Sisak
Sisak je grad u Hrvatskoj i administrativni centar Sisačko-moslavačke županije. Prema rezultatima popisa iz 2011. u gradu je živelo 47.699 stanovnika, a u samom naselju je živelo 33.049 stanovnika.[1] Nalazi se na ušću Kupe u Savu i Odre u Kupu, 57 km jugoistočno od Zagreba.
| Sisak | |
|---|---|
 Sisački Stari most, jedan od simbola grada. | |
 Zastava
.gif) Grb
| |
| Administrativni podaci | |
| Država |  Hrvatska |
| Županija | Sisačko-moslavačka |
| Stanovništvo | |
| Stanovništvo | |
| — 2011. |  33.049 |
| Aglomeracija (2011.) | 47.699 |
| Geografske karakteristike | |
| Koordinate | 45° 29′ 14″ S; 16° 22′ 34″ I / 45.48713° S; 16.37603° I |
| Vremenska zona | UTC+1 (CET), leti UTC+2 (CEST) |
| Aps. visina | 98 m |
| Površina | 423 km2 |
  Sisak Sisak na karti Hrvatske | |
| Ostali podaci | |
| Gradonačelnik | Kristina Ikić Baniček (SDP) |
| Poštanski broj | 44000 |
| Pozivni broj | +385 44 |
| Registarska oznaka | SK |
| Veb-sajt | |
| Službena prezentacija grada | |
Sisak je jedan od retkih gradova kod kojih uz kontinuitet trajanja naselja možemo pratiti i kontinuitet njegovog naziva: Segesta, Segestika (u vreme kada su grad naseljavali Japodi), Siscija (za vreme Rimskog carstva), Siscijum u ranom srednjem veku, Sissek, Sziszek (mađarsko ime u doba Austrougarske), pa sve do današnjeg naziva Sisak.
Klima uredi
- Srednja godišnja temperatura: 10,6 °C
- Godišnji prosek relativne vlažnosti: 80%
- Magla: 82 dana godišnje
Grad Sisak smestio se na utoku reke Odre u Kupu i Kupe u Savu, u plodnom i često močvarnom području Panonske nizije, obeleženom umerenom kontinentalnom klimom. Kroz istoriju grad se razvijao uz Kupu, čas sa njene desne, a čas sa leve strane. Razvoju grada posebno je doprinela činjenica da su Sava i Kupa plovne upravo do Siska, što je podstaklo privredni razvoj i trgovinu.
Ime uredi
Sisak je kroz svoju istoriju promenio više imena, no — nakon ilirsko-keltske Segestike — sva su kasnija imena utemeljena na rimskom imenu Siscija (lat. Siscia). Tako će se u ranom srednjem veku grad zvati Siscium, a potom će se pojavljivati razne grafije koje upućuju na kajkavski oblik imena grada: Sissek, Sziszek, Sciteck, Zusek, Sziscium, Scutzuc, Zitech, Scuteck. Na kraju se pojavljuje štokavski oblik Sziszak i Sisak.
Istorija uredi
Sisak spada među najstarija naselja severozapadne Hrvatske, pošto se tragovi njegove urbane naseljenosti mogu pratiti sve do 4. veka p. n. e. Ipak, već i pre znakova urbanog naselja ovaj su kraj obitavali ljudi, pa su prilikom arheoloških istraživanja nađeni preistorijski ostaci oruđa i figura idola.
Iliri, Kelti i Rimljani uredi
U 4. veku p. n. e. u ovo područje provaljuju Kelti iz plemena Segestani (grč. Segestanoi) i mešaju se sa Ilirskim starosedeocima, a zajedničkom naselju daju svoje ime — Segestika. Čini se da je ovaj grad, smešten s desne obale Kupe, tada bio najveći grad zapadnog dela Panonske nizine.
Rimljani su u više navrata pokušavali osvojiti Segestiku, no to im je pošlo od ruke tek 35. p. n. e., kad mladi Oktavijan, koji će postati rimski car Oktavijan Avgust, nakon jednomesečne opsade, sa vojskom od 12.000 ljudi, osvaja keltsko-ilirski grad, a sa leve obale Kupe osniva rimski vojni logor — Sisciju. Ovaj je logor ubrzo dobio status grada, a njegova je geografska čozicija doprinela jačanju vojnog, saobraćajnog i upravnog značenja toga urbanog centra, a posebno razvoju trgovine i zanatstva. Rimska je Siscija imala luku na Kupi, a od sredine 3. veka i kovnicu novca koji se koristio na čitavom području Rimskog carstva (nekoliko je primeraka novca kovanog u Sisciji nađeno čak u Palestini), pošto su ga obično koristile vojne jedinice. Osim toga, uz obalu Kupe bile su smeštene i terme. Neki rimski carevi (Kostanca, Vetrinije, Konstancije) su u Sisciji kovali svoje novce, a o čemu svedoči natpis na njima Sis.[2]
Arheološka istraživanja sa kraja 20. i početka 21. veka donela su na videlo i delove gradskih zidina, posebno njihov krajnji severni i južni deo. Iz toga su razdoblja poznati planovi mnogih građevina koje se nalaze ispod današnjeg centra grada, a u Gradskom muzeju, kao i u privatnim zbirkama Siščana mogu se naći brojne kovanice, geme i „rimske cigle“, kao i delovi keramičkih posuda.
U doba cara Dioklecijana, rimska provincija Panonija podeljena je 297. na četiri dela, a Siscija postaje glavnim gradom provincije Pannonia Savia (Savska Panonija).[3]
Hrišćanstvo uredi
Hrišćanstvo se rano javlja u ovom području. U Sisciji je već krajem 3. veka sedište eparhije. Prvi nama poznati episkop bio je sveti Kvirin, koji je bio episkop od 284. do 303., a za vreme Dioklecijanovog progona hrišćana uhvaćen je i mučen. Na koncu je bačen u reku Sibaris (mađ. Gyöngyös) u današnjoj Mađarskoj. Sv. Kvirin je zaštitnik grada Siska, a njegov je blagdan, 4. juna, Dan grada.
U 4. veku počeo se umanjivati sjaj Siscije, a nakon propasti Rimskog carstva potpuno je zapuštena. Dolaskom Hrvata u 7. veku grad se ponovo budi i raste, a hrvatski knez Ljudevit Posavski ovde stoluje početkom 10. veka, utvrđuje grad, i od 819. do 822. se bori protiv Franaka.
Nema tačnih podataka o trenutku kad je prestala da postoji Sisačka episkopija (mada nikad nije i zvanično ukinuta), međutim pretpostavlja se da je to bilo tokom 10. veka, pa 1094. osnivanjem Zagrebačke biskupije Sisak postaje feudalni posed zagrebačkog biskupa, koji ga je potom, 1215, poklonio Zagrebačkom kaptolu. U vreme ugarskog kralja Bele IV Sisak dobija status gradske opštine sa gradskom upravom i sudom. Sisak se otada razvija kao trgovište i sedište županije, čijeg je župana Kaptol birao svake godine na dan sv. Lavrentija.
Borbe sa Turcima uredi
1591. godine turski sultan Murat III imenuje Hasan-pašu Predojevića bosanskim beglerbegom, a upadi Turaka prema zapadu, pa i prema Sisku i Turopolju, sve su češći. Nakon pada Bihaća, Sisak dolazi u nezavidnu situaciju. Uskoro su se Turci, njih oko 12.000, počeli okupljati kod Petrinje čije su zidine bile spaljene odlukom Hrvatskog sabora, a hrišćansku vojsku, koja se sastojala od oko 5.000 Hrvata, Nemaca i Slovenaca, predvode ban Toma Bakač Erdedu, vojvoda Rupreht Egenberg i Andrija Aueršperg.
U sisačkoj tvrđavi (danas se naziva Stari grad) koja je već ranije izgrađena uz pomoć građevinskog materijala iz stare Siscije, nalazilo se svega 800 branitelja koje su predvodili kanonici Blaž Đurak i Matija Fintić. 22. juna 1593. odigrala se velika bitka u kojoj je poginuo sam Hasan-paša Predojević, kao i veliki deo njegove vojske. Ova je bitka bila prekretnica koja je naznačila zaustavljanje turskog prodiranja dalje u Evropu, a imala je i poseban psihološki uticaj, jer je njome po prvi puta nakon Krbavske bitke postignuta ravnoteža na hrvatsko-turskoj granici. Evropu je ubrzo obišao i štampani letak na kojem je bila prikazana prva velika pobeda ujedinjenih hrišćanskih snaga srednje Evrope protiv turske vojske, a vojskovođe hrišćanske vojske pohvalili su papa Klement VIII, nemački car Rudolf II i španski kralj Filip II.
Urbani razvoj 18. i 19. veka uredi
Povlačenjem Turaka iz tih krajeva, početkom 18. veka, prestaje i dugotrajna stagnacija u razvoju grada. Ponovo se otvaraju trgovački putevi, a grad postaje sve važniji kao rečna luka. Reka Sava je između Zagreba i Siska do leta 1856. godine bila "ispravljena", da su mogli proći prvi brodovi. Upravo će rečno brodarstvo postati njegovim simbolom. Sisak je bio 1861. godine povezan sa Novim Sadom i drugim bližim mestima na vodi. Dunavsko parobrodsko društvo je imalo dva polaska broda za Sisak, sredom i nedeljom.[4]
U 18. i 19. veku grad je podeljen rekom Kupom, pa se njegov život odvija u dva odvojena naselja, koja međusobno nisu imala mnogo veza. Sa leve obale Kupe nastavlja da se razvija Civilni Sisak (nazivan kasnije i Stari Sisak) koji još uvek pripada Kaptolu, a sa desne obale reke raste Vojni Sisak (nazivan i Novi Sisak ili Prečki Sisak) koji je bio pod upravom Banske krajine. Godine 1853. postoje dva Siska; u "civilnom" postoje tri godišnja vašara - 15. jula, 16. septembra i 19. novembra. Militarski Sisak ima samo pijacu sedmičnu, četvrtkom.[5]
Na početku ovog razdoblja Sisak je maleno naselje, a stanovništvo živi u drvenim kućama tipičnog pokupskog stila gradnje, smeštenim uz obalu Kupe, koja je prvi izvor zarade, zbog luke, ali i zbog splavarenja i ribolova. Prva zidana građevina, nakon zidanja Starog grada u 16. veku, sada je župna crkva sv. Križa, na mestu gde su nekad završavale južne zidine stare Siscije i gde je u rimsko doba bio gradski forum.
29. oktobra 1838. godine Kaptol zagrebački donosi dokument kojim Sisak postaje slobodno trgovište sa svojim statutom, pečatom i grbom. Već od 1828. godine Sisak ima i svoju urbanističku sistematizaciju koja počiva na regulatornoj osnovi grada što ju je izradio arhitekt Ivan Fistrović. Taj je plan predviđao nastavak rasta grada prema rasteru ulica koje su u temelju počivale na organizaciji ulica drevne Siscije. Stoga će i ostaci Siscije ostati zakopani ispod kasnijeg grada, a do saznanja o njima dolaziće se postepeno prilikom kasnijih građevinskih radova. Fistrovićev plan ulica predviđa četiri uzdužne ulice (sever-jug), koje prate obalu Kupe. Bez obzira na njihove kasnije nazive, koji su se menjali sa političkim promenama, Siščani ih uvek zovu jednostavno Prva, Druga, Treća i Četvrta ulica (brojeći od Kupe). Ove su četiri ulice međusobno povezane pomoću više poprečnih ulica.
Uz obalu Kupe počinju da rastu žitni magacini, kao i ostale trgovačke zgrade, koje će bitno odrediti izgled i današnjeg grada. Trgovci su se međusobno takmičili, ne izgledom svojih kuća, nego izgledom i kvalitetom gradnje magacina, pa su postali gotovo statusni simbol. Tek će se nakon toga misliti na izgradnju gradskih palata, a grade ih opet imućni trgovci koji su u svemu imali odlučujuću ulogu u gradu. Izgradnja telegrafa od Zagreba do Siska i dalje, koja je krenula 1855. godine, još će više pogodovati trgovačkoj špekulaciji.
Prvi parobrod koji je dospeo do Siska bio je "Sofija" 1838. godine.[6] U jesen 1856. godine gradio se kaldrmisani prilaz iz grada ka reci Savi. Svoju robu dovozili su na lađama trgovci hranom iz Banata, koja se tovarila u većim mestima. Tu je bila ponuda pšenice: bačke, bečejske, bečkerečke, pančevačke...[7]
Prvi drveni most na reci Kupi izgrađen je tek 1862. godine, a kad je preopterećen prometom dotrajao, zamenio ga je 1934. godine zidani most, koji će postati jedan od simbola grada, a Siščani će ga nazvati Stari most. U vreme kad je beton već bio u širokoj upotrebi, ovaj je most izgrađen od tradicionalnih sisačkih materijala, kamena i opeke, pa se ističe svojim skladnim oblicima.
Godine 1874. konačno su ujedinjeni Civilni i Vojni Sisak pod jedinstvenu upravu, a prvi gradonačelnik jedinstvenog i otada slobodnog kraljevskog grada bio je ugledni trgovac Franjo Lovrić. Kroz 25 godina svoga gradonačelnikovanja postao je jedno od najomiljenijih lica u gradu, a Sisak je od trgovačko-obrtničkog središta uspeo da dovede do savremenog izgleda i do kontura koje su u centru grada i danas prepoznatljive.
Početkom 1856. godine uticajni trgovci iz Siska su tražili gradnju "gvozdenog puta" (željeznice) do njihovog mesta.[8] Ona je 1862. godine izgrađena i svečano otvorena 19. septembra te godine[9]; bila je to prva železnička pruga u Hrvatskoj, koja je povezivala Sisak (preko Zagreba) i Zidani Most, a rečni i železnički saobraćaj postaju pretpostavke snažnog industrijskog razvoja grada.
Industrijski razvoj u 20. veku uredi
Načinom na koji su se iz ugarskih interesa razvijale Mađarske železnice, Sisak je ostao izvan glavnih saobraćajnih tokova, što je oslabilo poziciju trgovine, ali i dovelo do većeg razvoja industrije. Industrijska postrojenja, koja su posebno nikla posle Prvog svetskog rata, građena su van starog gradskog jezgra, a posebno na Capragu, gde se smešta postrojenje Šela, a u blizini i ono za preradu gvožđa. Oko njih su ubrzo izrasla i prigradska naselja, koja se načinom izgradnje bitno razlikuju od dotadašnje slike Siska.
Drugi svetski rat uredi
Drugi svetski rat nije zaobišao ni Sisak, gde je 22. juna 1941. osnovan i prvi partizanski odred na području tadašnje Jugoslavije — Sisački NOP odred.
Naši oficiri pričali su u Jajcu 11. aprila. 1941. godine „da su u Hrvatskoj imali gubitaka, jer je hrvatsko građanstvo, naročito u Sisku, odazivajući se Pavelićevim uputstvima iz inostranstva pucalo na vojnike i oficire Srbe koji nisu hteli položiti oružje“.[10]
Tokom rata u Sisku su ustaše osnovale koncentracioni logor, kao i Dečji logor u kome je ubijeno preko 2.000 dece.
U Sisku su za Srbe i Jevreje povišene sve državne takse za 100%.
Oko 600 Srba moralo je po naređenju vlasti da napusti Sisak.[11]
U Sisku Srbima je zabranjeno kretanje posle 17 časova po podne.
Pred kraj rata grad su bombardovali Saveznici, posebno njegova prigradska naselja, železničku prugu i industrijska postrojenja koja su gotovo u potpunosti uništena. Nemci su, prilikom povlačenja, nameravali srušiti i Stari most, ali je nekoliko Siščana omelo taj njihov plan.
Posleratni period uredi
Nakon rata započela je ubrzana obnova i industrijalizacija grada, a glavne grane ostaju metalurgijska, hemijska, prehrambena i drvna industrija. Veliku važnost i dalje ima sisačka luka. U vreme Hrvatskog proleća u Sisku je bila izuzetno živa politička aktivnost, pošto su u gradu bili moćni pripadnici obe strane. Većinom su „prolećari“ bili okupljeni oko Rafinerije i njene uprave, a njihovi protivnici oko Železare, što je odražavalo i nacionalnu strukturu zaposlenih u tim preduzećima.
U ratu 90-ih ponovo su došla pod udar industrijska postrojenja, posebno sisačka Rafinerija, ali i stambene zgrade i crkve, a mnogi su Siščani poginuli i raseljeni. Srbi su sistematski ubijani i proterivani.
U posleratnom periodu, kroz tranziciju, prisutnost teške industrije u gradu nije olakšala tranziciju, pa su mnogi ostali bez posla. Posebno je za taj period karakterističan slučaj Železare i višestruki pokušaji njenog spašavanja.
Kulturna istorija Srba u Sisku uredi
Srbi u Sisku ostavili su u prošlosti grada spomen o sebi kroz trgovanje i prenumeraciju srpskih knjiga i listova. Dositej Obradović književnik i reformator srpski bavio se (u dva leta) 1805. i 1806. godine u Sisku.[12] Čuvenu Vujićevu knjigu o zemljopisu celoga sveta, kupili su u Petrinji 1825. godine dva mesna veletrgovca.[13] Promućurna gospoda Emerik Georg Černjak i Jovan Čepe znali su dovoljno ćirilicu. Još 1829. godine prenumeranti srpske knjige (ćirilične!) bila su u Petrinji, dva "Blagorodna gospodara". Bili su to veliki trgovci Simeon Malivuk i Vasilije Kavić iz Siska.[14] Trgovac iz Siska Simeon Milovuk pribavlja 1830. godine u Petrinji, gde je pretplatnički punkt, jedan pozorišni tekst preveden na srpski jezik.[15] Milovuk je uzeo jednu Popovićevu knjigu i dve godine docnije.[16] Srpske narodne pesme koje je skupio i objavio Vuk Karadžić naručio je u Zagrebu 1846. godine i trgovac Vaso Kotur, sin Pava. Milankovićevu vaspitno-prosvetnu knjigu uzeo je pred Mađarsku bunu (1847) u Karlštatu (Karlovcu) Mata Barkić iz Siska.[17] Za podizanje spomenika vladici-pesniku Lukijanu Mušickom u Karlovcu, septembra 1854. godine Pavo Kotur je dao 50 f. priloga. Plemeniti Kotur je nesebično pomagao Srbe i u Rijeci. Tamo je u Trgovačko-pomorskoj školi obezbedio pravoslavnog sveštenika da drži srpskoj deci veronauku. Osim izdatka za katihetu (10 f. mesečno), on je dao 20 f. diletantskom pozorištu u okviru srpske čitaonice u Rijeci.[18] Čitaoci pretplatnici novosadskog književnog časopisa "Danica", bili su 1861-1862. godine stanovnici Siska: Petar Dimović i Vas Kotur. Kupio je tako 1868. godine jednu religioznu knjigu mesni trgovac Vaso Kotur "sa familijom".[19] Knjigu Vuka Karadžića o srpskim običajima nabavio je 1867. godine Adam Resanović stražmešter "slobodnoga i povlaštenoga trgovišta u Sisku".[20] Knjigu o Bogumilima objavljenu na ćirilici 1867. godine, uzeli su u ruke Sisčani: Ante Polić, Vaso Kotur, Đuro Kozjak, Ivan Dedović i Ivan Tkalčić sveštenik.[21] Odboru za posthumno izdavanje dela Vuka St. Karadžića, dao je 1872. godine prilog od 100 f. Pavo Kotur iz Siska. Isti Pavo je još 1843. godine postao članom Matice srpske (tada u Pešti), dajući članarinu od 40 f.[22] Vukov nemačko-srpski rečnik nabavio je pored Kotura, i građanin Siska, Antun Maljavec.[23]
Srbin iz Siska, trgovac Vasilije Kavić krenuo je 1840. godine sa izvozom hrane. Spremao je 1841. godine flotu od 25 lađa da teret sa drvima tzv. "dugama" spusti rekom Dravom, sve do Galca. Radio je za Marseljsku trgovačku kuću veliki biznis sa drvetom za pravljenje buradi. Početkom novembra te godine posao je bio uspešno okončan.[6] Srpski političar član državnog Sovjeta Raja Dramjanović, je između 1840-1842. godine trgovao u Sisku i Brodu.[24]
Srbi u Sisku nisu dugo imali svoju dostojnu pravoslavnu bogomolju; godinama je delovao Odbor za gradnju. On se pominje 1885. godine[25], a prošlo je još deset godina bez pomaka. Godine 1894. obratili su se srpskoj javnosti, članovi Odbora za gradnju srpske pravoslavne crkve u Sisku, Živko Pejaković predsednik i Jovan Selenić tajnik (sekretar). Tražili su oni pomoć da se podigne hram u toj siromašnoj srpskoj sredini. Tu je živelo oko 400 pravoslavaca, a koji su živeli bedno: do skoro ne imadosmo niti groblja. Pokojnike su prenosili u 14 kilometara udaljene Petrinje. Mnogi vernici dugo nisu bili u crkvi, niti slušali liturgiju - bili na putu odrođavanja. U to vreme je tu namešten jedan domobranski puk, u kojem je bilo mnogo pravoslavaca. To je bio razlog više da Sisak što pre dobije srpsku crkvu. Za gradnju crkve bilo je potrebno oko 3.000 f., a njihovi prilozi su bili daleko manji.[26]
Početkom 20. veka grad Sisak sa pravoslavnim stanovništvom bio je parohijska filijala pri parohiji Petrinji. Petrinjski paroh pop Rodoljub Pajić (rukop. 1888) dolazio je po potrebi u Sisak. U gradu Sisku je narodna osnovna škola koju pohađaju i srpska deca iz Capraga i Galdova.[27]
Privreda uredi
Za razvoj Siska i dalje industrija ima veliku ulogu. Tu je INA Rafinerija nafte Sisak, potom nekadašnja Železara, koja je razdeljena u više manjih preduzeća, kao i druga industrijska postrojenja. Ovakva važna uloga industrije u gradu uticala je i na formiranje školstva, ali i na smer celokupnog razvoja grada.
Velika preduzeća uredi
- INA Rafinerija nafte Sisak nalazi se u delu grada koji se zove Caprag, uz desnu obalu Kupe, u blizini njenog utoka u Savu. Deo je poslovnog sistema INA — Industrija nafte, a godišnje može preraditi oko 4 miliona tona nafte. Danas prerađuje između 2 i 2,5 miliona tona. Ova fabrika koristi izuzetno povoljan geostrateški položaj Siska sa njegovim dobrim transportnim putevima, plovnim rekama i naftovodom. Prvih godina 21. veka vode se intenzivni pregovori između grada i Rafinerije o zaštiti okoline, a posebno o smanjenju zagađenja vazduha.
- Nekadašnji Industrijski kombinat „Željezara Sisak“ razdeljen je tokom tranzicije i privatizacije na više metalurških preduzeća, među njima su:
- Valjaonica cijevi Sisak
- Metaling, koji se bavi proizvodnjom i montažom čeličnih konstrukcija
- Felis, valjaonica čeličnih odljevaka
- Tvornica alkoholnih i bezalkoholnih pića „Segestica“ osnovana je 1918, a smeštena je uz samu železničku stanicu i u blizini kupske luke.
- Firma „Herbos“ osnovana je 1946. radi proizvodnje vinske kiseline, no 1953. pod imenom „Radonja — tvornica hemijskih proizvoda“ počinje proizvodnju za zaštitu bilja. Od 1993. preduzeće se zove „Herbos“, a od 1998. bavi se i proizvodnjom materijala za graditeljstvo.
- Termoelektrana Sisak nalazi se na području Čret, na desnoj obali Save, 4 km nizvodno od urbanog područja Siska. To je kondenzacijska termoelektrana sa dva bloka ukupne snage 420 MW, a radi na teško lož ulje i plin. Proizvodi električnu energiju i tehnološku paru. Prvi je agregat izgrađen 1970, a drugi 1976.
- Mlin i pekare „Ljudevit Posavski“ je preduzeće osnovano 1967. pod nazivom „5. maj“, a od 1994. nosi današnje ime. Silosi u vlasništvu ovog preduzeća su kapaciteta oko 30.000 tona žita. Osim skladištenjem žita, preduzeće se bavi i proizvodnjom brašna, finalnih pekarskih proizvoda i njihovom prodajom. Silosi i mlin nalaze se u blizini železničke stanice i kupske luke.
- „Dunavski lojd“ najveći je hrvatski rečni brodar, a sedište mu je uz sisačku luku na Kupi. Bavi se prevozom robe evropskim rekama.
Poslovne zone uredi
Od kraja 2005. godine u gradu deluje i preduzeće u vlasništvu grada „Poslovne zone“, čija je svrha da osiguraju pretpostavke za razvoj privrede i preduzetništva i stvore bazu za strateško planiranje razvoja Siska. Dve poslovne zone koje trenutno deluju smeštene su uz izlaz iz grada prema Zagrebu (Komunalna zona), i uz zaobilaznicu (zona Tanina Gorički). Grad planira osnivanje još tri specijalizovane zone: Južnu industrijsku zonu na prostoru Železare, Novog Praćna i Crnca; Zonu Barutana; i Zonu Stupno.
Ipak, uprkos naizgled visokoj industrijalizaciji i velikim mogućnostima, nezaposlenost je u gradu visoka, pa prema podacima Hrvatskog zavoda za zapošljavanje od januara 2006. u gradu ima 5.768 nezaposlenih.
Turizam uredi
Krajem 20. veka i početkom 21. veka u Sisku se sve više razvija i turizam, posebno zahvaljujući zaštićenom močvarnom području Lonjskog polja, raritetnoj ruralnoj drvenoj arhitekturi, sisačkom Starom gradu, i privlačnom središtu grada uz obalu Kupe i arheološkom parku „Siscija“. Ovde treba spomenuti i lovni turizam u okolnim šumama. Ipak, turistička delatnost je još uvek nedovoljno razvijena i ne koristi sve mogućnosti koje joj se pružaju. Najveći problem je nedostatak smeštajnih kapaciteta.
Stanovništvo uredi
U godinama pojačanog industrijskog razvoja, od kraja Prvog svetskog rata, pa do 1931. broj stanovnika grada više je nego udvostručen, pa je porastao sa 4.000 na čak 11.000 stanovnika. Područje grada Siska, prema popisu stanovništva iz 2001. (podaci Državnog zavoda za statistiku [1][mrtva veza]), ima 52.236 stanovnika, od čega na užem području grada živi 36.785. Prema istom popisu srednja je starost stanovništva bila 40,4 godine, indeks starenja 104,5, a koeficijent starosti 22,7.
Popis 2011. uredi
Na popisu stanovništva 2011. godine, opština Sisak je imala 47.768 stanovnika, sledećeg nacionalnog sastava:
Popis 2001. uredi
Obzirom na maternji jezik, 50.696 ili 97,05% izjasnilo se da im je maternji jezik hrvatski. Prema veroispovesti, 41.204 ili 78,88% izjasnilo se kao rimokatolici, 2.537 ili 4,86% kao muslimani, 19 ili 0,03% kao pravoslavci, 2.389 ili 4,57% kao agnostici ili neopredeljeni, i 1.820 ili 3,48% kao ateisti.
Popis 1991. uredi
Po popisu stanovništva iz 1991. godine, opština Sisak je imala 84.348 stanovnika, raspoređenih u 105 naseljenih mesta.
| godina popisa | ukupno | Hrvati | Srbi | Jugosloveni | ostali |
|---|---|---|---|---|---|
| 1991 | 84.348 | 54.621 (64,75%) | 19.209 (22,77%) | 3.719 (4,40%) | 6.799 (8,03%) |
Bivša velika opština Sisak je novom teritorijalnom organizacijom u Hrvatskoj ukinuta i formirani su: Grad Sisak i opštine: Lekenik, Martinska Ves i Sunja. U isto vreme iz sastava bivše opštine Sisak izdvojeno je naseljeno mesto Pustike, koje je ušlo u sastav opštine Kravarsko, u Zagrebačkoj županiji, a Gradu Sisku priključena su dva naseljena mesta: Letovanci i Madžari, koja su se pre nove teritorijalne organizacije nalazila u sastavu bivše velike opštine Petrinja.
Prema novoj teritorijalnoj podeli, nacionalni sastav 1991. godine je bio sledeći:
| * | ukupno | Hrvati | Srbi | Jugosloveni | ostali |
|---|---|---|---|---|---|
| grad Sisak (deo) | 60.999 | 39.924 (65,45%) | 12.017 (19,70%) | 3.157 (5,17%) | 5.901 (9,67%) |
| opština Lekenik | 6.248 | 5.870 (93,95%) | 121 (1,93%) | 67 (1,07%) | 190 (3,04%) |
| opština Martinska Ves | 4.643 | 4.386 (94,46%) | 73 (1,57%) | 37 (0,79%) | 147 (3,16%) |
| opština Sunja | 12.309 | 4.294 (34,88%) | 6.996 (56,83%) | 458 (3,72%) | 561 (4,55%) |
| nas. mesto Pustike | 149 | 147 (98,65%) | 2 (1,34%) | 0 | 0 |
U odnosu na današnji teritorijalni sastav Grada Siska, nacionalni sastav 1991. godine je bio sledeći:
| godina popisa | ukupno | Hrvati | Srbi | Jugosloveni | ostali |
|---|---|---|---|---|---|
| 1991 | 61.413 | 40.188 (65,43%) | 12.108 (19,71%) | 3.192 (5,19%) | 5.925 (9,64%) |
Sisak (naseljeno mesto), nacionalni sastav uredi
Popis 1991. uredi
Na popisu stanovništva 1991. godine, naseljeno mesto Sisak je imalo 45.792 stanovnika, sledećeg nacionalnog sastava:
Kultura i sport uredi
Dok se u periodu pre 19. veka ne može govoriti o nekoj većoj kulturnoj delatnosti, od prve polovine 19. veka, potaknuti i trgovačkim, a onda i industrijskim napretkom, razvijaju se najpre kultura, pa onda i sport.
Kultura uredi
U Sisku je 2. oktobra 1839. godine prikazana prva pozorišna predstava na hrvatskom jeziku i štokavskom narječju. Bila je to drama Juran i Sofija ili Turci pod Siskom Ivana Kukuljevića Sakcinskog. Do tog vremena predstave su izvođene na nemačkom ili mađarskom jeziku.
Danas u Sisku deluje veći broj kulturnih institucija:
- Kulturni centar „Kristalna kocka vedrine“ je institucija koja pokriva četiri glavne grane kulture: pozorište i muzika, objavljivanje knjiga, izložbe, i kinematografiju.
- Gradski muzej Sisak smešten u Tomislavovoj ulici, na mestu gde je nekad bila radionica majstora Karasa u kojoj je bravarski zanat izučio Josip Broz Tito. Danas muzej sadrži arheološku zbirku preistorije; arheološku zbirku antike; arheološku zbirku ranog srednjeg veka; numizmatičku zbirku; zbirku 13-17. veka; istorijsku zbirku 18. i 19. veka; istorijsku zbirku 20. veka. Uz to, muzej vodi brigu o Starom gradu, zgradi Velikog kaptola i omogućuje obilazak grada uz stručnu pratnju. Redovno se organizuju tematske izložbe i predavanja. Muzej ima i sopstvene publikacije.
- Muzička škola „Fran Lotka“ utemeljena je 28. juna 1894. odlukom kraljevske zemaljske vlade, a nakon Drugog svetskog rata ponovo je otvorena 27. avgusta 1948. Od 1967. škola deluje u zgradi nekadašnje sisačke sinagoge. Danas je to javna i umetnička škola s delatnošću osnovnog i srednjeg muzičkog obrazovanja.
- Pozorište D. A. S. K. A. i alternativni kulturni centar Daskalište deluje od 1976, a po njemu je Sisak postao međunarodno poznat na području istraživačkog, eksperimentalnog pozorišta. Ova se institucija bavi i dramskim odgojem dece i mladih.
Uz ove i druge institucije, u Sisku deluje i niz umetnika iz raznih područja. Tu je poznati akademski slikar Slavko Štrigl, a u pripremi je otvaranje stalne postave njegove galerije.
Od 1995. deluje i bend The Bambi Molesters koji svira garage i surf muziku, a postigao je zapaženi uspeh u svetu.
Sport uredi
Grad Sisak je tradicionalno vezan uz sportske aktivnosti, a za naglasiti je istorijsko značenje nekih sportskih grana koje su u Sisku prvi puta organizovane, ne samo na području Republike Hrvatske nego i ovom delu Evrope. Među takvim sportovima treba istaknuti konjički sport na području sisačkog predgrađa Galdova.
Ime grada Siska vezano je i uz prvi biciklistički klub, prvu hokejašku utakmicu, rvanje, kao i najstariji fudbalski klub na području Republike Hrvatske, koji i danas deluje.
Hrvatski nogometni klub „Segesta“ osnovan je daleke 1906. godine i u dugogodišnjem delovanju ovaj sportski kolektiv prošao je sva ligaška takmičenja. Od 1992. do 1997. godine član je 1. hrvatske fudbalske lige, a od 1997. nastupa u 2. i 3. lige.
Uz fudbal i šah koji je u 1998. godini obeležio 90 godina organizovanog delovanja, Sisak je poznat i po kuglačkom, ronilačkom, košarkaškom, kao i borilačkim sportovima, čiji se predstavnici takmiče u 1. odnosno 2. ligama i postižu zapažene sportske rezultate. Uz njih zapažen je Hokejski klub INA Sisak, a deluju i Ragbi klub Sisak, Bejzbol klub Sisak Strouks, rvački klub „Sisak“ i vaterpolo klub „Siscija“.
Ukupan sportski život odvija se na sportskim objektima koji su u sastavu Sportsko-rekreacionog centra „Sisak“, gradskom fudbalskom stadionu, zatvorenom olimpijskom bazenu s dvoranskim prostorima, otvorenom klizalištu, četverostaznoj automatskoj kuglani, i objektima koji su izvan sportske ustanove, fudbalskom stadionu „Metalac“, sportskoj dvorani „Brezovica“, kao i otvorenim i zatvorenim sportskim terenima preduzeća za sportsku delatnost „Sisah“ d. d. i sportskim dvoranama.
Obrazovanje uredi
Osnovne škole:
- OŠ Ivan Kukuljević Sakcinski;
- OŠ 22. lipnja;
- OŠ Viktorovac;
- OŠ Braća Bobetko;
- OŠ Braća Ribar;
- OŠ Galdovo;
- OŠ Sela;
Srednje škole:
- Gimnazija Sisak;
- Ekonomska škola Sisak;
- Tehnička škola Sisak;
- Industrijsko-obrtnička škola Sisak;
- Obrtnička škola Sisak;
- Ugostiteljsko-trgovačka škola Sisak;
- Medicinska škola Sisak
Dislocirani stručni studiji:
- Poslovna privreda (organizuje Ekonomski Fakultet Zagreb);
- Primjena informacijske tehnologije u poslovanju (organizuje Fakultet organizacije i informatike, Varaždin)
Visokoškolsko obrazovanje:
- Sveučilište u Zagrebu — Metalurški fakultet, Sisak
Spomenici i zanimljivosti uredi
- Arheološki park „Siscija“ — ostaci zidina rimske Siscije
- Stari grad — tvrđava iz 16. veka pod kojom se odigrala Bitka kod Siska
- Crkva sv. Križa u centru grada (18. vek)
- Crkva sv. Marije Magdalene u Selima kraj Siska
- Drvena kapelica sv. Martina iz 17. veka u Starom Brodu
- Stari most — zidani most od kamena i opeke iz 1932.
- Veliki i Mali kaptol — nekadašnja svratišta kanonika Kaptola zagrebačkog
- Stari kran — drvena dizalica iz stare sisačke luke, danas postavljen kao muzejski primerak uz obalu Kupe
- Lonjsko polje — park prirode; močvarno područje s poznatim evropskim selom roda, Čigoćem
- Staro gradsko jezgro s trgovačkim kućama i palatama u secesijskom stilu
Slavni ljudi uredi
- Oktavijan Avgust — osvojio grad
- Toma Bakač — pobedio Turke kod Siska
- Janko Bobetko — hrvatski general
- Norbert Veber — utemeljitelj Železare
- Davorko Vidović — bivši ministar u Vladi i gradonačelnik Siska, danas saborski zastupnik
- Nikola Vujčić — srpski pesnik
- Vlado Janić Capo — komandant Sisačkog partizanskog odreda, general-pukovnik JNA i narodni heroj
- Sveti Kvirin Sisački — sisački biskup
- Franjo Lovrić — dugogodišnji gradonačelnik
- Ljudevit Posavski — knez
- Antun Radić — hrvatski političar
- Stjepan Radić — hrvatski političar
- Vera Horvat-Pintarić — istoričarka umetnosti
- Mika Špiljak — hrvatski političar i predsednik Predsedništva SFRJ
- Slavko Štrigl — akademski slikar
- Mario Valentić — hrvatski glumac
Partnerski gradovi uredi
Vidi još uredi
Reference uredi
- ^ „Popisane osobe, kućanstva i stambene jedinice, prvi rezultati popisa 2011.”. Državni zavod za statistiku Republike Hrvatske. Arhivirano iz originala 1. 6. 2012. g. Pristupljeno 28. 8. 2012.
- ^ Milan Milićević: "Kneževina Srbija", Beograd 1876.
- ^ "Glasnik društva srpske slovesnosti", Beograd 1868.
- ^ "Srbski dnevnik", Novi Sad 1861.
- ^ "Vojvođanin", kalendar, Beč 1853.
- ^ a b "Srbske Narodne novine", Budim 1841.
- ^ "Srbski dnevnik", Novi Sad 1863.
- ^ "Svetovid", Beč 1856.
- ^ "Srbski dnevnik", Novi Sad 1862.
- ^ Najveći zločini sadašnjice: patnje i stradanje srpskog naroda u Nezavisnoj Državi Hrvatskoj od 1941-1945, Dr. Dragoslav Stranjaković, Gornji Milanovac, Dečje novine (1991), str. 34-35
- ^ Najveći zločini sadašnjice: patnje i stradanje srpskog naroda u Nezavisnoj Državi Hrvatskoj od 1941-1945, Dr. Dragoslav Stranjaković, Gornji Milanovac, Dečje novine (1991), str. 119
- ^ Dositej Obradović: "Pisma", Budim 1829.
- ^ Joakim Vujić: "Novejše zemleopisanije celago sveta", Budim 1825.
- ^ Jevta Popović: "Razna djela Jevte Popovića", Budim 1829.
- ^ Vasilije Jovanović: "Sigfrid i Genoveva...", Budim 1830.
- ^ Jevta Popović: "Sveslavlje ili Panteon", Budim 1831.
- ^ Uroš Milanković: "Prosveta čoveka i obrazovanije jestestva...", Beč 1847. godine
- ^ "Srbski dnevnik", Novi Sad 1854.
- ^ Milovan Vidaković: "Istorija o prekrasnom Josifu", Beč 1868.
- ^ Vuk St. Karadžić: "Život i običaji naroda srpskoga", Beč 1867.
- ^ Božidar Petranović: "Bogomili", Zadar 1867.
- ^ "Pregled stanja fonda Matice srpske", Novi Sad 1865.
- ^ Vuk St. Karadžić: "Nemačko-srpski rječnik", Beč 1872.
- ^ "Glasnik društva srbske slovesnosti", Beograd 1858.
- ^ "Zastava", Novi Sad 1885. godine
- ^ "Srpski sion", Karlovci 1894. godine
- ^ Mata Kosovac: "Srpska pravoslavna mitropolija Karlovačka po podacima iz 1905. godine", Karlovci 1910.
Literatura uredi
- Gračanin, Hrvoje (2014). „Crkveni ustroj u kasnoantičkoj južnoj Panoniji”. Croatica Christiana Periodica. 38 (73): 1—12.
- Gračanin, Hrvoje; Bilogrivić, Goran (2014). „Postrimski grad u južnoj Panoniji: primjer Siscije”. Zbornik Odsjeka za povijesne znanosti Zavoda za povijesne i društvene znanosti HAZU. 32: 1—26.
- Gelo, Jakov (1998). Narodnosni i vjerski sastav stanovništva Hrvatske, 1880-1991: po naseljima. Zagreb: Državni zavod za statistiku Republike Hrvatske. ISBN 978-953-6667-07-9.
Spoljašnje veze uredi
- Stranice grada (jezik: hrvatski)
- Portal grada Siska (jezik: hrvatski)
