HAAŠKOG SUDA JE — SAUDIJSKA ARABIJA
  78. ^ „2001/10/05 12:12 Izlog izdavačkog smeća”. 5. 10. 2001. Arhivirano iz originala 17. 01. 2013. g. Pristupljeno 5. 5. 2015. 
  79. ^ Šuvaković, Uroš (2011). „Edvard S. Herman i Dejvid Piterson - dosledni kritičari američke "politike genocida"”. Sociološki Pregled. XLV: 575—584. 
  80. ^ Šuvaković, Uroš (2010). „Kulturna politika bivših jugoslovenskih republika Bosne i Hercegovine i Hrvatske u ogledalu njihovih nacionalnih kinematografija (1993-2008)”. Mediji I Kultura Mira Na Balkanu. Niš: Centar za sociološka istraživanja: 221—223. 
  81. ^ „IGNORISANJE SRPSKE ISTORIJE U FILMU – U kulturi promovišu se samo "politički korektni" poslušnici lišeni nacionalnog identiteta”. intermagazin.rs. Pristupljeno 2020-05-29. 
  82. ^ Thompson 1999, str. 205.
  83. ^ „PACE - Resolution 1670 (2009) - Sexual violence against women in armed conflict”. 
  84. ^ a b Foerstel, Herbert N. (2001). From Watergate to Monicagate: Ten Controversies in Modern Journalism and Media. Greenwood Publishing Group. str. 54—58. ISBN 9780313311635. 
  85. ^ a b Cull, Culbert & Welch 2003, str. 217.
  86. ^ Noam Chomsky (1999). The New Military Humanism: Lessons from Kosovo. Pluto Press. str. 93. ISBN 978-0-7453-1633-8. Pristupljeno 15. 8. 2013. „it became necessary to modify the propaganda framework, demonizing the people of Serbia, not merely their leader” 
  87. ^ Parenti 2002, str. 77, 186.
  88. ^ Scott Taylor (2009). Unembedded: Two Decades of Maverick War Reporting. Douglas & McIntyre. str. 197. ISBN 978-1-926685-88-5. Pristupljeno 15. 8. 2013. „The western media began yet another round of demonizing the Serbs” 
  89. ^ Carl Boggs (1. 1. 2005). Imperial Delusions: American Militarism and Endless War. Rowman & Littlefield. str. 163. ISBN 978-0-7425-2772-0. Pristupljeno 15. 8. 2013. „Serbs were regularly demonized in the mass media” 
  90. ^ Clark, Neil (14. 1. 2008). „It's time to end Serb-bashing”. The Guardian (na jeziku: engleski). Pristupljeno 26. 5. 2020. „The Serbs have been demonised because they have consistently got in the way of the west's hegemonic ambitions in the region.” 
  91. ^ Hoare, Marko (2003). „Nothing Is Left”. The Bosnian Institute. „The media in Britain and the US have not, therefore, been guilty of 'anti-Serb bias' or of 'demonising the Serbs'; nor have they upheld the policies of the British government or made propaganda on its behalf; nor have they been a monolith; they have, on the contrary, represented a diversity of opinions.”  Nedostaje ili je prazan parametar |url= (pomoć)
  92. ^ Hensman, Rohini (2018). Indefensible: Democracy, Counterrevolution, and the Rhetoric of Anti-Imperialism. Haymarket Books. str. 137. ISBN 978-1-60846-912-3. 
  93. ^ „To Kill a Nation: The Attack on Yugoslavia”. Publishers Weekly. januar 2001. Pristupljeno 9. 6. 2020. 
  94. ^ Chandler, David (2002). Rethinking Human Rights: Critical Approaches to International Politics. Springer. str. 183. ISBN 978-1-40391-426-2. 
  95. ^ Cohen, Roger. The New Republic, 11 March 1996, "Far from aggressors, Serbs are transformed into victims. This is quite a manoeuvre. The general view of the wars of 1991 to 1995 is turned on its head; and the press becomes a malevolent force mysteriously engaged in 'demonization' of the Serbs."
  96. ^ Michel Collon; Milo Yelesiyevich; Terence McGee (2002). Liar's poker: the great powers, Yugoslavia and the wars of the future. International Action Center. str. 25. ISBN 978-0-9656916-6-6. Pristupljeno 27. 8. 2013. 
  97. ^ a b Hammond, Philip Hammond (2000). „Reporting "Humanitarian" Warfare: propaganda, moralism and NATO's Kosovo war”. Journalism Studies. 1 (3): 365—386. doi:10.1080/1461670X.2010.10094088. 
  98. ^ a b Klaehn 2010, str. 56.
  99. ^ Merlino, Jacques (1993-01-01). Les vérités yougoslaves ne sont pas toutes bonnes à dire (na jeziku: francuski). Albin Michel (réédition numérique FeniXX). ISBN 978-2-226-34614-8. 
  100. ^ a b Cull, Culbert & Welch 2003, str. 216.
  101. ^ Steele, Jonathan (18. 8. 2000). „Serb killings 'exaggerated' by west”. The Guardian. 
  102. ^ Irvine, Reed; Kincaid, Cliff (24. 11. 1999). „Deceit And Lies Over Kosovo”. aim.org. Accuracy in Media. Arhivirano iz originala 29. 03. 2022. g. Pristupljeno 10. 06. 2022. 
  103. ^ „Clinton: Serbs must be stopped now”. CNN. 23. 3. 1999. Arhivirano iz originala 2. 5. 2001. g. 
  104. ^ Cohen, William (7. 4. 1999). „Secretary Cohen's Press Conference at NATO Headquarters”. Arhivirano iz originala 04. 06. 2020. g. Pristupljeno 22. 2. 2020. 
  105. ^ Clinton, Bill (30. 8. 2011). „Press Conference by the President”. Arhivirano iz originala 6. 10. 2006. g. 
  106. ^ Doggett, Tom (16. 5. 1999). „Cohen Fears 100,000 Kosovo Men Killed by Serbs”. The Washington Post. 
  107. ^ Pearl, Daniel; Block, Robert (31. 12. 1999). „Despite Tales, the War in Kosovo Was Savage, but Wasn't Genocide”. The Wall Street Journal. 
  108. ^ Cockburn, Alexander (29. 10. 1999). „Where's the Evidence of Genocide of Kosovar Albanians?”. Los Angeles Times. 
  109. ^ Layne, Christopher; Schwarz, Benjamin (26. 3. 2000). „Was It A Mistake?”. The Washington Post. 
  110. ^ Pilger, John (4. 9. 2000). „US and British officials told us that at least 100,000 were murdered in Kosovo. A year later, fewer than 3,000 bodies have been found”. New Statesman. 
  111. ^ Wolfgram, Mark (2008). „Democracy and Propaganda: NATO's War in Kosovo”. European Journal of Communication. 23 (2): 153—171. doi:10.1177/0267323108089220. 
  112. ^ a b v g Wolfgram, Mark (2008). „Democracy and Propaganda: NATO's War in Kosovo”. European Journal of Communication. 23 (2): 153—171. doi:10.1177/0267323108089220. 
  113. ^ „Was the Racak Massacre A Hoax?”. Accuracy in Media (na jeziku: engleski). 1999-04-09. Arhivirano iz originala 28. 06. 2022. g. Pristupljeno 2019-05-26. 
  114. ^ Inc, Gallup (1999-03-30). „Public Support for U.S. Involvement in Yugoslavia Lower Than for Gulf War, Other Foreign Engagements”. Gallup.com (na jeziku: engleski). Pristupljeno 2019-12-23. 
  115. ^ Ramet, Sabrina P. (8. 12. 2005). Thinking about Yugoslavia: Scholarly Debates about the Yugoslav Breakup and the Wars in Bosnia and Kosovo. Cambridge University Press. ISBN 9780521616904 — preko Google Books. 
  116. ^ Bieber, Florian; Daskalovski, Zidas (1. 4. 2003). Understanding the War in Kosovo. Taylor & Francis. ISBN 9780203500736 — preko Google Books. 
  117. ^ Thomas, Raju G. C. (27. 10. 2017). Yugoslavia Unraveled: Sovereignty, Self-Determination, Intervention. Lexington Books. ISBN 9780739107577 — preko Google Books. 
  118. ^ Ke, Jing (2008). „Did the US Media Reflect the Reality of the Kosovo War in an Objective Manner? A Case Study of The Washington Post and The Washington Times” (PDF). Intercultural Communication Studies. 17 (7): 157—169. 

Knjige uredi

Izveštaji uredi

Dodatni izvori uredi

  • STRUČNI IZVEŠTAJ RENO DE LA BROSA „Politička propaganda i plan za stvaranje 'države za sve Srbe: posledice korišćenja medija u ultranacionalističke svrhe” u pet delova 1 2 3 4 5
  • BIRN Bosanski institut, Analiza: Mediji u službi rata, Aida Alić, 20.07.2007.
  • Miloševićev propagandni rat, Judith Armatta, Institut za izvještavanje o ratu i miru, 27. februar 2003.
  • British Journalism Reviev, Previše istina, Geoffrei Goodman, Vol. 10, br. 2, 1999
Preuzeto iz „https://sr.wikipedia.org/w/index.php?title=Пропаганда_током_ратова_у_Југославији&oldid=27712669”