Topčider
Topčider je park i gradska četvrt u Beogradu. Park se prostire na 111.336 m², u dolini Topčiderske reke, i već 150 godina je jedno od najomiljenijih izletišta Beograđana.[1][2]
Topčider | |
|---|---|
 Topčiderski park | |
| Administrativni podaci | |
| Grad | Beograd |
| Opština | Savski venac Rakovica Čukarica |
| Geografske karakteristike | |
| Koordinate | 44° 46′ 42″ S; 20° 26′ 39″ I / 44.7783° S; 20.4442° I |
  Topčider Topčider na karti Grada Beograda | |
Poreklo naziva uredi
Naziv Topčider je orijentalizam, preuzet iz persijskog jezika, i znači tobdžijska dolina. Poreklo naziva je u 15. veku kada su ovde bili razmešteni artiljerijski logori gde su Osmanlije izlivale svoje topove. Ovde su se nalazile i zgrade u posedu beogradskog paše, a livade su korišćene za ispašu konja.
U prvim decenijama XVIII veka, u doba austrijske okupacije Beograda, u dolini Topčiderske reke nalazila su se poljska imanja austrijskih velikodostojnika, majuri. Tu je podignuta i lovačka kuća princa Aleksandra Virtemberškog.[3]
Po obnovi osmanske vlasti, turski gospodari Beograda su odlazili u Topčider na teferiče i zidali letnjikovce za povremeni boravak.[4]
Istorijat uredi
U vreme vladavine knjaza Miloša Topčider [5] postaje najznačajnije mesto u okolini Beograda. Njegovo prvo uređenje započelo je 1831. godine sa izgradnjom rezidencijalnog kompleksa knjaza Miloša Obrenovića, sred najšireg dela topčiderske doline. Knjaz je okupio najbolje slikare i graditelje koji su pod nadzorom glavnog knjaževog graditelja Hadži Nikole Živkovića [6] ostvarili niz objekata koji svedoče o postepenom napuštanju balkanske tradicije i okretanje modernim evropskim tokovima.
Stvaranje parka uredi
U prvim decenijama 19. veka, ovaj predeo je bio pun vinograda i letnjikovaca imućnih ljudi. Na barovitom prostoru, u trski i rogozu, nikao je prvi park u Beogradu. O začecima parka postoji trag u zanimljivom dokumentu — pismu od 24. februara 1831. godine, u kome se, između ostalog, kaže: „Nikakva kola ne puštajte da preko Topčidera idu, da livade kvare“.
Za uređenje parka bio je odgovoran Atanasije Nikolić profesor matematike, „načertanija“ i „zemljomerija“ i prvi rektor Liceja u Kragujevcu . U tada modernom engleskom stilu on je ovde obrazovao prvu parkovsku površinu u Beogradu sa vijugavim stazama, bujnim rastinjem, upotrebom vode u vidu potoka i jezeraca. Vremenom je park upotpunjen i skulpturama, česmama i fontanama. Oko Konaka knjaza Miloša, između 1831. i 1833. posađeni su platani koji su i do danas sačuvani. Kao izuzetno uspelo parkovsko rešenje Topčider je poslužio kao uzor za obrazovanje parkova u drugim gradovima srpske države.
Spomenici kulture[7] uredi
Na prostoru rezidencijalnog kompleksa Obrenovića, kao najstarije uređene celine Topčidera, nalazi se 6 spomenika kulture: Konak kneza Miloša (kulturno dobro od izuzetnog značaja), Topčiderska crkva, Crkveni konak u Topčideru, skulptura Žetelica, Obelisk i spomenik Arčibaldu Rajsu.
Konak kneza Miloša uredi
Konak kneza Miloša podignut je u periodu od 1831—1834. godine kao njegova zvanična rezidencija, prema projektu Janje Mihailovića i Nikole Đorđevića. Nadzornik radova bio je glavni knežev neimar Hadži Nikola Živković. Konak je oblikovan u duhu balkanske arhitekture, ali otkriva i srednjoevropske uticaje.
Topčiderska crkva uredi
Topčiderska crkva Svetih apostola Petra i Pavla građena je istovremeno sa konakom, od 1832—1834. godine, prema projektu istih autora, Janje Mihailovića i Nikole Đorđevića. Arhitektura crkve otkriva snažni prelaz sa tradicionalnih graditeljskih oblika na evropske arhitektonske standarde.
Crkveni konak u Topčideru uredi
Crkveni konak u Topčideru podignut je u periodu od 1830—1832. godine u tradicionalnom duhu, kao modifikovani oblik veće šumadijske kuće bondručare sa podrumom i prizemljem. Ovde je bilo sedište Milentija Pavlovića (1831-1833) i Petra Jovanovića (1833-1859), prvih mitropolita Kneževine Srbije.
Skulptura Žetelica uredi
Skulptura Žetelica je jedini primer iz 19. veka ukrasne parkovske skulpture u Beogradu. Izradio ju je vajar Fidelis Kimel 1852. godine. Žena sa žitom simbol je plodnosti, izobilja i rađanja novog doba. Skulptura je livena u Beču odakle je uvezena.
Obelisk uredi
Obelisk je podignut u čast povratka kneza Miloša u Srbiju 1859. godine, kada je ponovo uspostavljena vlast Obrenovića. Radio ga je kamenorezac Franc Loran i jedan je od najranijih javnih spomenika u Beogradu.
Spomenik Arčibaldu Rajsu uredi
Spomenik Arčibaldu Rajsu je 1931. godine izradio Marko Brežanin u znak zahvalnosti švajcarskom forenzičaru i publicisti koji se istakao na istraživanju zločina nad srpskim stanovništvom u Prvom svetskom ratu.
Košutnjak uredi
Posebno mesto u okviru Topčidera ima park-šuma Košutnjak koja je u vreme kneza Miloša predstavljala dvorsko lovište i uzgajalište srna i košuta. Ono je bilo okruženo drveno ogradom koja se održala 1908. godine kada je Košutnjak dobio status narodnog dobra a ograda uklonjena. Slobodno ubijanje divljači je uzrokovalo istrebljenje košutnjačke faune za samo nekoliko godina. Glavne trase puteva su probijene već sredinom 19. veka, dok su serpentine prosečene i trasirane 1911—1912. godine. U Košutnjaku je 1868. godine ubijen knez Mihailo, na tom mestu se nalazi, poput groba ograđen prostor.
Topčider od kraja 19. veka do danas uredi
Sedamdesetih godina 19. veka na prostoru Košutnjaka nastalo je Topčidersko groblje.
Topčiderska robijaška kolonija i Topčiderska ekonomija su osnovani 1851, kao institucije koje su se dopunjavale - ali uspeh je bio slab, ekonomiji je trebala državna podrška a robijaši nisu prevaspitani. Sistem je po inerciji trajao do jeseni 1868. i epiloga ubistva kneza Mihajla.[8] Kasnije je tu bio ženski zatvor.[9]
Krajem 19. veka, razvoj saobraćaja i industrije imao je svoje posledice na Topčidersku dolinu. Pruga normalnog koloseka Beograd — Niš prošla je dolinom 1884. godine. Izgradnjom električne centrale 1892. godine omogućeno je da Beograd dobije elektrifikaciju industrijskih pogona kao i uvođenje električnog tramvaja. Godine 1894. proradila je tramvajska linija od Terazija do Topčidera koja je služila isključivo rekreativnoj funkciji Topčidera.
Ručni mlinovi, potočare i vodenice na Topčiderskoj reci sve teže su zadovoljavale potrebe stanovništva za brašnom, pa je 1850. godine na topčiderskom drumu izgrađen parni mlin. Na samom ušću Topčiderske reke, podignuta je 1898. godine, fabrika šećera. Razvoj streljaštva i konjičkih sportova u Beogradu vezuje se za prostor Topčidera. Nakon otvaranja strelišta došlo je i do premeštanja trkališta sa prostora kod Tehničkog fakulteta, na današnji teren kod Careve ćuprije 1911, gde se i danas nalazi Hipodrom.
Nakon završetka Prvog svetskog rata na tzv. Rajsovoj padini podignuta je i kuća dr Arčibalda Rajsa prema projektu građevinara Lazara Lackovića[10]. Jednostavna prizemnica izgrađena je po ugledu na seoske kuće, dok je unutrašnjost bila uređena u duhu Rajsovih ideja o srpskom selu. Objekat je oglašen za spomenik kulture. Vlada je 1923. dala beogradskim činovnicima deo topčiderske ekonomije za podizanje činovničke kolonije.[11]
Na prostoru Topčidera podignut je i dvorski kompleks Karađorđevića. Najpre je podignuta zgrada Starog dvora dvadesetih godina 20. veka, prema projektu arhitekte Živojina Nikolića i njegovih saradnika Viktora Lukomskog, Nikole Krasnova i Sergeja Smirnova. Sredinom tridesetih, kompleks je upotpunjen zgradom Belog dvora, arhitekte Aleksandra Đorđevića. Dvorski kompleks na Dedinju proglašen je za spomenik kulture.
Prema projektu ruskih arhitekata Vinogradova i Lukomskog podignut je Dom garde 1925. godine, dok je Letnji paviljon iz 1932. godine delo arhitekte Dragiše Brašovana. Na prostoru na kojem je u doba kneza Miloša bio krug kasarni, prema projektu arhitekte Josifa Najmana izgrađena je 1928–1930. godine Zgrada Kovnice novca, jedan od prvih modernistički koncipiranih industrijskih objekata kod nas. Objekat je proglašen za spomenik kulture.
Uoči Drugog svetskog rata na najvišim kotama Košutnjaka izgrađeni su golf tereni sa zgradom golf kluba. Na neki način ovo je početak budućeg sportskog centra „Košutnjak“, koji danas sadrži više desetina različitih otvorenih i zatvorenih sportskih terena. Prvi pokušaji za organizovanjem smučarskih sportova javili su se takođe u Topčideru i Košutnjaku, neposredno pre Drugog svetskog rata 1936. godine, smučarski klub „Beograd“ ovde je organizovao takmičenje. Lovačko strelište kod Careve ćuprije, gde su se gađali glineni golubovi, otvoreno je 1935.[12] Pored Jahačkog kluba "Sv. Đorđe", na imanju kovnice novca, klub činovnika Narodne banke je 1939. napravio svoj sportski paviljon i park.[13]
U godinama posle Drugog svetskog rata na grebenu Košutnjaka izgrađene su Pionirska železnica i Pionirski grad, dok je u produžetku Topčiderskog parka, prema projektu arhitekte Rajka Tatića, podignuta i Letnja pozornica.[14] Sledila je i izgradnja kampa „Košutnjak“, ski-staze i Sportsko-rekreativnog centra „Košutnjak“.
1991-1993. izvršena je rekonstrukcije i revitalizacije istorijskog parka Topčider prema projektu Vere Grbić
Kulturno dobro uredi
Prostorna kulturno-istorijska celina „Topčider“ je 1987. godine utvrđena za kulturno dobro od izuzetnog značaja za Republiku Srbiju (Odluka, „Sl.glasnik SRS“ br.47/87) zbog posebnih prirodnih, estetskih, kulturnih i istorijskih vrednosti koje sadrži.[14]
Ptice Topčiderskog parka uredi
Stari platani u Topčiderskom parku su pogodni za gnežđenje ptica dupljašica kao što su čavka, brgljez, velika senica i čvorak, u žbunju se gnezde mali slavuj i crnoglava grmuša, a u krošnjama drveća se gnezde golub grivnaš, zeba, siva vrana, svraka, sojka itd. Duplje u stablima prave detlići, od kojih se u Topčiderskom parku gnezde zelena žuna, veliki detlić i srednji detlić. U reci Topčiderki mogu da se posmatraju patke gluvare sa pačićima.
Tokom zime se na travnjacima okupljaju jata običnih galebova, a na obalama Topčiderke se nalaze bela pliska, potočna pliska, carić i sprudnik pijukavac. Pošto se reka zimi ne ledi, one tu mogu da se hrane do proleća, kada se vraćaju na svoje teritorije za gnežđenje.
Galerija uredi
-
Parkovsko uređenje -
Parkovsko uređenje -
Platan u parku -
Konak kneza Miloša -
Crkveni konak -
Crkva Svetog Petra i Pavla. Topčider, Beograd -
Spomenik Arčibaldu Rajsu -
Bista Arčibalda Rajsa -
Skulptura „Žetelica -
Detalji parka -
Detalji parka
.jpg)
.jpg)
Reference uredi
- ^ Vesti/Topčiderski park
- ^ „Turistička organizacija Beograda”. Arhivirano iz originala 03. 12. 2013. g. Pristupljeno 28. 11. 2013.
- ^ Švajcarac u Beogradu- NIKOLA DOKSAT DE MOREZ [A Swiss in Belgrade- Nicolas Doxat de Morez] | Vladimir Abramovic — Academia.edu
- ^ Đorđević, T.,Iz Srbije kneza Miloša, Kulturne prilike od 1815. Do 1839. godine, Beograd 1991
- ^ K. Mitrović, Topčider dvor kneza Miloša Obrenovića, Beograd 2008
- ^ Đurić-Zamolo, D.,Graditelji Beograda 1815-1914, Beograd 1981.
- ^ Dokumentacija zavoda za zaštitu spomenika kulture grada Beograda: Topčider, dosije prostorne kulturno-istorijske celine od izuzetnog značaja http://beogradskonasledje.rs/wp-content/uploads/2012/06/Topcider.pdf
- ^ Jovanović, Vladimir. NASTANAK BEOGRADSKOG KAZNENOG ZAVODA. 2019 iib.ac.rs
- ^ "Politika", 20. nov. 1922, str. 4
- ^ Kuća Arčibalda Rajsa, katalog spomenika kulture, ZZSKGB
- ^ "Politika", 31. mart 1923, str. 3
- ^ „Politika”, 16. jun 1935
- ^ „Politika”, 12. jun 1939
- ^ a b Katalog Zavoda za zaštitu spomenika kulture grada Beograda, Ćirić,K., Topčider, Beograd 2008.
