Petrovaradinska tvrđava
Petrovaradinska tvrđava se nalazi na desnoj obali Dunava, u Petrovaradinu (grad Novi Sad), na petrovaradinskoj steni. Na mestu prethodne srednjovekovne građevine, sadašnju tvrđavu je izgradila Austrija u periodu od 1692. do 1780. godine zbog stalne opasnosti od Turaka i blizine granice sa Osmanskim carstvom.
| Petrovaradinska tvrđava | |
|---|---|
.JPG) Pogled na Petrovaradinsku tvrđavu sa novosadske obale | |
| Opšte informacije | |
| Mesto | Petrovaradin |
| Opština | Grad Novi Sad |
| Država |  Srbija |
| Vrsta spomenika | tvrđava |
| Vreme nastanka | 1692–1780. |
| Tip kulturnog dobra | spomenik kulture od velikog značaja |
| Vlasnik | AP Vojvodina |
| Nadležna ustanova za zaštitu | Zavod za zaštitu spomenika kulture grada Novog Sada |
Zbog svoje veličine i dominantnosti naziva se i Gibraltar na Dunavu.
Praistorija uredi
Prema ranijim saznanjima, na Petrovaradinskoj tvrđavi prvo ljudsko naselje postojalo je još 4500. godina pre nove ere. Nakon arheoloških otkrića u periodu od 2002. do 2004. godine istorija ovog prostora pomerena je na period 19.000–15.000 godina pre nove ere. Zahvaljujući tome znamo da čovek u kontinuitetu nastanjuje prostor Petrovaradinske stene od praistorije do danas, pa čak i paleolitu kada su se ljudska staništa uglavnom nalazila u pećinama. Takođe, arheološka iskopavanja tokom 2018. godine pokazala su da od praistorije naseljavan i prostor Donje tvrđave.
Istraživanjem ostataka naselja iz mlađeg bronzanog doba (3000 godina pre nove ere) arheolozi su pronašli i bedeme pojačane koljem i palisadama iz tog perioda koji svedoče da je još u vreme tzv. vučedolske kulture postojalo utvrđeno naselje.
Srednji vek uredi
Posle neolita na Petrovaradinskoj steni su se smenjivale različite kulture. Oko stote godine pre nove ere ove prostore naseljavaju Kelti koje sto godina kasnije smenjuju Rimljani koji utvrđivanjem granice na Dunavu grade tvrđavu Kuzum (lat. Cusum) koju će u petom veku razoriti Huni. Naziv za utvrđenje koje se u doba Vizantije nalazilo na mestu današnje Petrovaradinske tvrđave bilo je 'Petrikon.
Polovinom 13. veka skoro na istom mestu naseljavaju se katolički monasi iz reda cistercita (lat. ordo cisterciensis). Dozvolom ugarskog kralja Bele IV grade manastir koji nazivaju Belafons (srp. Belin izvor, mađ. Bélakút). Samostan je nakon provale Tatara utvrđen.
Veći značaj tvrđava dobija sa povećanom opasnošću od novog osvajača - Turaka Osmanlija. U Petrovaradinu često je boravio ugarski kralj Matija Korvin. Tu je 1463. godine sklopio ugovor sa Mletačkom republikom i istovremeno razgovarao sa vlastelom oko odbrane od Turaka. Godine 1475. godine Korvin donosi odluku da zarati sa Turcima. Mađarski kralj Vladislav II takođe posećuje Petrovaradin gde raznim olakšicama podstiče napore da se sakupi više radne snage na opravkama kula i bedema. Nadbiskup Petar Varadi 1501. godine uz velike napore uspeva da obnovi tvrđavu.
Izgled Petrovaradinske tvrđave u srednjem veku uredi
Tvrđava se sastojala iz dva dela - spoljašnjeg i unutrašnjeg. Glavna kapija spoljašnjeg zida koja je imala mali pokretni drveni most sagrađena je tokom 15. veka. Ispred spoljnog zida tvrđave nalazio se dubok rov. Spoljni zid je samo sa istočne strane imao sve polukule ojačane potpornim stubovima. Od spoljne kapije vodio je put prema kapiji unutrašnje tvrđave koja je bila pravougaonog oblika. Istočni zid unutrašnje tvrđave je bio zajednički zid sa spoljašnjim zidom. Gde su bili spojeni bio je ojačan polukulama. Ovaj zid je takođe bio pojačan potpornim kosim stubovima a na zapadnoj strani je imao dve polukule kao pojačanje. U sredini unutrašnje tvrđave nalazila se crkva čija je apsida bila okrenuta ka istoku. Sa obe strane crkve nalazili su se okrugli rezervoari za vodu. U severozapadnom delu unutrašnje tvrđave nalazila se komandantova palata. Na levoj obali Dunava nalazio se mostobran oko koga je bio rov ispunjen vodom. Na zapadnoj strani zida mostobrana nalazila se kula za artiljerijsku bateriju sa pet otvora za topove. Na severnoj i južnoj strani zida nalazile su se kapije.
U svom zapisu Evlija Čelebija o Petrovaradinskoj tvrđavi kaže:
Grad Varadim leži na obali reke Dunav, njegova citadela ima šestougaoni oblik a nalazi se na jednom visokom brdu koje se diže nebu pod oblake. To je nepristupačan, čvrst i u istinu star grad... Grad ima sedam velikih kula, svi bastioni izgrađeni su skladno... U tvrđavi ima svega dve stotine daskom pokrivenih kuća bez ograda i bašta, zatim Sulejman-hanova džamija, skladište municije i žitni ambari... Na jugoistočnoj strani nalaze se samo bregovi i po njima sve sami vinogradi.
Novi vek uredi
Vladavina Turaka uredi
Godine 1525. u Petrovaradinskoj tvrđavi bilo je svega 1000 konjanika i 500 pešaka da bi se krajem godine taj broj povećao na 4000 vojnika. Pred opasnošću od Turaka zapovedništvo nad Petrovaradinom preuzeo je Pavle Timori, raniji zapovednik Budimskog grada. Njegovi zahtevi za pojačanjem u vojsci i novcu nisu stizali. Umesto od pomoći, od kralja Lajoša II, stiže samo uputstvo da se sa glavnim snagama prebaci na levu obalu Dunava a zapovedništvo nad tvrđavom prepusti Đorđu Alapiju.
Pod zidine Petrovaradina 13. jula 1526. godine stigla je turska vojska jačine 40.000 ljudi predvođena velikim vezirom Ibrahimom. Sultan Sulejman Veličanstveni se sa glavninom svojih snaga ulogorio kod Iloka. Nakon dvonedeljne opsade i uz upotrebu minskog napada Turci su uspeli da osvoje tvrđavu čiji su gotovo svi branioci poginuli. Petrovaradin pod turskom vlašću kao i ogroman deo Ugarske države ostaje sve do Velikog bečkog rata (1683—1699).
Nakon upada u Austriju i neuspele opsade Beča turska vojska počinje povlačenje i u nizu poraza napušta većinu gradova kao i Petrovaradin. Glavnina carske austrijske vojske koju su činili 27 bataljona pešadije i 77 eskadrona konjice stigla je u Petrovaradin 18. jula 1688. godine. U prisustvu ove vojske oko 3000 vojnika određeno je da se radi na ojačavanju tvrđave. Popravljene su samo breše i izgrađen rov sa četiri redute na mestu današnjeg Podgrađa ispred koga je bio rov ispunjen vodom. Takođe se tu nalazilo sedam napuštenih i spaljenih kuća. Takođe je podignut i pontonski most. Nakon proterivanja Turaka iz Petrovaradina započinje rušenje stare srednjovekovne tvrđave kako bi se započela izgradnja nove po tada najmodernijem sistemu gradnje fortifikacija. Želeći da povrate izgubljenu tvrđavu, Turci započinju nekoliko pohoda. Doživljavaju strahovite poraze u bitkama kod Slankamena 1691. i bici kod Sente 1697. godine a usled loših vremenskih prilika napuštaju opsadu Petrovaradina 1694. godine.
Opsada 1694. godine uredi
Pred opasnošću od Turaka, na Petrovaradinskoj tvrđavi se dosta radilo. Izgrađena su dva pojasa zemljanih šančeva na južnoj strani tvrđave. Ovaj element poljske fortifikacije, prvi put se pominje 1692. a dupliran je 1694. godine po nalogu grofa Karafe. Veliki vezir Surmeli Ali-paša stigao je iz pravca Beograda pre Petrovaradinsku tvrđavu 9. septembra 1694. godine. Dunavom je plovila turska ratna flotila. Namera je bila da opsadom zauzmu tvrđavu. Bombardovanje je počelo 12. septembra sa kopna i vode. Koncentracija turske artiljerijske vatre bila je na šančeve, vodeni grad, dve redute uzvodno od mostobrana i austrijsku vojski ispred mostobrana. Postavljanje turske artiljerije na Veliko ratno ostrvo prilikom ove opsade dovešće kasnije da se na tom mestu sagradi jedno malo utvrđenje. Ispred zemljanih šančeva Turci su napravili prvu paralelu od koje su dalje kopali sape prema šančevima kako bi započeli minski napad. Takođe su bacanjem balvana u Dunav pokušali da poruše dva pontonska mosta i poslali su plivače koji je trebalo da makazama prerežu konopce koji su držali pontonske mostove. Oslanjajući se na tvrđavu, Austrijanci su 14. septembra ispadom pokušali da razbiju opsadu ali su bili odbačeni. Uspeli su, međutim, da spreče razbijanje pontonskih mostova. Sačuvavši pontonske mostove Austrijanci su prebacili konjicu i pešadiju koja je kao pojačanje stigla iz Futoga. Napadi na turske položaje nastavljeni su do 19. septembra ali takođe bez uspeha. U međuvremenu, Šajkaška flotila je nizvodno zaplenila turske šajke koje su bile namenjene za snabdevanje hranom. Svakodnevne borbe, kiša, vetrovi, velike hladnoće iscrpljivali su Turke. Velika bujica je preplavila turske rovove i odnela šatore. Novonastale neprilike i pojava epidemija među turskom vojskom kao i približavanje predstojeće zime nakon samo 23 dana opsade, počelo je povlačenje prema Beogradu.
Početak obnove tvrđave i bitka 1716. godine uredi
Katastrofalan poraz turske vojske kod Sente stvorio je povoljne uslove za Austrijance na mirovnim pregovorima u Karlovcima 1699. godine. Prvi plan za izgradnju tvrđave izradio je inženjerski pukovnik grof Matijas Kajzersfeld a naredni inženjerski pukovnik grof Luiđi Ferdinando Marsilji. Za izvršenje radova bio je zadužen inženjerski pukovnik Mišel Vamberg a nakon njegove smrti (1703) inženjerski pukovnik Gisenbir do 1728. godine. Tvrđava je polako dobijala svoj oblik. Sagrađeni su bastioni, ravelini i kontragarde na gornjoj tvrđavi. Položeni su temelji stalnih objekata. Sagrađen je novi mostobran i malo utvrđenje na Velikom ratnom ostrvu. Bedemi donje tvrđave ozidani su 1711. godine.
Radove prekida izbijanje novog Austrijsko-turskog rata (1716—1718). U nastojanju da izmeni odluke Karlovačkog mira Turska je preduzela pohod na Austriju. Princ Eugen Savojski došao je u Futog 9. jula 1716. godine sa 42.000 pešaka (62 bataljona) i 23.000 konjanika (187 kompanija). U Petrovaradinskoj tvrđavi se već nalazilo 8.000 vojnika. Tokom 26, 27. i 28. jula Veliki vezir Damad Ali-paša je prešao Savu sa oko 120.000 vojnika (oko 40.000 janičara, 30.000 konjanika i pešadija sastavljena od Albanaca i Vlaha). Između Petrovaradina i Karlovaca 2. avgusta došlo je do sukoba prethodnica. Grof Johan Palfi sa 1.300 konjanika i oko 500 pešaka naišao je na 15.000 turskih konjanika. Nakon višečasovne bitke Palfi se povukao ka Petrovaradinu. Opkolivši Petrovaradin turska vojske je započela bombardovanje i kopanje rovova ka tvrđavi. Sa druge strane tokom noći između 4. i 5. avgusta Eugen je prebacio svoje trupe na Sremsku stranu i u rano jutro napao tursku vojsku koja nije očekivala napad. Levo krilo austrijske vojske pod komandom grofa Aleksandra Virtenberga snažno je udarilo na tursko desno krilo. Zajedno sa levim krilom austrijski centar je napao janičare koji se se snažno suprotstavili i odbili napad i potisnuli ga u centar. Pregrupisanjem snaga u centru Eugen je uspeo zaustaviti napad i levo krilo je dobilo otvoren put ka mestu gde se nalazio Damad Ali-paša koji je ispred svog šatora sa najvišeg brda posmatrao bitku. Udarom desnog krila i rezervnih trupa austrijske vojske turska linija odbrane je počela pucati. Konjica koja je trebalo da pomogne janičarima se okrenula i napustila bojište. Među turskim vojnicima je nastala panika i nered koja se prenela i na zapovedništvo. Bitka je do 11 časova bila rešena. Turska vojska se u paničnom begu povlačila prema Beogradu a veliki vezir je poginuo. Postoji nekoliko verzija njegove smrti. Jedna kaže da je videvši bezizlaznu situaciju seo na konja i zajedno sa grupom najodanijih boraca uleteo u srce bitke gde je bio pogođen puščanim metkom dok je prema drugoj izvršio samoubistvo. Beživotno telo velikog vezira je preneto u Beogradsku tvrđavu gde je sahranjen. Sjajna ofanzivna taktika Eugena Savojskog i vođenje trupa njegovih generala rešilo je bitku sa dvostruko brojčano nadmoćnijim neprijateljem za četiri sata. Austrijski gubici su iznosili 2212 poginulih vojnika, 2358 ranjenika od toga 206 oficira. Gubici sa druge strane procenjeni su na oko 6.000-7.000 vojnika. Austrijanci su zaplenili ogromnu količinu ratnog materijala. Podaci o zaplenjenom materijalu su dosta različiti. Turski izvori navode da je izgubljeno 110 topova. Vrednost celokupne zaplene procenjena je na ondašnjih 2.500.000 guldena. Ova velika bitka je ostavila tragove koji se i danas vide u toponima okolnim brda: Vezirac, Alibegovac i Tatarsko brdo. Nakon bitke kod Petrovaradina Eugen je u narednoj godini osvojio Temišvar i Beograd čime su stečeni povoljni uslovi za sklapanje mira Požarevcu kojim je Austrija dobila Banat, Malu Vlašku i severni deo Srbije.
Nastavak izgradnje tvrđave uredi
Pošto je granica između Austrije i Turske sa Srema pomerena na središnju Srbiju, Petrovaradinska tvrđava je ostala u pozadini i manje važna. Radovi na izgradnji su usporeni a zastoj nastaje 1728. godine. Sve do 1753. godine na tvrđavi se radilo samo ono što je bilo najnužnije. Nijedan započeti objekat nije bio završen. U izveštaju komisije Ratnog saveta iz 1735. godine vidi se da je istočna strana hornverka bila otvorena a zemljani bedemi donje tvrđave su bili zapušteni i napola srušeni. Predložen je plan da se ovi nedostaci otklone ali nikakvog pomaka nije bilo.
Zamašni radovi na tvrđavi započeti 1753. godine menjaju izgled vodenog grada, gornje tvrđave, mostobrana, „hornverka“, ruše se neozidani bedemi „kronverka“. Izgrađuju se nove kasarne, barutni magacini, staje i topovske šupe i konjušnice. Ovi radovi rađeni su do 1766. godine.
Vojni inženjer i komandant minerskog korpusa major Šreder započinje 1764. godine planove na izgradnji kontraminskog sistema (Podzemne vojne galerije) ispod „hornverka“ u dužini od 16 km. Izradnja kontraminskog sistema potrajala je do 1776. godine.
Zvanično, poslednji radovi na izgradnji tvrđave su obavljeni 1780. godine ali se sa radovima produžilo do 1790. godine kada petrovaradinska tvrđava postaje najsavremenije naoružana tvrđava cele Habzburške monarhije. Tadašnje njeno naoružanje sastojalo se od 400 artiljerijskih oruđa različitog kalibra što je za tadašnje prilike bio izvanredno veliki broj.
Slobodna streljačka kompanija uredi
Privilegovan status u okviru Sremske vojne granice stekao je Petrovaradin, ali ne u obliku vojnog komuniteta nego kao Slobodna streljačka kompanija (nem. Frey Schützen Compagnie). To se dogodilo 31. oktobra 1748. godine kada je Regulativ generala Engelshofena stupio na snagu a koji je Dvorski ratni savet potvrdio 10. marta 1751. Kao Slobodna streljačka kompanija Petrovaradin je uključen u Petrovaradinsku regimentu, ali je jurisdikciju nad njim imao Dvorski ratni savet u Beču, koji ju je ostvarivao preko komandanta Petrovaradinske tvrđave.
Kompanija je imala 220 strelaca-građana, a njen glavni cilj bila je odbrana tvrđave u slučaju opsade, kao i snabdevanje vojske u Tvrđavi i opsluživanje oficira i vojnih službenika u njoj. Inače, svi su bili oslobođeni od redovne vojno-graničarske službe. Na čelu Kompanije, kao organ vlasti, bio je kapetan koga je imenovala Slavonska generalna komanda čije je središte bilo u Osijeku.
Punopravni članovi Kompanije, odnosno strelci, prolazili su kroz vojnu obuku delom kod topova, kao artiljerci, delom sa puškama kao strelci. Kompanija je imala svoj pečat, grb i zastavu na koju su građani polagali zakletvu vernosti. Stanovnici Kompanije bili su svrstani u dve kategorije: slobodne strelce (ili građane) i bećare. Godine 1766. u Kompaniji bilo je 370 građanskih (streljačkih) i 70 bećarskih porodica.
Stanovnici Petrovaradina tog doba bili su austrijski Nemci i Nemci iz Rajha, Česi, Šokci, a u manjoj meri Jermeni, Cincari i Jevreji a kasnije i Srbi iz Komuniteta Bukovac priključeni Petrovaradinu 1777.
Godine 1787. prestala je da postoji Kompanije slobodnih strelaca, a Petrovaradin je i faktički i formalno dobio status komuniteta. Kada je 1808. došlo do stvaranja građanske milicije (nem. Landver), Petrovaradinski komunitet uključujući i Bukovac, trebalo je da sadrži dve kompanije ili čete, kao rezervu za posadu u tvrđavi u vreme velike ratne opasnosti.
Tvrđava u 19. veku uredi
Želeći da pomognu Prvi srpski ustanak, Novosađani su zlatnicima platili podmitljive austrijske oficire, uspeli su da iz Petrovaradinske tvrđave prokrijumčare dva topa.
Nakon propasti Prvog srpskog ustanka, njegov vođa, vožd Đorđe Petrović, pored još nekih vođa ustanka bio je zatočen u Petrovaradinskoj tvrđavi.
Kao tokom 18. veka tako i u 19. veku tj. od njenog osnivanja 1750. do 1880. godine, jedinice Petrovaradinske regimente učestvovale su u 30 ratova i preko 140 bitaka koje je Austrija vodila širom Evrope.
Nakon velikih poplava 1827. i 1832. godine u Dunav je potonula manja fortifikacija (Inzelšanac) koja je bila izgrađena na Velikom ratnom ostrvu.
Revolucionarni događaji koji su zahvatili Austriju 1848. godine nisu zaobišli ni Petrovaradin ni Novi Sad. Garnizon Petrovaradinske tvrđave je prišao vođi revolucije Lajošu Košutu. Kontrarevolucionarne jedinice pod komandom bana Josipa Jelačića ulaskom u Novi Sad 12. juna 1849. godine izazvale su reakciju garnizona koji je otvorio artiljerijsku vatru na grad i gotovo ga potpuno srušile.
Prvi svetski rat uredi
Nakon Sarajevskog atentata odnos vlasti prema slovenskom stanovništvu veoma se pogoršalo. U Petrovaradinu je zabranjen rad Hrvatskog pjevačkog društva „Neven“, Hrvatske čitaonice i Hrvatskog sokola. Posle prodora srpske vojske u Srem 1914. godine došlo je do hapšenja velikog broja Srba iz Srema. Većina njih je internirana u Petrovaradin i smeštena u već pripremljene logore. U logoru je bilo preko 2000 lica. Neki su optuženi za veleizdaju i izvedeni pred vojni sud. Oni su bili osuđeni na smrt i streljani su na Petrovaradinskoj tvrđavi 14. oktobra 1914. godine. Tri dana kasnije sud je osudio na smrt još 37 ljudi nad kojima je odmah izvršena smrtna kazna.
U Petrovaradinu je bio zatvoren austrougarski podoficir Josip Broz.[1] Petrovaradin je postao jedna od veoma važnih saobraćajnih čvorišta gde su se Austro-ugarske snage prebacivale preko Dunava. Kako je za prebacivanje vojske pontonski most bio nedovoljan izgrađen je privremeni most na drvenim stubovima tzv. Poćorekov most. Most je imao električno osvetljenje i čuvalo ga je sto vojnika.
Za vreme rata u Petrovaradinu je bio smešten veliki broj zarobljenika sa balkanskog i italijanskog fronta. Oni su korišćeni kao besplatna radna snaga za izgradnju nasipa na desnoj obali Dunava. U Petrovaradinskoj vojnoj bolnici nalazio se veliki broj ranjenika. Jedno vreme u Petrovaradinu se nalazila i Ratna komanda protiv Srbije.
Nakon proboja Solunskog front i oslobođenja Srbije srpska vojska je nastavila napredovanje na sever i 9. novembra 1918. godine ušla je u Petrovaradin zajedno sa francuskim kolonijalnim trupama iz Senegala pod komandom majora Vojislava Bugarskog.
Petrovaradinska tvrđava između dva svetska rata uredi
U prvim godinama nakon Prvog svetskog rata, Petrovaradinska tvrđava ostaje i bez utvrđenja na levoj obali Dunava. Još 1919. godine, tadašnji novosadski gradski načelnik Jovan Živojnović najavio je da će tražiti od novih vojnih vlasti da se Gradu preda Mostobran. Novine su tada pisale kako će iščeznuti „jedan karakterističan preostatak crno-žute vladavine u ovim krajevima, a ujedno i leglo zaraznih mijazama, koji su trovali vazduh promenade i doprinele malaričnim oboljevanjima, kojima se Novi Sad pročuo.“ Sredinom 1921. godine, Mostobran i okolno područje prelaze u nadležnost grada Novog Sada i dozvoljeno je njegovo rušenje. Između 1922. i 1924. godine, prilikom izgradnje prvog stalnog drumsko-pešačkog mosta preko Dunava između Petrovaradina i Novog Sada ruši se gotovo ceo Mostobran. Istovremeno, prilikom izgradnje pristupnog puta na desnoj obali Dunava srušena je Vodena kapija, kao i deo kazamatnih prostorija zapadnog dela Vodenog grada.
Neposredno pred Drugi svetski rat, 1939. godine, izvršeni su radovi na proširenju puta prema Kamenici i Petrovaradinu. Uz desnu obalu Dunava srušen je deo Vodenog retranšmana i Unutrašnja kamenička kapija, dok su ispred Beogradske kapije srušeni delovi spoljašnjih utvrđenja. Pored retkih fotografija ovih rušenja, Rudolf R. Šmit ostavio je i pisano svedočanstvo. On je još tada zapazio kako se Tvrđava poslednjih godina „sve više ruši“, a izgradnju pomenutog puta smatrao je nedovoljno opravdanom i činilo mu se da je bilo bolje rešenje da je put išao oko Tvrđave, odnosno preko Trandžamenta, pri čemu bi se i smanjili troškovi rušenja pojedinih delova Tvrđave. Šmit svedoči i o bezbrojnim manjim oštećenjima na zidovima „usled samovoljnog postupanja pojedinaca“. Po njegovom mišljenju, Petrovaradinska tvrđava je pored svog istorijskog i naučnog značaja mogla biti najmarkantnije obeležje Novog Sada koje mu može doneti i „mnogo turističke važnosti, te je treba čuvati od svakog kvara“, a Beogradska tvrđava i Kalemegdan mogli su poslužiti kao primer šta se može učiniti pretvaranjem jednog bivšeg vojnog objekta u uzoran park. Između ostalog, Šmit obaveštava i o sudbini koja je mogla zadesiti Petrovaradinsku tvrđavu. Naime, po njegovim rečima, nekadašnja utvrđenja Habzburške monarhije koja su izgubila vojni značaj nakon Prvog svetskog rata bila su rušena (Osijek, Brod, Karlovac, Pančevo). Navodno, zahvaljujući „đeneralštabnom pukovniku Dragošu Đeloševiću“ Petrovaradin je izbegao takvu sudbinu.
Drugi svetski rat i Petrovaradinska tvrđava uredi
Pred Drugi svetski rat, na Petrovaradinskoj tvrđavi u Petrovaradinu i njegovoj bližoj okolini izgrađen je pojas betonskih bunker za smeštaj mitraljeza i posade koja ga opslužuje. Slomom i podelom Kraljevine Jugoslavije nakon Aprilskog rata 1941. godine Petrovaradin ulazi u sastav novoformirane Nezavisne Države Hrvatske. Na tvrđavi bila je smeštena Pilotska škola, protivvazdušna odbrana a kasnije i komanda SS trupa. Iz Petrovaradinske tvrđave pokretan je veći broj bezuspešnih operacija kako bi se uništile partizanske snage na Fruškoj gori. Do septembra 1944. godine više od polovine petrovaradinskog garnizona prešlo je na stranu narodnooslobodilačke vojske. Petrovaradinska tvrđava oslobođena je 23. oktobra 1944. godine, jedan sat nakon ponoći.
Petrovaradinska tvrđava nakon Drugog svetskog rata uredi
Prve ideje o prenameni objekata Petrovaradinske tvrđave dao je arhitekta Branko Maksimović još 1937. godine. Prema njegovom Projektu za idejni regulacioni plan grada Novog Sada, uočena je nemogućnost izgradnje jednog reprezentativnog centra na teritoriji grada. Taj Reprezentativni centar Maksimović je smestio na prostor „donjih šančeva“ Petrovaradinske tvrđave, odnosno Vodenog grada, gde bi bile izgrađene buduće monumentalne građevine. Po mišljenju Maksimovića, rušenjem ovog dela Petrovaradinske tvrđave, stvorili bi se uslovi za izgradnju izvanredno interesantne i harmonične urbanističke celine u neposrednoj blizini centra Novog Sada koja bi bila uokvirena „starom tvrđavom, Dunavom i budućim parkom...“
Nakon Drugog svetskog rata, 1948. godine Tvrđava je stavljena pod zaštitu države. Svečano, na Dan republike 29. novembra 1951. godine, najveći deo Tvrđave, koja je neposredno pre toga predata upravi Narodnog odbora opštine Novi Sad, otvoren je po prvi put za posete građanstva. Već naredne 1952. godine bila je osnovana Gradska uprava za Petrovaradinsku tvrđavu na čije čelo je postavljen arhitekta Andrija Sečujski. Nakon samo jedne decenije rada, ova Uprava je 1962. godine integrisana u Komunalnu organizaciju „Gradsko zelenilo“ koja je trajala do 1981. Godine, kada je Petrovaradinska tvrđava vraćena u nadležnost grada i gruntovno uknjižena kao vlasništvo Skupštine grada Novog Sada i kulturno dobro od opšteg interesa.
RO „Urbanizam“ izradila je 1988. godine Detaljni urbanistički plan Petrovaradinske tvrđave. Sačinjena je obimna dokumentaciju o stanju Petrovaradinske tvrđave. Opšti zaključak stanja u kojem se nalazila Tvrđava sveden je na tri reči: „stanje je loše.“ Analiza dotadašnjeg načina uprave ukazivala je da je daleko najdelotvornija uprava za Tvrđavu bila nakon njene predaje civilnim vlastima kada je postojala samostalna uprava sa stručno-kvalifikovanim upravnikom. Tadašnja situacija, u kojoj se svaki korisnik Tvrđave starao samo o svojim potrebama, a niko ne koordinira i ne brine za celinu kompleksa, smatrano je da je za Tvrđavu pogubna. Odlukom Skupštine opštine Novi Sad, krajem 1991. godine osniva se Javno preduzeće „Petrovaradinska tvrđava“ kojem je Tvrđava poverena na upravljanje i korišćenje. Istovremeno, Skupština grada usvaja i Detaljni urbanistički plan Petrovaradinske tvrđave kojim se usmeravala aktivnost ovog preduzeća. Javno preduzeće je ukinuto nakon godinu i po dana postojanja.
Proglašavanjem za kulturno-istorijski spomenik, prelaskom Tvrđave pod civilnu upravu i dobijanjem statusa kulturno-istorijskog spomenika od velikog značaja, nije sprečilo pojavu konstantne fizičke devastacije njenog celokupnog kompleksa. Uz sve uprave, odbore i komisije Narodnog odbora opštine Novi Sad, Opštine Petrovaradin, Skupštine opštine i Izvršnog odbora Skupštine Grada Novog Sada, uz svu urbanističku i drugu dokumentaciju, svu zaštitu, komunalne organizacije i javna preduzeća, za Slobodana Jovanovića je Tvrđava na početku novog milenijuma i dalje bila oronuli bolesnik od sto i jedne bolesti kome je potrebna temeljna rehabilitacija, nega i revitalizacija. On je primetio i kako ne manjkaju planovi i programi, ideje i vizije i kako se uvek padalo na praktičnom ispitu – na realizaciji. Takođe, Jovanović je još 1996. godine upozoravao da su Petrovaradinskoj tvrđavi posebno neophodni programi intenzivne i hitne sanacije, program konzervatorsko-restauratorskih mera i jedan dalekosežan i paralelno realizovan program istraživanja (ne samo arheoloških) i prezentacije njene istorije, stvarnosti i prospekcije.
Fotografije Petrovaradinske tvrđave uredi
|
Gornja tvrđava
Podgrađe - Vodeni grad
Hornverk
|
_Roman-Catholic_Church.jpg)
Reference uredi
- ^ MARKOVIĆ, Živko (1996). Šetnja po Petrovaradinskoj tvrđavi. Novi Sad: Budućnost. str. 10.
Literatura uredi
- Zvonimir Vuković, Igor Novaković, Petrovaradin juče, danas, sutra, Novi Sad, 2005
- Marko Kljajić, Sveti Juraj u Petrovaradinu, Petrovaradin, 2004.
- Petrovaradinska tvrđava, Enciklopedija Novog Sada, br. 20 PET-POK, Novi Sad, 2002.
- Slavko Gavrilović, GRANIČARSKI VOJNI KOMUNUTET I ŠTAPSKA MESTA U SREMSKOJ VOJNOJ GRANICI (XVIII-XIX VEK), Zbornik Matice srpske za istoriju, br 65-66, Novi Sad, 2002.
- Velimir Vukmanović, Novi Sad na Dunavu: Skele i pontonski mostovi: 294-2001, Novi Sad, 2001.
- Dr. Dušan Vuletić, Vojna granica - kroz stare planove i grafičke prikaze, Sremska Mitrovica, 1996.
- Stari Novi Sad I, Književna zajednica Novog Sada, Novi Sad, 1991.
- Živko Marković, Novi Sad i Petrovaradin, Novi Sad, 1984.
- Danişmend, İsmail Hami, İzahlı Osmanlı Tarihi Kronolojisi, V.4, Türkiye Yayınevi, İstanbul, 1961.
- "Kulturno-privredni pregled Dunavske banovine" br. 5 i 6, Novi Sad, 1939.
- Nenad Šeguljev, Petrovaradinska tvrđava - merilo stepena naše današnje kulture, Godišnjak Istorijskog arhiva grada Novog Sada, 11/2017, Novi Sad 2017.
Spoljašnje veze uredi
- Tvrđave na Dunavu: Petrovaradinska tvrđava (RTS Kulturno-umetnički program - Zvanični kanal)
- Mesto koje čuvam: Neispričana lakoća postojanja (RTS Kulturno-umetnički program - Zvanični kanal)
- Petrovaradinska tvrđava
- „Sekcija tvrđava: Petrovaradinska tvrđava”.
- „Gornja i donja Tvrđava s podgrađem — Spomenici kulture u Srbiji”. SANU.
- Festival Egzit
- Petrovaradinska tvrđava Kompletan vodič kroz Srbiju
- Podzemna građevina skrivena ispod Petrovaradina („Večernje novosti“, 22. jun 2013)
- Novi arheološki nalazi sa Petrovaradinske tvrđave („Politika”, 30. oktobar 2022)
