Austrougarska okupacija Srbije

Oružane snage Austrougarske okupirale su Srbiju krajem 1915. i okupacija je trajala do kraja Prvog svjetskog rata. Austrougarska objava rata Srbiji 28. jula 1914. označila je početak rata. Poslije tri neuspješne austrougarske ofanzive između avgusta i decembra 1914, kombinovana austrougarska i njemačka ofanziva probila je srpski front sa sjevera i zapada u oktobru 1915, dok je Bugarska napala sa istoka. Do januara 1916, cijela Srbija je bila pod okupacijom Centralnih sila.

Austrougarska okupacija Srbije

Austrougarske trupe na ulicama Beograda tokom okupacije.
Datum	1. januar 1916 — 1. novembar 1918. (1918-11-01) (2 godine, 10 meseci, 4 sedmice i 1 dan)
Lokacija	Teritorija Kraljevine Srbije zapadno od Pomoravlja
Tip	okupacija

Srbija je podijeljena na dvije zasebne okupacione zone, jednu bugarsku i drugu austrougarsku, obje pod vojnom upravom. Njemačka je odbila da neposredno anektira bilo koji dio srpske teritorije i umjesto toga je preuzela kontrolu nad željeznicom, rudnicima i šumskim i poljoprivrednim resursima u obje okupacione zone. Austrougarska okupaciona zona obuhvatala je sjeverne tri četvrtine Srbije. Njom je upravljalo Vojno generalno guvernerstvo, uprava koju je uspostavila Austrougarska vojska sa vojnim guvernerom na čelu, uz pomoć civilnog komesara. Cilj nove uprave bio je da se srpsko stanovništvo denacionalizuje i zemlja pretvori u teritoriju sa koje će crpiti hranu i eksploatisati ekonomske resurse.

Pored vojnog pravnog sistema koji je zabranjivao sve političke organizacije, zabranjivao javna okupljanja i postavio škole pod svoju kontrolu, Austrougarskoj vojsci bilo je dozvoljeno da uvede ratno zakonodavstvo, sprovodi uzimanje talaca, spaljuje sela u kaznenim racijama i da na pobune odgovara javnim vješanjima i pogubljenjima po kratkom postupku. Tokom okupacije, između 150.000 i 200.000 civila deportovano je u namjenske logore za internaciju i koncentracione logore u Austrougarskoj, među kojima se izdvajaju Mauthauzen u Austriji, Doboj u Bosni i Hercegovini, Nađmeđer, Arad i Kečkemet u Ugarskoj.

U septembru 1918, savezničke snage, predvođene Drugom srpskom armijom i dobrovoljačkom Jugoslovenskom divizijom, probile su Solunski front, što je dovelo do predaje Bugarske 30. septembra, nakon čega je uslijedilo brzo napredovanje i oslobođenje Srbije i povlačenje svih preostalih austrougarskih trupa do kraja oktobra. Do 1. novembra 1918. cijela predratna Srbija je oslobođena, čime je okupacija okončana.

Pozadina

Vidi još: Julska kriza

Student Gavrilo Princip pucao je iz neposredne blizine 28. juna (15. juna po julijanskom kalendaru) 1914. i ubio nadvojvodu Franca Ferdinanda od Austrije, pretpostavljenog nasljednika austrougarskog prijestola i njegovu suprugu vojvotkinju Sofiju Hotek od Hohenberga dok su se vozili Sarajevom, glavnim gradom Kondominijuma Bosne i Hercegovine. Očuvanje prestiža Austrougarske zahtijevalo je da kazni Srbiju, koju je austrougarsko rukovodstvo smatralo odgovornom za ubistvo. Austrougarsko vojno rukovodstvo bilo je riješeno da uništi nezavisnu Srbiju, koju je smatralo prijetnjom za budućnost monarhije s obzirom da su značajan udio njenog stanovništva činili Južni Sloveni.

Tačno mjesec dana nakon ubistva Franca Ferdinanda, 28. jula 1914, Austrougarska je objavila rat Srbiji. Iste večeri, austrougarska artiljerija granatirala je srpsku prijestonicu Beograd iz pograničnog grada Zemuna, čime je zapravo počeo Prvi svjetski rat. Austrougarskim invazionim snagama komandovao je general artiljerije Oskar Poćorek, zemaljski poglavar Bosne i Hercegovine, koji je bio odgovoran i za sigurnost Franca Ferdinanda i Sofije Hotek u Sarajevu. Ujutru 12. avgusta 1914, austrougarska Peta armije je prešla Drinu, čime je počela prva invazija na Srbiju.

Kaznena ekspedicija i prva okupacija

Šabac, na slici avgusta 1914, bio je prva meta austrougarske kaznene ekspedicije i poprište mnogih zločina nad mjesnim stanovništvom.

Tokom prve invazije na Srbiju, koju je austrougarsko rukovodstvo eufemistički označilo kao kaznena ekspedicija (njem. Strafexpedition), austrougarske snage su okupirale dijelove Srbije na trinaest dana. Njihovi ratni ciljevi nisu bili samo da eliminišu Srbiju kao prijetnju, nego i da je kazne za podsticanje južnoslovenskog iredentizma u Dvojnoj monarhiji. Okupacija se pretvorila u rat za istrebljenje, praćen pokoljima civila i uzimanjem talaca. Austrougarske trupe su počinile niz ratnih zločina nad srpskim stanovništvom, posebno na području Mačve, gdje se prema američkom vojnom istoričaru Džerfriju Vavri Austrougarska vojska u talasu zvjerstava iživljavala nad civilnim stanovništvom. Tokom kratke okupacije, između 3500 i 4000 srpskih civila je ubijeno u pogubljenjima i nasumičnom nasilju pljačkaških trupa.

U brojnim gradovima na sjeveru Srbije izvršena su masovna ubistva. U Šapcu 17. avgusta austrougarske trupe su po naređenju feldmaršala-lajtanta Kasimira fon Litgendorfa strijeljale i sahranile u crkvenoj porti 120 stanovnika — uglavnom žena, djece i staraca, koji su prethodno bili zaključani u crkvi. Preostali stanovnici su pretučeni na smrt, obješeni, izbodeni, osakaćeni ili živi spaljeni. Kasnije je u selu Lešnica otkrivena jama u kojoj se nalazilo 109 mrtvih seljaka koji su bili „vezani užetom i opasani žicom”, bili su strijeljani i odmah zakopani, neki čak još uvijek živi. Vavro piše da su u Krupnju pripadnici 42. domobranske pješadijske divizije, isključivo hrvatske formacije poznate kao Vražja divizija, prebili kundacima pušaka grupu staraca i dječaka, a zatim objesili sve koji su još disali.

Razglednica s prikazom obješenih Srba u Kruševcu, dok austrougarski vojnici poziraju.

Ovakvi napadi su planirani na najvišem nivou, teren za eskalaciju nasilja ideološki je pripremljen verbalnim radikalizmom komandanata, a 13. avgusta Poćorek je naredio svim jedinicama sprovođenje odmazde vješanjem, uzimanjem talaca i paljevinama. Često su tijela ostavljana danima na vješalima, drveću ili uličnim svjetiljkama kao sredstvo odvraćanja i kao dokaz odlučnosti Austrougarske vojske da se obračuna sa osumnjičenim Srbima. Mnoga pogubljenja su fotografisali austrougarski vojnici i oficiri; neke od slika su reprodukovane kao razglednice i prodavane preko zvaničnih prodajnih mjesta Austrougarske vojske. Švajcarski kriminolog i ljekar Arčibald Rajs izvijestio je o zločinima koje je počinila Austrougarska vojska u izvještaju koji je predstavljen na Pariskoj mirovnoj konferenciji 1919; Rajs je zabilježio da je broj ubijenih civila u okupiranoj Srbiji iznosio između 3000 i 4000, uključujući veliki broj žena i djece; u okolini Šapca je izbrojao 1658 zapaljenih objekata. Prema istoričaru Džejmsu Lajonu, „habzburške snage su učestvovale u orgiji pljačke, silovanja, ubistava, masovnog istrebljenja i drugih zvjestava”. Rajs je uporedio austrougarske zločine sa silovanjem Belgije.

Nakon što je nanijela veliki poraz austrougarskim invazionim „Balkanskim oružanim snagama” (njem. Balkanstreitkräfte) u bici na Ceru 24. avgusta, Srpska vojska je oslobodila Šabac i stigla na granične obale rijeke Save, čime je okončana prva austrougarska invazija Srbije i osigurana prva saveznička pobjeda u Prvom svjetskom ratu.

Odbacivanje invazije i srpska pobjeda

Austrougari su 8. septembra pokrenuli drugu invaziju, dvostrani noćni napad preko Drine kako bi osigurali čvrst mostobran. Ovoga puta angažujući sve svoje snage, dobro opremljene habzburške snage nadmašile su Srbe kojima je nedostajalo municije u omjeru 2:1. Suočena sa žestokim otporom, Peta armija je potisnuta nazad u Bosnu, dok je ofanziva Šeste armije zaustavljena snažnim srpskim kontranapadom. Glavni brod austrougarske Dunavske flotile, SMS Temeš, koji je granatirao Beograd prvog dana rata, potopila je mina u Savi 23. oktobra. Iako je pretrpjela blizu 30.000 žrtava i invazija je privremeno zaustavljena, Austrougarska vojska je zadržala uporište u Srbiji. Uvjeren da je Srbija blizu poraza, Poćorek je naredio pregrupisanje i pokrenuo treću ofanzivu 5. novembra. Poćorek je iskoristio nadmoć Austrougara u artiljeriji, uključujući i minobacače velikog kalibra, za zauzimanje Valjeva 15. novembra i uz podršku posmatračke grupe Dunavske flotile, kao i vazdušno izviđanje, Beograda 30. novembra, prisiljavajući Srpsku vojsku na povlačenje.

Srpske trupe marširaju kroz austrougarski pogranični grad Zemun, decembar 1914. godine.

Osvojena teritorija je podijeljena na pet okružnih komandi (njem. Etappenbezirkskommando). Austrougarskog feldmaršala hrvatskog porijekla Stjepana Sarkotića, komandanta 42. domobranske pješadijske divizije tokom prve invazije, car i kralj Franc Jozef imenovao je za generalnog guvernera Srbije 24. novembra 1914. godine. Pod Sarkotićevom upravom osnovano je više koncentracionih logora u koje je internirano više hiljada Srba, a samo u Šapcu deportovano je između 1500 i 2000 civila u logore za interniranje u Ugarskoj. Prema istoričaru Bastijanu Mateu Sijani, austrougarska zvjerstva su imala planski istrebljivački karakter.

Početkom decembra, Srpska vojska je krenula u kontinuirani kontranapad, odnoseći odlučujuću pobjedu nad Austrougarima u Kolubarskoj bici i ponovnim zauzimanjem Beograda dan nakon uspostavljanja Sarkotićeve vojne vlade. Do 15. decembra, Srpska vojska je zauzela Zemun, prelazeći granicu u potjeri za Austrougarima. Poraz od Srbije, male balkanske seljačke kraljevine, ranio je ponos austrougarskog vojnog i civilnog rukovodstva. Prijavljeno je da je jedan austrougarski oficir rekao da će Poćorek biti strijeljan ako se pojavi među svojim trupama. Poćorek je 22. decembra razriješen komande, a zamijenio ga je nadvojvoda Eugen od Austrije. Iako Austrougarska nije uspjela da pobijedi Srbiju, Srpska vojska je iscrpila svoje vojne mogućnosti, izgubivši u borbi 100.000 ljudi, a bila je prinuđena da se nosi sa epidemijom tifoida, koja je dodatno desetkovala vojsku i civile.

Njemački zvaničnici su pozivali svoje austrougarske kolege da pokrenu još jednu ofanzivu na Srbiju, uprkos činjenici da su Austrougari bili angažovani na istoku u skupom frontu protiv Rusije. Austrougarsko rukovodstvo ne bi razmišljalo o ponovnoj invaziji na Srbiju skoro godinu dana, kada je bugarsko učešće u invaziji bilo zagarantovano.

Osvajanje Srbije

Glavni članak: Trojna invazija na Srbiju

Njemačka i Bugarska su 6. septembra 1915. sklopile tajni vojni savez. Njemački zvaničnici su obećali Bugarskoj cijelu Vardarsku Makedoniju, dijelove sjeveroistočne Srbije, kao i novi zajam od 200 miliona zlatnih franaka u zamjenu za učešće Bugarske u predstojećoj invaziji na Srbiju. Sporazum je potpisan u njemačkog gradu Plesi.

Generalfeldmaršal August fon Makenzen u posjeti austrougarskoj jedinici tokom pohoda na Srbiju 1915. godine.

Austrougarska i Njemačka su 5. oktobra 1915. započele zajedničku invaziju na Srbiju. Ofanziva je označila četvrti pokušaj Austrougarske da osvoji Srbiju, ovog puta predvodio je njemački generalfeldmaršal August fon Makenzen. Tog dana počelo je artiljerijsko bombardovanje, nekoliko dana kasnije tri njemačka i tri austrougarska armijska korpusa prešla su Savu, napadajući sa sjevera u sastavu grupe armija „Makenzen”. Dok se najveći dio srpskih snaga suprotstavio kombinovanim osvajačima na sjeveru, dvije bugarske armije su 14. oktobra izvršile invaziju na južnu Srbiju sa istoka, napredujući prema Nišu i Skoplju. Bugarska ofanziva je presjekla linije komunikacija Srpske vojske na jugu, kao i put za povlačenje prema pomoćnim snagama francuskog generala Morisa Saraja, koje su napredovale ka sjeveru dolinom Vardara od nove savezničke baze u Solunu. Uprkos sporazumu o uzajamnoj pomoći sa Srbijom protiv bugarskog napada, grčki kralj Konstantin odbio je da dozvoli grčkoj vojsci da uđe u rat kako bi pomogla Srbiji ili da dozvoli saveznicima da koriste grčke željeznice radi mobilizacija.

Centralne sile su uživale ogromnu nadmoć u brojevima i opremi, naročito u artiljeriji, duž fronta od skoro 1000 kilometara. Srbija i Crna Gora jedva su skupile upola manji broj vojnika od Centralnih sila. U roku od šest sedmica Austrougarska, Bugarska i Njemačka uspjele su da osvoje Srbiju.

Dok su strateški ciljevi postavljeni prije ofanzive ostvareni, Centralne sile su bile lišene odlučujuće pobjede zimskim povlačenjem Srpske vojske preko planina Crne Gore i Albanije ka jadranskoj obali. Na kraju, na grčko ostrvo Krf evakuisano je oko 140.000 srpskih vojnika i stotina hiljada civila, među kojima cijela srpska vlada, kao i srpska kraljevska porodica. Srpska vojska se povukla u Grčku, gdje je reorganizovana i prenamijenjena za borbu protiv bugarskih i njemačkih trupa na Solunskom frontu. Krajem 1915. Srbija je podijeljena između Austrougarske i Bugarske, pri čemu su obje zemlje uspostavile vojnu upravu na teritorijama koje su okupirale.

Administracija i guvernerstvo

Ubrzo nakon povlačenja Srpske vojske, zemlja je podijeljena na tri zone. Austrougarska okupaciona zona se prostirala od regiona zapadno od doline Morave do Makedonije i obuhvatala je Beograd. Bugarska je dobila cijelu Vardarsku Makedoniju, kao i oblasti istočno od Morave, južnu Srbiju između Kosova i Dunava. Njemačka zona kontrole uspostavljena je u oblasti istočno od Velike Morave, Južne Morave na Kosovu i doline Vardara. Nijemci su preuzeli kontrolu nad svim željezničkim rutama, rudnicima, šumama i poljoprivrednim resursima u Srbiji.

Okupirana Srbije (austrougarska okupaciona zona je označena tamnosivom bojom).

Austrougarska vrhovna komanda (njem. Armeeoberkommando; AOK) naredila je 1. januara 1916. formiranje Vojnog generalnog guvernerstva u Srbiji (njem. Militärgeneralgouvernement in Serbien; MGG/S), sa Beogradom kao administrativnim sjedištem. Austrougarska okupaciona zona podijeljena je na trinaest približno jednakih pokrajina (njem. Kreise), koje su potom podijeljene na šezdeset i četiri okruga (njem. Brezirke), sa gradom Beogradom kao zasebnim okrugom. Okupaciona uprava je bila podređena Vrhovnoj komandi pod generalom Francom Konradom fon Hecendorfom, a kasnije pod generaloberstom Arturom Arcom fon Štrausenburgom. Na čelu Vojnog guvernerstva bio je generalni guverner sa činom komandanta korpusa.

Prvi generalni guverner bio je Jofan fon Salis-Sevis, hrvatskog porijekla sa iskustvom u borbi protiv pobunjenika u Makedoniji, a bio je komandant 42. domobranske pješadijske divizije poslije Sarkotića. Salis-Sevisa je na tu dužnost imenovao car i kralj Franc Jozef krajem 1915, a zvanično je stupio na dužnost 1. januara 1916. godine. Istoričar i stručnjak za Balkan Lajoš Taloci imenovan je za civilnog komesara Vojnog generalnog guvernerstva, kao i za zamijenika Salis-Sevisa. Taloci je stigao u Beograd 17. januara 1916. godine.

Sa Austrijancima koji su bili zaduženi za vojsku, civilnu upravu su uglavnom činili Mađari i Hrvati. Osnovana su četiri upravna odjeljenja: vojno, ekonomsko, sudsko i političko, pri čemu je ovo drugo, koje je imalo svoje obavještajne i policijske snage, bilo pod bivšim oficirom Vražje divizije i budućim ustaškim čelnikom majorom Slavkom Kvaternikom. Vojna obavještajna služba (njem. Nachrichtenabteilung) za okupacionu zonu povjerena je Hrvatu Luji Šafranek-Kaviću, pošto se Austrougarska vojska oslanjala na južnoslovenske oficire i na bosanske muslimane zbog poznavanja jezika.

U decembru 1916. Taloci je poginuo u željezničkoj nesreći, na povratku iz Beča za Beograd. U januaru 1917. na njegovo mjesto dolazi Teodor Kušević, visoki zvaničnik iz Bosne i Hercegovine. Funkcija je dobila veći značaj sa novim oblastima odgovornosti, uključujući trgovinu, policiju, religiju, obrazovanje, pravosuđe i finansije.

Sistem okupacije

Vladavina zakona

Plakat od 18. septembra 1916. kojim se najavljuje uvođenje vanrednog stanja u okupiranoj Srbiji. Kazna za posjedovanje oružja je smrt vješanjem.

Prva mjera okupatora bila je uspostavljanje novog pravnog sistema za obezbjeđenje reda, sprečavanje gerilskog otpora i eksploataciju resursa zemlje. Kontrola Vojnog generalnog guvernerstva nad stanovništvom je ostvarena u skladu sa „Direktivama za političku uprave u oblastima Vojnog generalnog guvernerstva u Srbiji” (njem. Direktiven für die politische Verwaltung im Bereiche des Militärgeneralgouvernements in Serbien) i „Opštim načelima za Carsku i kraljevsku vojnu upravu na okupiranim teritorijama Srbije” (njem. Allgemeine Grundzüge für die K.u.K Militärverwaltung in den beset-zen Gebieten Serbiens). Vojno generalno guvernerstvo je namjeravalo da zanemari prigovore Mađara i integriše Srbiju kao dio monarhije, ali kao oblast koja će decenijama nakon završetka rata ostati pod neposrednom vojnom vlašću i gdje bi bilo zabranjeno političko učešće, kako bi se spriječila pojava nove srpske države.

Okupacione snage

Vojno generalno guvernerstvo je čuvao stalni austrougarski garnizon koji se u avgustu 1916. sastojao od 35 bataljona, puka landšturma, šest četa patrolnih trupa, dvanaest jedinica željezničke straže, četiri i po eskadrile, pet artiljerijskih baterija i dvije protivvazdušne baterije, ukupno 70.000 ljudi, od kojih je 50.000 rezervisano za vojne operacije. U varošima i selima dvanaest okruga postavljeno je 5000 žandarma u grupama od 20 do 30 ljudi. Po potrebi, patrolne čete su služile i kao pokretna borbena rezerva.

Da bi pomoglo policiji u praćenju civila i gerilaca, austrougarsko rukovodstvo odlučilo je da regrutuje nacionalne manjine koje su pozitivno nastrojene prema Dvojnoj monarhiji. Uz Talocijevo ohrabrenje, austrougarske vlasti su dozvolile Albancima da se dobrovoljno prijave za službu u Oružanim snagama Austrougarske. Ugledni Albanci u gradovima kao što su Novi Pazar i Kosovska Mitrovica su se izjasnili i ponudili da regrutuju dobrovoljce za okupacione vlasti. Prema bilješkama pukovnika Huga Kerhnavea, Muslimani u Sandžaku i Albanci na Kosovu „ponašali su se veoma lojalno i pružali podršku” Monarhiji, a dodaje i da su „naši interesi išli uporedo sa interesima Muslimana”.

Taloci je osnovao specijalnu komisiju za organizovanje regrutacije, uz pomoć bivših osmanskih oficira i vođa Bosanskih milicija. Preko 8000 dobrovoljaca je regrutovano na ovaj način, uprkos činjenici da je regrutacija predstavljala kršenje ugovora o Haškoj konvenciji koju je Austrougarska potpisala, koja je zabranjivala upotrebu okupiranog stanovništva u ratnim naporima jedne zemlje. U martu 1917. obrazovan je domaći bataljon, koji su podržali bosanski žandari, a predvodili su ga bivši osmanski oficiri.

U završenoj etapi osvajanja Srbije, Austrougarska vojska se oslanjala na paravojske sačinjene od pripadnika albanskih plemena sa Kosova i sjeverne Albanije kao neregularnih trupa, organizovane rano na okupiranim teritorijama albanske jurišne jedinice da pomognu austrougarskim patrolama u pronalaženju srpskih gerilaca. Ove grupe za borbu protiv pobunjenika bile su zasnovane na Štrajfkorpsu (njem. Streifkorps), paravojnim grupama sačinjenim od muslimanskih dobrovoljaca sa iskustvom u borbi protiv srpskih gerilaca i opresivnim taktikama. U svakom okrugu austrougarske okupacione zone osnovane su okružne jedinice za potjeru, koje su se sastojale od po 40 ljudi predvođenih jednim oficirom. Bugarske okupacione vlasti su koristile i albanske žandarme i neregularne trupe u okviru svojih okupacionih zona.

Sukobi unutar Centralnih sila

Aneksija

Podjela vlasti u Srbiji brzo je dovela do sukoba između civilne i vojne vlasti, kao i između austrijskih i ugarskih okupacionih službenika. Izaslanik ugarskog Ministarstva inostranih poslova u Srbiji Lajoš Sečenji tvrdio je da bi politika Salis-Sevisa dovela do aneksije Srbije Dvojnoj monarhiji, čemu se Taloci, slijedeći direktive ugarskog premijera Ištavana Tise, oštro protivio.

Sredinom februara 1916. Taloci se žalio Tisi na broj Slovena na položajima vlasti, pišući „guverner je Hrvat, načelnik generalštaba je Čeh, zamjenik guvernera je sa bivše vojne granice, a novi generalštabni oficir Slavko Kvaternik je zet hrvatskog independiste Josipa Franka.”

Premijer Ugarske, grof Ištav Tisa, bio je uznemiren kada je otkrio da Austrougarska vojska sprovodi svoju političku agendu u okupiranoj Srbiji.

General Konrad je vojnu upravu u Srbiji vidio kao preliminarnu za njenu aneksiju, zajedno sa Crnom Gorom i Albanijom, u buduću južnoslovensku zajednicu pod hrvatskim rukovodstvom. Konrad je brinuo da će Monarhija izgubiti status velike sile ako ne anektira Srbiju. Zajednički ministar inostranih poslova Stefan Burijan podržao je aneksiju Srbije, ali samo ako bi ona bila dodijeljena Ugarskoj.

Tisa je odbio da razmotri aneksiju Srbije, jer bi to dovelo do značajnog povećanja slovenskog stanovništva u Austrougarskoj i značajnog smanjenja udjela Mađara u Dvojnoj monarhiji. Umjesto toga, zahtijevao je da sjevernu Srbiju kolonizuju mađarski i njemački zemljoradnici. Nakon obilaska tri sjeverozapadna okruga Srbije zajedno sa Salis-Sevisom i generalom Konradom, Tisa je napore Austrougarske vojske na okupiranoj teritoriji shvatio kao uvod u aneksiju.

Tisa je podnio žalbu Burijanu tražeći temeljnu reorganizaciju Vojnog guvernerstva, smjenu Salis-Sevisa, čiju je administraciju opisao kao „srbofilsku i ekonomski nesposobnu”, tražeći osudu onih koji traže da se Srbija anektira. Burijan je tužbu odnio neposredno caru i kralju Francu Josifu. Vladar je 6. jula 1916. odredio da Salis-Sevisa i njegovog načelnika štaba pukovnika Gelineka zamijene njegov bivši komandant korpusa general Adolf Frajher fon Remen i pukovnik Hugo Kerhave, od 26. jula 1916. godine. Remen je ostao na dužnosti do kraja rata.

Austrougarsko-bugarska konfrontacija

Tenzije između Bugarske i Dvojne monarhije počele su nakon što je Bugarska proširila svoju okupacionu zonu na zapadno Kosovo, na uštrb austrougarske strane ugovorene granice, do Elbasana u Albaniji, region koji je Austrougarska smarala okupiranom prijateljskom državom i od „izuzetnog značaja” za Dvojnu monarhiju. Sam Njemački car Vilhelm je više puta govorio bugarskom kralju Ferdinandu da Njemačka podržava „nezavisnost Albanije pod austrijskom državom”. Burijan je takođe podsjetio Ferdinanda da je na „zapadu ugovorene granice počinjala austrougarska sfera interesa”.

Prema uslovima tajnog saveza Bugarske i Njemačke, veći dio Kosova, uključujući oblasti Prištine, Prizrena, Gnjilana, Uroševca i Orahovca, trebalo je da potpadne pod bugarsku vlast kao dio Makedonske vojno-inspekcione oblasti. Ostatak Kosova, uključujući Kosovsku Mitrovicu, Vučitrn i Đakovicu, bio je dio austrougarske Vojnog generalnog guvernerstva u Srbiji. Metohija je trebala da bude uključena u austrijsku okupacionu zonu u Crnoj Gori.

Bugari su tvrdili da imaju pravo da uspostave civilnu upravu na bilo kojoj teritoriji koju osvoje, uključujući i izvan ugovorne granice. Konrad je, sumnjajući da Bugarska gaji ambicije ka pripajanju cjelokupnog regiona, poslao trupe da protjeraju bugarske civilne činovnike. Dolazak austrougarskih trupa u oblasti u kojima su se već nalazili garnizoni bugarskih trupa, rezultirao je vojnom konfrontacijom. Bugarski vojni komandat Račo Petrov postavio je 27. marta ultimatum Austrougarima da odmah napuste Kačanik, što je dovelo do vojnog sukoba.

Konrad je upozorio bugarsku vrhovnu komandu da će sukob sa njegovim trupama biti neizbježan ukoliko se mjesni bugarski komandanti ne budu uzdržali od miješanja u austrougarsku administraciju. Austrougari su 15. marta izdali naređenje da obezbijede Novi Pazar i spremali se da svojom guvernerstvu pridruže Kosovsku Mitrovicu. Njemački načelnik generalštaba general Erih fon Falkenhajn naredio je Makenzenu da posreduje između dvije strane. Makenzen je lično posjetio Sofiju kako bi se sastao sa Ferdinandom i premijerom Vasilom Radoslavovim. Predloženi njemački kompromis je prihvaćen i potpisan je sporazum o liniji razgraničenja između austrougarske i bugarske vrhovne komande 1. aprila 1916. godine.

Bugari su se povukli na istok, zadržavajući okolinu Prizrena i Prištine, ali napuštajući Albaniju i zapadno Kosovo. Sporazum je Bugarskoj dao administrativna prava nad područjima Srbije koja nisu bila u prvobitnom sporazumu. Zauzvrat, Bugarska je dozvolila Njemačkoj pristup dolinama istočno od Velike Morave, Južnoj Moravi na Kosovu, kao i dolini Vardara, čime se Makedonija i Kosovo praktično pretvaraju u zone njemačke ekonomske eksploatacije.

Život pod okupacijom

Denacionalizacija i depolitizacija

Srpski školarci u Loznici uče latinici nakon što su austrougarske vlasti zabranile ćirilicu. Na zidu se vidi portret cara i kralja Franca Jozefa.

Srpsku nacionalnu svijet su okupacione vlasti smatrale egzistencijalnom prijetnjom Austrougarskoj. Tako je politika Vojnog guvernerstva bila usmjerena na depolitizaciju i denacionalizaciju srpskog stanovništva. Zabranjena su javna okupljanja i političke stranke, ćirilično pismo je označeno kao „opasno po državu” (njem. staatsgefährlich) i zabranjena je upotreba u školama i javnom prostoru, preimenovane su ulice koje su imenovane po ljudima za koje se smatralo da su značajni za srpski nacionalni identitet, zabranjeno je nošenje tradicionalne srpske nošnje, a gregorijanski kalendar je zamijenio julijanski. Pored toga, svi srpski učenici su morali da se obrazuju na njemačkom jeziku, po austrijskim akademskim standardima i preko nastavnika dovedenih iz Austrije.

Značajne kulturne institucije kao što su Srpska kraljevska akademija, Narodni muzej i Narodna biblioteka su zatvorene i opljačkane iz njihovih istorijskih artefakata i umjetničkih zbirki. Beogradski univerzitet je ugašen, kao i razne izdavačke kuće i knjižare. Zabranjeni su školski udžbenici i knjige na francuskom, engleskom, ruskom i italijanskom. Političko izražavanje je bilo ozbiljno ograničeno zabranom izdavanja novina, osim zvaničnog propagandnog lista Vojnog generalnog guvernerstva Beogradske novine (njem. Belgrader Nachrichten), koji je sadržavao pisma i fotografije koje su navodne pokazale kako dobro žive oni koji su ostali u okupiranoj Srbiji. Takva propaganda imala je za cilj da ubijedi srpske vojnike koji bi došli do Beogradskih novina da dezertiraju.

Represija

Javno pogubljenje navodnih srpski gerilaca, 1916. godina.

I Austrougarska i Bugarska su 1916. objavila da Srbija prestaje da postoji kao politički entitet i da se njeni stanovnici prema tome ne mogu pozivati na međunarodna pravila ratovanja koja nalažu da se prema civilima postupa prema pravilima definisanim Ženevskim konvencijama i Haškim konvencijama.

Okupacione vlasti su sprovele brojna pogubljenja po kratkom postupku uz malo ili bez ikakvog pravnog postupka. Nakon što ih vojni sud proglasi krivim, žrtve su obično strijeljanje ili vješane. Vojno stanje, kao što je vojni o samoodbrani (njem. Kriegsnotwehrrecht), korišćeno je za suzbijanje neslaganje, a protiv civila su preduzimane ozbiljne preventivne mjere.

Okupacione vlasti su bile obuzete strahom od masovne regrutacije i od naoružanog naroda. Austrougarska vojske je zbog toga koristila uzimanje talaca iz redova običnog stanovništva i paljenje sela u kaznenim ekspedicijama kao sredstvo za gušenje otpora. Ove mjere, kao i pogubljenje po kratkom postupku, bile su dozvoljeno prema članku 61. Dienstreglement (c. i kr. vojni propisi). Razoružavanje stanovništva vršeno je na način da su seoske starješine bile odgovorne za predaju određene kvote oružja, za koju se pretpostavljalo da stanovništvo posjeduje od prije početka rata. Kazna za posjedovanje oružje bila je smrt vješanjem. Vojni sudovi su takođe sudili civilima za novodefinisana krivična djela, uključujući zločin uvrede suverena.

Civili osumnjičeni za učestvovanje u aktivnostima otpora podvrgnuti su najoštrijim mjerama, uključujući vješanje i strijeljanje. Bila bi uništena i kuća porodice okrivljenog. Žrtve su obično vješane na glavnim trgovima gradova i u centru sela, pred običnim stanovništvom. Beživotna tijela ostavljena su da vise na omči nekoliko dana, kako bi se jasno pokaza tretman koji očekuje „špijune” i „izdajnike”.

Deportacija i prinudni rad

Vidi još: Interniranje građana Kraljevine Srbije u zarobljeničke logore tokom Velikog rata

Vojno generalno guvernerstvo, kao i Vrhovna komanda u Beču, razmatrali su slanje civilnih zatvorenika u logore za interniranje kao preventivnu mjeru za obeshrabrivanje pobunjeničkih aktivnosti. Tokom okupacije, između 150.000 i 200.000 muškaraca, žena i djece je deportovano u razne logore u Austrougarskoj, a procijenjeno je da je taj broj čini više od 10% srpskog stanovništva.

Pošto Srbija nije imala svoj Crveni krst, srpski zatvorenici nisu imali pristup pomoći koju je Crveni krst pružao drugim savezničkim zatvorenicima. Štaviše, austrougarsko Ministarstvo rata srpske zarobljenike nije smatralo „neprijateljskim strancima”, nego „unutrašnjim neprijateljima”. Definišući ih kao „teroriste” ili „pobunjenike”, austrougarske vlasti nisu bile obavezne da društvima Crvenog krsta saopšte broj zatvorenika kojesu držali i u kojim logorima su držani.

Srpski ratni zarobljenici u austrougarskom zarobljeništvu.

U okupiranoj Srbiji dogodila su se četiri značajna talasa deportacije. Prvi se dogodio na samom početku okupacije, kada je Salis-Sevis okupio 70.000 „disidenata”, uglavnom vojno sposobnih muškaraca, bivših vojnika, politički aktivnih pojedinaca, kao i pripadnika političke i kulturne elite koji su ostali u zemlji poslije povlačenja na Krf. Univerzitetski profesori, nastavnici i sveštenici, posebno oni koji su učestvovali u političkim, kulturnim ili čak sportskim udruženjima, hapšeni su i slani u logore za interniranje.

Druga i najveća deportacija dogodila se nakon stupanja Rumunije u rat, na strani saveznika, 27. avgusta 1916. godine. Od sredine avgusta do kraja oktobra 1916. izdata da je naredba da se uhapse svi muškarci starosti od 17 do 50 godina. Oni su prema starosnim kriterijumima bila vojno sposobni. Više od 16.500 muškaraca poslato je u logore za interniranje tokom ovog kruga deportacije. Tokom Topličkog ustanka, u proljeće 1916, kada se činilo da se oružani otpor širi, nastupaju nove deportacije. Četvrta i posljednja deportacija dogodila se nakon proboja Solunskog fronta krajem 1918. godine. U logoru Branau u Bohemiji, nalazilo se oko 35.000 zatvorenika, gotovo isključivo srpski civili i vojni zarobljenici. Prema izvještaju štampe iz 1918, epidemija dizenterije je gotovo zbrisala svu djecu u logoru. Poslije rata, iza logora je pronađena masovna grobnica sa posmrtnim ostacima 2674 ljudi (ostaci su kasnije prebačeni u kriptu logora Hajnrihsgrin). U logoru Hajnrihsgrin držani su uglavnom srpski vojnici i civili, iz Šumadijskog i Kolubarskog okruga zapadne Srbije. U prosjeku, svakodnevnom je umiralo 40 ljudi.

U logor Nežider internirano je 17.000 ljudi, uglavnom iz Srbije i Crne Gore.

U Ugarskoj su najveći logori za interniranje bili u okrugu Nežider. Logor Nežider bio je koncentracioni logor prvenstveno namijenjen za civile iz Srbije i Crne Gore i glavni logor za Srbe koji su označeni kao „teroristi” ili „agitatori”. Broj zatočenika do maja 1917. bio je 9934, uključujući i djecu od 9 godina. Tokom rata u logoru Nežider internirano je 17.000 ljudi, a poznato je da je oko 4800 ljudi stradalo u logoru.

Pored deportovanih u Ugarsku, oko 30.000 srpskih civila poslato je u austrijske logore ili korišćeno za prinudan rad. U Donjoj Austriji, u logore Drozendorf i Mitendorf internirani su srpski vojnici i civili. Hiljade Srba je stradalo tokom epidemije tifusa u logoru Mauthauzen u Gornjoj Austriji, gdje je bilo internirano oko 14.000 ljudi; u zvaničnom izvještaju Austrougarske vojske pominje se 5600 ratnih zarobljenika sahranjenih na groblju logora u prvim mjesecima rata.

Prema zvaničnim podacima, od 27. decembra 1915. do 5. jula 1917. u logoru Doboj u Bosni i Hercegovini, bilo je zatvoreno 45.781 civil i ratni zarobljenik iz Srbije i Crne Gore. Procjenjuje se da u logoru stradalo oko 12.000 ljudi. U logorima Boldogasonj, Nađmeđer, Arad, Cegled, Kečkemet i Đer, takođe su bili internirani civili i ratni zarobljenici.

Do maja 1917. izvan zemlje je internirano 39.359 ljudi iz Srbije, uključujući žene i djecu. Ove deportacije velikih razmjera izazvale su zabrinutost širom Evrope i brzo su postale međunarodni skandal. Španske vlasti su se tada žalile, pa je u aprilu 1917. Sveta stolica preko Apostolske nuncijature u Austriji intervenisala protiv interniranja srpskih žena i djece između 10 i 15 godina. Do kraja godina austrougarsko Ministarstvo rata priznalo je da je 526 srpske djece zapravo zatočeno u Nežideru, ali da je to bilo neophodno iz razloga vojne bezbjednosti.

Prema izvještaju Crvenog krsta od 1. februara 1918, do kraja 1917. u austrougarskim i njemačkim logorima bilo je 206.500 ratnih zarobljenika i interniranih iz Srbije. Prema istoričaru Alanu Krameru, Srbi u austrougarskom zarobljeništvu su bili najgore tretirani od svih zarobljenika, a najmanje 30.000—40.000 je umrlo od gladi do januara 1918. godine.

Ekonomska eksploatacija i masovna glad

Poster kampanje Srpskog fonda za pomoć u Njujorku, oko 1918. godine.

Tenzija između austrougarske i njemačke vlasti porasle su nakon što se Burijan žalio da Njemačka vojska primjenjuje nemilosrdni sistem rekvizicije, što je rezultiralo glađu i krajnjim siromaštvom stanovništva. Iza linija fronta, njemačka Etappenzone bila je oblast koju je Berlin osigurao kao zonu namijenjenu poljoprivrednoj proizvodnji za ishranu svojih trupa na Solunskom frontu. Kako je njemačkom eksploatacijom resursa u okupiranoj Srbiji upravljalo Njemačko istočnjačko društvo (njem. Deutsch-orientalische Gesellschaft), eksploatacija rudnika nije uspjela da zadovolji potrebe Dvojne monarhije za vitalnim sirovinama, jer je Njemačka uzimala dvije trećine cjelokupne proizvodnje iz Srbije kao reparacije za njenu vojnu pomoć.

U austrougarskim izvještajima o državi Srbiji 1915. zabilježena je glad koja prijeti okupacionoj zoni i stanovništvo u očajnom stanju poslije skoro četiri godine neprekidnog rata. Povratak izbjeglica je pogoršao nestašicu hrane. Izvještaji s kraja 1915. govorili su o neophodnosti dobijanja hitne pomoće kako bi se izbjegla katastrofa. Glad je nastupila nakon što su vojnici uništili ili zarobili veliki dio srpske hrane i stoke. Žetveni prinosi i proizvedena dobra morali su da se predaju vlastima, dok je hrana bila racionisana.

To je bilo hiljadu devet stotina i sedamnaeste. Baš ta godina bijaše gladna da se nikada ne zaboravi. Slana, a zatim suša, satrli su sve — čak i da nije bilo rata, glad bi došla u pohode. Ljudi su jeli resu ljeskovu i bukovu pilovinu… Prvi put smo tada pričali i smrti…

— Milovan Đilas, Besudna zemlja,

Početkom 1916. Konrad je naredio da se resursi Srbije „iscijede” bez obzira na posljedice po stanovništvo. Kako se svijetom širila vijest o gladi u Srbiji, organizovane su kampanje traženja pomoći za napaćenu Srbiju. Američke, švajcarske i švedske humanitarne organizacije ponudile su pomoć. Prema izvještajima Crvenog krsta, glad je ubila više od 8000 Srba tokom prve zime pod austrougarskom okupacijom. Do sredine maja 1917, podaci iz austrougarske Vrhovne komande izvijestili su da je u Austrougarsku izvezeno 170.000 goveda, 190.000 ovaca i 50.000 svinja.

Otpor

Odmah nakon povlačenja Srpske vojske i početka austrougarske okupacije, naoružani pojedinci i manje grupe ustanika, poznati kao četnici, sastavljeni od bivših vojnika koji su ostali u zemlji, počeli su da vode gerilsku kampanja protiv okupatora. Četnici su imali dugu gerilsku tradiciju poslije vijekova osmanske vladavine. Njihove postupke stanovništvo je često smatralo junačkim i isticani su u epskoj narodnoj poeziji, dajući im snažnu podršku.

Izgorjeli ostaci voza u Šapcu.

Prva organizovana gerilska grupa obrazovana je u Novopazarskom i Kosovskomitrovačkom okrugu početkom 1916,a predvodio je bivši armijski kapetan Kosta Vojinović. U martu 1916, general Konrad je naredio da se nemilosrdnom strogošću uguši svaki otpor. Komite, kako je austrougarska vojska nazivala ustanike, Vojnog generalno guvernerstvo je smatralo izuzetim od međunarodnog prava i trebalo je da budu „potpuno zbrisani”. Jovan Avakumović, bivši srpski predsjednik vlade, predložio je Salis-Sevisu da izdaju zajednički proglas za uspostavljanje reda i mira. Avakumovićev prijedlog je odbijeni, a Salis-Sevis je naredio njegovo hapšenje i internaciju.

Odgovor Vojnog guvernerstva na umnožavanje gerilskih grupa bio je angažovanje umjesto redovnih patrolnih trupa, malih turskih i albanskih protivgerilskih jedinica, koje su bile zasnovane na Štrajfkorpus iz Bosne i Hercegovine. Krajem septembra 1916. srpska Vrhovna komanda je poslala iz savezničkog štaba u Solunu iskusnog četničkog vojvodu Kostu Pećanca. Spustio se padobranom kako bi zajedno sa Vojinovićem organizovao otpor u Srbiji.

Početkom februara 1917. izbila je pobuna pod Vojinovićevim vođstvom u okolini Kuršumlije i Prokuplja. Ustanici su uz podršku dobrovoljaca i četnika iz Crne Gore oslobodili Kuršumliju, Prokuplje, Pustu Reku, Lebane i Ribarsku. Planirano je da se ustanak poklopi sa savezničkom ofanzivom. Kasnije tokom mjeseca izbio je ustanak velikih razmjera u Topličkom okrugu, u dijelu Srbije pod bugarskom okupacijom. Oko 4000 naoružanih muškarca i žena uspjelo da je oslobodi znatan prostoru dolini Morave, prije nego što je ustanak ugušen. Tokom ljeta 1917, Austrougarska vojska bila je prinuđena da uvede trupe sa Sočkog fronta, kako bi pojačali Bugarsku vojsku i bugarske paravojske grupe. Bez očekivane savezničke podrške, ustanak je propao. Krajem 1917. Vojinović je ubije, dok je Pećanac uspio da pobjegne i da se sakrije. Prema izvještajima Austrougarske vojske, u ustanku je ubijeno 20.000 Srba, dok je 2600 uspjelo da pobjegne u šume. Uprkos opštoj represiji, gerilske grupe su uspjele da prežive i podrže savezničke ofanzivne operacije u ljeto 1918. godine. Poslije rata, načelnik štaba Paul Krih opisao je povlačenje njemačke 11. armije:

Srpske gerilske grupe su se pojavile širom zemlje i napadale naše jedinice dok su odmarale ili jele. Takođe su napali našu pozadinu i naše vozove za snabdijevanje u maršu i sabotirali željeznicu. Na njih smo slali specijalne jeger jedinice, ali bi bilo lakše pronaći iglu u plastu sijena, nego pronaći gerilske grupe na planinskom terenu koji im je poznat.

Oslobođenje Srbije

U septembru 1918, nakon Vardarske ofanzive i uspjeha savezničkih snaga u bici kod Dobrog Polja, Bugarska je kapitulirala i potpisala Solunsko primirje. U Nišu je stvoreno njemačko vojno guvernerstvo kao zamjena za odlazeću bugarsku administraciju, dok su nove austrougarske i njemačke trupe preraspoređene da pokušaju da blokiraju napredovanje srpskih i francuskih trupa ka sjeveru.

Gerilske borbe izbile su spontano širom svih okupiranih regija u znak podrške savezničkoj ofanzivi. Do treće sedmice oktobra, general Herman fon Keves, komandant svih austrougarskih i njemačkih snaga na Balkanu, naredio je strateško povlačenje iza Dunava, Save i Drine, takođe naredivši da oko „2% muškog stanovništva treba uzeti kao taoce i zadržati sa trupama u maršu.”

Generalni guverner fon Remen i njegovo osoblje napustili su okupiranu Srbiju 29. oktobra. Sljedećeg dana, Beograd je oslobodila Srpska vojska. Do 1. novembra cijela predratna Srbija je oslobođena, čime je okončana trogodišnja okupacija Centralnih sila.

Vojni komandanti i guverneri

Vidi još: Spisak administratora okupirane Srbije tokom Prvog svjetskog rata

Kadrovski spisak Vojnog generalnog guvernerstva u Srbiji, 1916. godina.

Komandanti

• general artiljerije Oskar Poćorek (12. avgust 1914 — 27. decembar 1914)
• general-pukovnik Eugen Ferdinand (27. decembar 1914 — 27. maj 1915)
• general Karl Terstianski (27. maj 1915 — 27. septembar 1915)
• general Herman Keveš (27. septembar 1915 — 1. januar 1916)

Vojni generalni guverneri

• feldmaršallajtant Johan Urlih fon Salis-Sevis (1. januar 1916 — jul 1916)
• general-pukovnik Adolf fon Remen (6. jul 1916 — oktobar 1918)
• general-feldmaršal Herman Keveš (oktobar 1918 — 1. novembar 1918)

Vidi još

• Bugarska okupacija Srbije (Prvi svjetski rat)
• Područje Vojnog zapovjednika u Srbiji

Литература

• Afflerbach, H. (2015). The Purpose of the First World War: War Aims and Military Strategies. Schriften des Historischen Kollegs. De Gruyter. стр. 129. ISBN 978-3-11-044348-6. 
• Ђилас, Милован (2005). Бесудна земља (на језику: српски). Политика. ISBN 978-86-331-2499-7. Приступљено 10. 12. 2023. 
• Bled, J.P. (2014). L'agonie d'une Monarchie, Autriche-Hongrie, 1914–1920. TEXTO (на језику: француски). Tallandier. ISBN 979-10-210-0447-4. 
• Buttar, P. (2016). Russia's Last Gasp: The Eastern Front 1916–17. Bloomsbury Publishing. ISBN 978-1-4728-1277-3. 
• Bischof, G.; Karlhofer, F.; Williamson, S.R. (2014). 1914: Austria-Hungary, the Origins, and the First Year of World War I. Uno Press. ISBN 978-1-60801-026-4. 
• Calic, M.J.; Geyer, D. (2019). A History of Yugoslavia. Central European studies. Purdue University Press. ISBN 978-1-55753-838-3. 
• Manufacturers' Record. 73. Conway Publications. 1918. 
• Cornwall, M. (2000). The Undermining of Austria-Hungary: The Battle for Hearts and Minds. Palgrave Macmillan UK. ISBN 978-0-230-28635-1. 
• Dawnay, G.P.; Headlam, C.M. (1933). The Army Quarterly. William Clowes & Sons, Limited. 
• De Schaepdrijver, S. (2016). Military Occupations in First World War Europe. Taylor & Francis. ISBN 978-1-317-58713-2. 
• DiNardo, R.L. (2015). Invasion: The Conquest of Serbia, 1915. War, technology, and history. ABC-CLIO, LLC. ISBN 978-1-4408-0092-4. 
• Đurić, A. (1987). Belgrade during the First World War. Selected books by Antonije Đurić (на језику: српски). NIRO "Književne novine". ISBN 978-86-391-0078-0. 
• Fried, M. (2014). Austro-Hungarian War Aims in the Balkans during World War I. Palgrave Macmillan UK. ISBN 978-1-137-35901-8. 
• Glenny, M. (2012). The Balkans: Nationalism, War, and the Great Powers, 1804-2012: New and Updated. House of Anansi Press Incorporated. ISBN 978-1-77089-274-3. 
• Gumz, J.E. (2014). The Resurrection and Collapse of Empire in Habsburg Serbia, 1914–1918: Volume 1. Cambridge Military Histories. Cambridge University Press. ISBN 978-1-107-68972-5. 
• Hastings, M. (2013). Catastrophe 1914: Europe Goes to War. Vintage. Knopf Doubleday Publishing Group. ISBN 978-0-385-35122-5. 
• Herwig, H.H. (2014). The First World War: Germany and Austria-Hungary 1914–1918. Modern Wars. Bloomsbury Publishing. ISBN 978-1-4725-1081-5. 
• Höbelt, L.; Otte, T.G.; Bridge, F.R. (2010). A Living Anachronism?: European Diplomacy and the Habsburg Monarchy : Festschrift Für Francis Roy Bridge Zum 70. Geburtstag. Böhlau. ISBN 978-3-205-78510-1. 
• Holzer, A. (2014). Das Lächeln der Henker: der unbekannte Krieg gegen die Zivilbevölkerung 1914–1918, mit zahlreichen bisher unveröffentlichten Fotografien [The Executioner's Smile. The Unknown War Against The Civilian Population, 1914–1918] (на језику: немачки). Primus. ISBN 978-3-86312-063-4. 
• Jarman, R.L. (1997). Yugoslavia: 1938-1948. Yugoslavia: Political Diaries, 1918–1965. Archive Editions Limited. ISBN 978-1-85207-950-5. 
• Jeřábek, R. (1991). Potiorek: General im Schatten von Sarajevo. Eine Publikation des Militärhistorischen Dienstes, Wien / Österreich, Militärhistorischer Dienst: Eine Publikation des Militärhistorischen Dienstes, Wien (на језику: немачки). Verlag Styria. ISBN 978-3-222-12067-1. 
• Kerchnawe, H.; Mitzka, R.; Sobotka, F.; Leidl, H.; Krauss, A. (1928). The military administration in the areas occupied by Austro-Hungarian troops. Carnegie-Stiftung für Internationalen Frieden, Abteilung für Volkswirtschaft und Geschichte (на језику: немачки). Hölder-Pichler-Tempsky A.G. 
• Kiraly, B.K.; Béla, K.; Király, B.K.; Dreisziger, P.N.; Dreisziger, N.F.; Nofi, A.A.; Kiraly, D.; Kiraly, P.B.; Rockefeller Foundation (1985). East Central European Society in World War I. Atlantic studies on society in change. Social Science Monographs. ISBN 978-0-88033-089-3. 
• Kramer, A. (2008). Dynamic of Destruction: Culture and Mass Killing in the First World War. Making of the Modern World. OUP Oxford. ISBN 978-0-19-158011-6. 
• Khristov, K.A.; Markovski, D. (1985). A History of Bulgaria. Sofia Press. 
• Laqueur, W. (2017). Guerrilla Warfare: A Historical and Critical Study. Taylor & Francis. ISBN 978-1-351-51657-0. 
• Lebow, R.N. (1981). Between Peace and War: The Nature of International Crisis. A Johns Hopkins paperback. Johns Hopkins University Press. ISBN 978-0-8018-2311-4. 
• Levental, Z.; Kordić, M. (1992). Rodolphe Archibald Reiss: criminaliste et moraliste de la Grande guerre (на језику: француски). L'Age d'homme. ISBN 978-2-8251-0197-1. 
• Luckau, A. (1971). The German Delegation at the Paris Peace Conference. H. Fertig. ISBN 978-0-86527-078-7. 
• Luthar, O. (2016). The Great War and Memory in Central and South-Eastern Europe. Balkan Studies Library. Brill. ISBN 978-90-04-31623-2. 
• Lyon, J. (2015). Serbia and the Balkan Front, 1914: The Outbreak of the Great War. Bloomsbury Academic. ISBN 978-1-4725-8003-0. 
• Marble, S. (2016). King of Battle: Artillery in World War I. History of Warfare. Brill. ISBN 978-90-04-30728-5. 
• Melson, C. (2019). The German Army Guerrilla Warfare. Casemate Publishers (Ignition). ISBN 978-1-61200-798-4. 
• Merrill, C. (2001). Only the Nails Remain: Scenes from the Balkan Wars. G - Reference, Information and Interdisciplinary Subjects Series. Rowman & Littlefield Publishers, Incorporated. ISBN 978-0-7425-1686-1. 
• Mitrović, A. (2007). Serbia's Great War, 1914–1918. Central European studies. Purdue University Press. ISBN 978-1-55753-476-7. 
• Mitrović, A. (1984). Serbia in World War I (на језику: српски). Serbian Literary Association. 
• Moal, F.L. (2008). La Serbie: du martyre à la victoire, 1914–1918. Collection "Les nations dans la Grande Guerre." (на језику: француски). 14–18 Éditions. ISBN 978-2-916385-18-1. 
• Newman, J.P. (2015). Yugoslavia in the Shadow of War: Veterans and the Limits of State Building, 1903–1945. Cambridge University Press. ISBN 978-1-107-07076-9. 
• Pavlowitch, S.K. (2002). Serbia: The History Behind the Name. Hurst & Company. ISBN 978-1-85065-477-3. 
• Rauchensteiner, M.; Kay, A.J.; Güttel-Bellert, A. (2014). The First World War and the End of the Habsburg Monarchy, 1914–1918. V&r Academic. ISBN 978-3-205-79588-9. 
• Reiss, R.A. (2019). How Austria-Hungary Waged War in Serbia (на језику: француски). Creative Media Partners, LLC. ISBN 978-0-353-68572-7. 
• Scianna, Bastian Matteo (2012). „Reporting Atrocities: Archibald Reiss in Serbia, 1914–1918”. The Journal of Slavic Military Studies. 25 (4): 596—617. S2CID 144851616. doi:10.1080/13518046.2012.730395. 
• Schindler, J.R. (2015). Fall of the Double Eagle: The Battle for Galicia and the Demise of Austria-Hungary. Potomac Books. ISBN 978-1-61234-806-3. 
• Schweizerische Offiziersgesellschaft (1968). Allgemeine schweizerische militärzeitschrift (на језику: немачки). Huber. 
• Stibbe, M. (2019). Civilian Internment during the First World War: A European and Global History, 1914–1920. Palgrave Macmillan UK. ISBN 978-1-137-57191-5. 
• Strachan, Hew (2014). The Oxford Illustrated History of the First World War: New Edition. OUP Oxford. ISBN 978-0-19-164041-4. 
• Suppan, A. (2019). National Conflicts, World Wars, Genocides, Expulsions, and Divided Remembrance in East-Central and Southeastern Europe, 1848-2018. Sitzungsberichte (Akademie der Wissenschaften in Wien. Philosophisch-Historische Klasse). Austrian Academy of Sciences. ISBN 978-3-7001-8657-1. 
• Stojančević, V. (1988). Serbia and the Serbian Nation during the War and Occupation 1914–1918 (на језику: српски). 
• Strupp, K. (1914). Das internationale Landkriegsrecht (на језику: немачки). Baer. 
• Tasic, D. (2020). Paramilitarism in the Balkans: Yugoslavia, Bulgaria, and Albania, 1917–1924. The Greater War Series. Oxford University Press. ISBN 978-0-19-885832-4. 
• Tatum, D. (2010). Genocide at the Dawn of the Twenty-First Century: Rwanda, Bosnia, Kosovo, and Darfur. Palgrave Macmillan US. стр. 4. ISBN 978-0-230-10967-4. 
• Tomasevich, J. (1975). The Chetniks. His War and revolution in Yugoslavia, 1941-1945. Stanford University Press. ISBN 978-0-8047-0857-9. 
• Tucker, S.; Roberts, P.M. (2005). World War I: Encyclopedia. World War I: Encyclopedia. ABC-CLIO. ISBN 978-1-85109-420-2. 
• Wawro, G. (2014). A Mad Catastrophe: The Outbreak of World War I and the Collapse of the Habsburg Empire. Basic Books. ISBN 978-0-465-08081-6. 
• Winter, J. (2014). The Cambridge History of the First World War: Volume 3, Civil Society. The Cambridge History of the First World War. Cambridge University Press. ISBN 978-1-316-02554-3. 
• „Добој: Годишњица оснивања аустроугарског логора за Србе”. РТРС (на језику: српски). 27. 12. 2013. 
• Holzer, Anton; Spiegel, Der (2008-10-06). „Geschichte”. Der Spiegel (на језику: немачки). 
• „Mausoleum at Jindřichovice – Serbian Prisoners of War”. Serbian Prisoners of War. 
• Ђуковић, Исидор; Лукић, Ненад (2017). „Нежидер – аустроугарски логор за Србе 1914–1918”. 
• „Prisoners of War in Bulgaria during the First World War”. Faculty of History, Cambridge University. 2017-06-06. 

Додатна литература

• Laffan, R.G.D. (1989). The Serbs: The Guardians of the Gate. Armenian Research Center collection. Dorset Press. ISBN 978-0-88029-413-3. 
• Paravac, D. (2002). Dobojski logor: hronika o austrougarskom logoru interniraca u Doboju : 1915–1917 (на језику: српски). Narodna Biblioteka. ISBN 978-86-7536-008-7. 
• Reiss, R.A.; Copeland, F.S. (2018). ... Report Upon the Atrocities Committed by the Austro-Hungarian Army During the First Invasion of Serbia. FRANKLIN CLASSICS TRADE Press. ISBN 978-0-344-98444-0. 
• Reiss, R.A. (2018). The Kingdom of Serbia. Infringements of the Rules and Laws of War Committed by the Austro-Bulgaro-Germans; Letters of a Criminologist on the Serbian M. FRANKLIN CLASSICS TRADE Press. ISBN 978-0-353-06558-1.