Википедија

Crkva Svetog Save na Savincu

објекат и непокретно културно добро у Моравичком управном округу, Србија

Crkva svetog Save na Savincu je pravoslavna crkva u Šaranima, eparhija žička, podignuta 1819. godine i vodi se kao spomenik kulture u kategoriji kulturno dobro od velikog značaja. Crkva je podignuta nedaleko od mesta gde se veruje da je bio istoimeni srednjovekovni manastir, a njen ktitor je knez Miloš Obrenović. Crkva je 2009. na kratko proglašena za manastir, a od 2015. godine ponovo deluje kao parohijska crkva koju opslužuje protojerej Nenad Bajić.[1]

Crkva Svetog Save
Crkva Svetog Save na Savincu
Opšte informacije
MestoŠarani
OpštinaGornji Milanovac
Država Srbija
Vrsta spomenikacrkva
Vreme nastanka19. vek
Tip kulturnog dobraSpomenik kulture od velikog značaja
VlasnikSrpska pravoslavna crkva
Nadležna ustanova za zaštituZavod za zaštitu spomenika kulture Kraljevo
www.zavodkraljevo.rs

Manastir Savinac uredi

Crkva je podignuta na kasnoantičkom-ranovizantijskom sloju. Ostaci ovog zdanja su sitni i fragmentarni, pronađena je kuhinjska i trpezna grnčarija, fragmenti opeke i stakla.[2] Taj manastir obilazilo je bratstvo manastira Obrovina, današnjeg manastira Vujna. Ovaj manastir sagrađen je u doba Nemanjića, a njegovom osvećenju je, prema narodnom predanju, prisustvovao i Sveti Sava. Nakon osvećenja i svršene liturgije, Sveti Sava se sa narodom spustio do izvora na Dičini i osveštao jedan od njih. Taj izvor nazvan je izvorom Svetog Save, odnosno „Svetinja”, a mesto oko izvora nazvano je Savinac.

Manastir Savinac je, kao i svi manastiri u tom periodu, izgrađen podalje od prometnih puteva, na šumom prekrivenoj Glavici. Kaluđeri su do Dičine silazili po vodu za piće sa lekovitih izvora, a kada bi reka nabujala i poplavila izvore vodu su donosili sa izvora Stublina, koji se nalazio na istočnim obroncima Glavice. Taj predeo i danas se naziva Stublina, a nalazi se ispod Miletića kuća.

Manastir su porušili Turci u 16. veku a obnovljen je sredinom 18. stoleća naseljavanjem Srba iz Hercegovine u ovaj kraj.[2] Sa porušenog manastira kamen je odneo Mehmud Dizderović i u Ločevcima sebi sagradio kulu. Polje u kojem je bila ta kula i danas se naziva Dizdarevo polje. Savinac je bio jedan od „sedam manastira” u dolini Dičine koje pominje turski putopisac Evlija Čelebija 1662. godine za vreme svog boravka u selu Banja (današnji Gornji Banjani) na padinama Rajca.[3]

Mesto na kojem se manastir nekada nalazio se danas teško može prepoznati, a obimnija arheološka istraživanja nikada nisu sprovedena. Meštani su se, po rušenju manastira na Glavici, okupljali kod Savinih izvora i kod zapisa u selu. Tako je bilo sve do izgradnje nove crkve početkom 19. veka.

Izgradnja uredi

Crkva Svetog Save sazidana je 1819/1820. godine kao prva zadužbina kneza Miloša Obrenovića. O motivima za njeno podizanje postoje dve priče. Prva ima korene u narodnom predanju ljudi iz savinačkog kraja. Nakon sastanka u Takovu, na Cveti 1815. godine, na kojem je odlučeno da se podigne ustanak protiv turskih okupatora, Miloš se sa saborcima uputio ka Ljubiću i zaustavio kod savinačkih izvora. Ustanici su se tu okrepili lekovitom vodom, a Miloš je prilegao u debeli hlad obližnjeg jasena da odmori i zaspao. Kada se probudio rekao je: „E, braćo, meni ova voda pomože te ozdravih, jer mi već nedelju dana nije bilo dobro. Ako Bog da te pobedimo Turke, ovde ću sazidati crkvu, Bogu za slavu i slavu naše pobede”. Prema nekim pričama, usnio je san da će pobediti na Ljubiću. Kada se probudio zakleo se da će, ukoliko pobedi, na tom mestu sagraditi crkvu zahvalnicu; tako je i bilo.

Druga priča potkrepljena je pisanim podacima u delu „Kneževina Srbija”, Milana Đ. Milićevića, u kojem je zapisano:[4]

Ja sam jednom kazao da je tu crkvu podigao knez Miloš na starim temeljima. Ali mi zimus u Kragujevcu, o skupštini (1874), pričaše g. Milovan Pejčinović da je o postanju te crkve slušao od samog kneza Miloša, ovo: ’Jednom sam’, govorio mu je stari knez, ’s pokojnim bratom Milanom prešao na Savincu preko Dičine. Prešavši preko vode, Milan sede da se odmori i razgledaše ono krasno mesto, gde je sada crkva, pa će mi tek reći:
- Ala, Miloše, kada bi mi dao Bog da stečem novaca, bih ovde na ovom lepom mestu, kod ove vode, načinio crkvu.
Ja sam onda služio kod njega pod ak. On umre, i odnese u grob tu želju. Kad Bog dade meni, ja se zarekoh da učinim ono što je on želeo, i eno sam ogradio crkvu na Savincu, neka je Bogu za slavu, i njemu za dušu.

 
Ploča postavljena po obnovi crkve 1860. godine

Na južnoj fasadi crkve, iznad starih ulaznih vrata, ugrađena je ploča sa natpisom o nastanku crkve (fotografija desno). Knez Miloš pozvao je Milutina Gođevca, neimara poreklom iz Bosne, a nastanjenog u Valjevu, da bude glavni majstor pri izgradnji crkve. Gođevac je sa sobom vodio oko 80 radnika, a pored crkve na Savincu, za kneza Miloša je radio i na podizanju nekoliko crkava u Kragujevcu i na obnovi manastira Bogovađe. Prethodno pomenuta ploča postavljena je 1860. godine, nakon obnove crkve. Prema tom natpisu, kao godina izgradnje navodi se 1819. i to se poklapa sa većinom pisanih i štampanih dokumenata.

Međutim, zidanje crkve nije bilo završeno do kraja 1819, a ni do početka naredne 1820. godine, što se vidi iz pisma koje je vojvoda Jovan Obrenović iz Brusnice uputio Milošu, 17. juna 1820. godine: „...Juče bio sam kod crkve na Savincu. Neimar govori da obstojateljstva crkvenih dela iziskivaju da se takova pokriva, a budući ste vi govorili kube na cerkvi limom pokrivati, to molim da biste izvoleli naredbu učiniti da se takovi (lim) s potrebnim na cerkvu krstovima ovamo skoro donese. A ako biste naredbu učinili da se i kube za vreme s crepom (ćeramidom) pokrije, to opet nužno je krstove skoro imati. Neimar govori (da će) najpre ovakove (krstove) na cerkvu namestiti a potom od njih pokrivati početi. Teodora neimara, onomad od vas poslatog, poslao sam juče na Savinac, a odande će po zapovesti vašoj u Dobrinju otići...” [5]

Iz pisma se može zaključiti da knez Miloš nije bio zadovoljan kašnjenjima na izgradnji njegove prve zadužbine, pa je na Savinac poslao brata Jovana da vidi zašto izgradnja kasni. Pored toga, u ispomoć Milutinu Gođevcu poslao je i iskusnog neimara Teodora Petrovića iz okoline Požarevca. Petrović je ostao do završetka crkve na Savincu, a zatim je otišao u Dobrinju, gde je Miloš takođe naložio izgradnju crkve Svetih Petra i Pavla. Nakon što je primio pismo od brata Jovana, Miloš je odlučio da lično doputuje na Savinac i uveri se u stanje radova. Sa sobom je poveo i Vuka Stefanovića Karadžića koji mu je bio gost u Kragujevcu. Miloš i Vuk posetili su Savinac na Petrovdan, 12. jula 1820. godine.[6] Dočekali su ih knez brusničke knežine Jovan Lazić, kmet Šarana Simo Baralija, i mnogi meštani.

Miloš nije bio zadovoljan što izgradnja kasni, a izgovori Milutina Gođevca dodatno su ga razbesneli, pa je svojim pratiocima naredio da neimara vežu za drvo i odseku mu prste jedne ruke. Lazić i Baralija, koji su sa Milošem prošli mnoge bitke, odgovorili su ga od toga, ali je knez ipak naredio da se crkva mora što pre završiti. Neimarima je takođe dao nalog da krov bude od gvozdenog lima i obećao da će obezbediti sredstva za krov i krstove. Ubrzo po povratku u Kragujevac, odobreno je izdavanje 6.000 groša za crkve u Dobrinji i na Savincu.[6]

Izgradnja crkve Svetog Save na Savincu završena je u novembru 1820. Tada su isplaćena i preostala dugovanja od 543 groša.[6] Uređivanje enterijera crkve bilo je povereno majstorima iz Italije, koji su radili na mnogim projektima kneza Miloša.[7] U knjizi aračkih rashoda za 1822. se navodi: „Majstorima Talijanima, zidarima, za rad što su pravili Savinac, dado(h) 200 groša.”[8] Potpuno opremanje crkve da bi se u njoj mogla vršiti služba završeno je u proleće naredne, 1821. godine.[8]

Ikonostas potiče iz vremena građenja crkve i ima posebnu vrednost. Rađen je u duborezu, i obojen zlatom i srebrom. Prestone ikone, koje je radio moler Janja, crkvi je darovao 1822. godine knez Miloš.

Osvećenje crkve uredi

Osvećenje savinačke crkve, Miloševe prve zadužbine, najviše je zavisilo od njegovog gustog rasporeda, jer se u to vreme bavio mnogim unutrašnjim problemima, Knez je rešio da bi osvećenje trebalo da se obavi onog dana u godini kada se u okolini crkve okuplja mnogo ljudi. Na Savincu je taj dan „mlada nedelja”, u julu mesecu, kada se održavao narodni sabor na kome se okupljalo i preko 20.000 ljudi rudničkog, kragujevačkog, čačanskog i užičkog okruga. Sabor pominje i Evlija Čelebija davne 1662. kada je ovuda prošao.

Crkva, koja je za zaštitnika uzela Svetog Savu, osveštana je 19. jula 1821. godine. Praviteljstvena narodna kancelarija za ovaj događaj izdvojila je 1.000 groša.[9] Kneza Miloša i njegove goste dočekali su Gospodar Jovan Obrenović, starešina Rudničke nahije i knezovi Đurđe Ostojić, Atanasko Mihailović, Jovan Lazić, Jovan Kozeljac, Damnjan Krč, Stojan Alempović i Radovan Maslać. Sa njima, goste su dočekali i kmetovi Šarana i Drenove, Simo Baralija i Stevan Osaćanin. Sa Milošem su u pratnji bili: kneginja Ljubica, Jevrem Obrenović, braća kneginje Ljubice — Luka i Petar Vukomanović iz Srezojevaca, knežev pobratim Nikola Milićević Lunjevica, Jovan Dobrača (starešina Gruže), vojvoda Raka Ljevajac, Vaso Popović (knez požeške nahije), Jovan Mićić (rujanski serdar), Raka Pešić (kolubarski knez) i mnoge druge zvanice. Hram „Svetog Save” osveštali su arhimandrit manastira Vraćevšnice — Milentije Pavlović, iguman manastira Bogovađe — Avakum Petrović i iguman manastira Vujna — Hadži-Josif. Po okončanju službe gosti su posedali na ćilime gde su posluženi hranom i pićem. Za zabavljanje gostiju bili su angažovani i romski svirači, kojima je za trud isplaćeno 16 groša.[10]

Crkva u periodu 1821—1859. uredi

Crkva je sa svojim prvobitnim dimenzijama bila dovoljna za opsluživanje savinačke parohije (Šarani i Drenova), ali nije mogla da primi sav narod koji je nedeljom i na veće praznike dolazio u nju jer su im takovska ili ljutovnička crkva bile daleko. Crkva je odmah nakon osvećenja postala parohijski manastir, a taj status imala je do 1839. kada je odlukom Sinoda Srpske pravoslavne crkve preveden u mirsku crkvu.[11]

Prvih godina manastir su opsluživali kaluđeri manastira Vraćevšnice. Iz tog perioda ostalo je zapisano ime monaha Gavrila Milosavljevića. Mladi jeromonah Gedeon Jurišić, izbeglica iz Austrougarske, koji je tek bio zakoračio u treću deceniju života, postavljen je za igumana manastira Savinca 1830. godine. Gedeon se pre bekstva preko granice, u Srbiju, zadržao u manastirima Feneku i Krušedolu u Sremu. Po dolasku na Savinac, uveo je matične knjige rođenih, krštenih i venčanih za savinačku parohiju.[12] Kaluđeri su pored službe držali i tečajeve za opismenjavanje stanovništva, jer u to vreme nije bilo škola.

Po izgradnji crkve, a na sugestiju kneza Miloša, Sinod SPC je doneo odluku da se crkva brvnara u Takovu zatvori, a vernici iz okoline Takova da dolaze na Savinac u crkvu. Takovci su bili ogorčeni ovom odlukom, jer je crkva brvnara u Takovu bila u centru istorijskih zbivanja, nakon kojih se nadaleko čulo za samu crkvu i selo Takovo. Još jedan razlog za protivljenje je i što su Takovo i Savinac tada bili loše povezani, uzanim putem koji je pratio reku Dičinu i prelazio je na tri mesta. Pošto je Dičina bujični tok, na tim prelazima je bilo nemoguće preći je nakon kiše ili kada se tope snegovi. Crkva u Takovu ponovo je na kratko otvorena od 1848. do 1852, kada ju je nakon smrti sveštenika Pavla Nenadovića (11. marta 1852) užički episkop ponovo zatvorio. Meštani Takova, Ljevaje i Klatičeva uputili su žalbu srpskom mitropolitu, u kojoj se između ostalog navodi: „Crkva Savinačka od nas je dva sata, a i više udaljena, pa i ako bi ići mogli, neda nam velika Reka, zvana Dičina, koja se na tri mesta mora preći a na kojoj ni jedna skela ni ćuprija ne postoji”.[13] Takovska i savinačka parohija su i danas objedinjene, a dom sveštenika parohije je na Savincu, u kući nedaleko od crkve.

Dogradnja 1860. uredi

Knez Miloš bio je upoznat sa poteškoćama koje su vernici ovoga kraja imali pri dolasku u crkvu. Zato je leta 1836. naložio pukovniku Arseniju Andrejeviću da sa poznatim neimarom Nastasom poseti crkvu.[14] Nije poznato da li je Nastas dao neke smernice igumanu Jurišiću, ali se iz zapisa prihoda i rashoda manastira za 1839. godinu vidi da je izdvojeno 230 groša za postavljanje kamenog poda u crkvu.[a] Pod je do tada bio zemljani. Miloš je 1. juna 1839. dao ostavku i otišao iz Srbije, a vratio se 20 godina kasnije. Po dolasku u Beograd, marta 1859. doneo je odluku da se Despotovica preimenuje u Gornji Milanovac, a uz to je navedeno da „Njegova Svetlost namerava ovde podići crkvu o svom trošku, i onu na Savincu opraviti”.[15]

Svoju zadužbinu Miloš je odlučio obnoviti u spomen pokojnoj supruzi Ljubici, koja je umrla 1843. godine u izgnanstvu, a sahranjena je u manastiru Krušedolu na Fruškoj gori. Obnova je završena 1860, a u sklopu radova dograđena je drvena priprata, pojedini elementi enterijera su popravljeni, a pored crkve je izgrađena i nova zvonara od drveta. Glavni neimar pri obnovi bio je Nastas Đorđević, poznati gornjomilanovački graditelj. Pripratu je osveštao leta 1860. čačanski vladika Janićije, uz prisustvo Matije Damjanovića, paroha sa Savinca i mnogih meštana. Knez Miloš nije prisustvovao zbog bolesti. Sa novom pripratom crkva je mogla da primi više vernika, ali je tih godina izgrađeno nekoliko crkava u okolnim selima, pa se broj parohijana savinačke crkve smanjio.

Dogradnja 1904. uredi

Novembra 1902. godine u Ministarstvo prosvete i crkvenih dela stiglo je pismo Mileve Alimpić (devojačko Vukomanović), žene pokojnog generala Ranka Alimpića. U pismu se između ostalog navodi: „...Ispunjavajući sveti amanet moje pokojne majke Vasilije Vukomanović, nameravam da na mesto sadašnje drvene dograde uz Savinačku crkvu, dogradim zidanu dogradu — pripratu, ispod koje bih ozidala grobnicu za članove moje familije, koji se nalaze pored zida crkve Savinačke, a neke bih odavde (iz Beograda) tamo prenela.” [16]

 
Ploča postavljena na južnom zidu po obnovi crkve 1904. godine

Uz ovu molbu dostavljen je i detaljan građevinski plan urađen po tadašnjim propisima za izgradnju crkava. Ministarstvo je molbu uslišilo, tako da je već u proleće 1903. uklonjena drvena priprata i počelo se sa zidanjem nove. Kao građevinski materijal korišćen je takovski ružičasti peščar, isti kamen kojim je i crkva ozidana 1819. godine. Neimari su se trudili da nova priprata bude što sličnija starom delu crkve, u čemu su i uspeli, pa se i danas teško može primetiti da je jedan deo crkve više od 80 godina stariji od drugog. Pored nove priprate, uz crkvu je podignut i novi drveni zvonik. On je imao jedno malo zvono, ali je 1905. gospođa Mileva Alempić kupila dva veća i donirala ih crkvi. Godine 1904. cela porta je opasana novom hrastovom ogradom.

Za sve ove radove bila je potrebna velika količina novca. Milevina majka, Vasilija Vukomanović, supruga Petra Vukomanovića (brata kneginje Ljubice), preminula je 1894. godine u Beogradu i ostavila amanet da se imanje sa dve kuće u blizini Beogradske mitropolije (procenjeno na 30.000 cesarskih dukata) proda i novac iskoristi za dogradnju priprate i grobnice u kojoj će biti sahranjeni članovi familije iz porte, kao i da budu prenete mošti onih koji su sahranjeni na Tašmajdanskom groblju.

Osvećenje novoizgrađene priprate i parastos prenetim moštima održani su 9. juna 1905. godine.[17]

 

Arhitektura crkve od tada do danas nije menjana. Opisao ju je Radomir Stanić:[18]

Sadašnja crkva ima dvoja vrata. U pripratu, odnosno u naos, ulazi se kroz vrata na zaapdnom zidu, a na južnom zidu naosa nalaze se vrata znatno manjih dimenzija. Svetlost prolazi kroz sedam prozora, od kojih su dva na priprati (severni i južni zid), četiri na zidovima naosa (po dva na severnom i južnom zidu) i jedan u apsidi.
Unutrašnja arhitektura crkve, za razliku od spoljne, odlikuje se nešto zanimljivijim elementima. Konstrukcija građevine rešena je na taj način što četiri pilastra sa kapitelima nose četiri luka na koje se naslanja kupola sa osmostranom tamburom i kupastim završetkom. Na svakoj strani tambure nalazi se po jedan uzan prozor. Apsida je spolja sedmostrana, a unutra polukružna. Pilastri sa lukovima podupiru polukružni svod nad prostorom prednjeg dela naosa. I naos i priprata zasvođeni su polukružnim svodom.
Jednostavna i nekako stroga u izgledu, arhitektura crkve ne obiluje dekorativnim elementima, ali se ističu lepo obrađeni kameni okviri prozira i devratnici na južnim vratima.

U kripti crkve nalaze se mošti Mine Karadžić Vukomanović, ćerke Vuka Karadžića, kao i mošti njenog muža Alekse Vukomanovića, bratanca kneginje Ljubice i njihovog deteta Janka Vukomanovića. Tu su mošti i roditelja kneginje Ljubice kao i mošti Obrena Martinovića iz Brusnice, prvog muža majke kneza Miloša (u narodu poznata kao Baba — Višnja), po kome Obrenovići nose prezime. Čitava crkva je u stvari kripta u kojoj se nalaze mošti članova uglednih srpskih porodica 19. veka, Vukomanovića i Obrenovića.

Za manastir je proglašena 2009. godine[19], da bi od 2015. ponovo bila crkva.

Spisak sahranjenih uredi

  • Mina Karadžić (1828—1894); ostaci preneti 1905. godine
  • Aleksa Vukomanović (1826—1859); ostaci preneti 1905. godine
  • Janko Vukomanović (1859—1878); ostaci preneti 1905. godine
  • Radoslav Vukomanović (1758—1805); otac kneginje Ljubice Obrenović
  • Marija Vukomanović (1762—1797); majka kneginje Ljubice Obrenović
  • Obren Martinović, prvi muž majke kneza Miloša Obrenovića

Galerija uredi

Vidi još uredi

Napomene uredi

  1. ^ Odluka da se stavi kameni pod doneta je još 1822, ali nije poznato zašto je realizacija odložena sve do 1838/39. godine.

Reference uredi

  1. ^ Bajić, Nenad. „Sveta Arhijerejska Liturgija na Savincu”. Eparhija Žička. Pristupljeno 10. 10. 2016. 
  2. ^ a b Ćapin, Đorđe; Ćapin, Radmila (2005). „Zaštitno arheološko iskopavanje crkve Svetog Save na Savini (Heceg-Novi)”. Trubunia. 11: 14. 
  3. ^ Evlija Čelebi „Putopis — Odlomci o jugoslovenskim zemljama”, Sarajevo 1973, str. 333—335.
  4. ^ Milan Đ. Milićević „Kneževina Srbija”, knj. I, Beograd 1876, str. 318—319.
  5. ^ Arhiv Srbije, Zbirka Mite Petrovića — 994, 17. jun 1820. godine.
  6. ^ a b v Arhiv Srbije, Pokloni i otkupi 38:4, Dvorski troškovi 1820/1821. godine.
  7. ^ Arhiv Srbije, Zbirka Mite Petrovića — 6433, 20. januar 1821. godine.
  8. ^ a b Arhiv Srbije, Pokloni i otkupi 85:3, Rashod aračkih novaca za 1822. godinu.
  9. ^ Arhiv Srbije, Pokloni i otkupi K-5, Troškovi Praviteljstva narodna za 1819. godinu i dalje.
  10. ^ Arhiv Srbije, Zbirka Mite Petrovića, 6433, 12. jul 1821. godine.
  11. ^ Arhiv Srbije, Ministarstvo prosvete, No 771, 4. jun 1840. godine.
  12. ^ Gedeon Jurišić „Dečanski prvenac”, Novi Sad 1852, str. I—III.
  13. ^ Arhiv Srbije, Mitropolija beogradska, No. 306, 13. aprila 1853. godine.
  14. ^ Arhiv Srbije, Knjaževska kancelarija XIV-1160, 28. jun 1836. godine.
  15. ^ „Srpske novine”, br. 82, 12. april 1859. godine.
  16. ^ Arhiv Srbije, Ministarstvo prosvete, Crkveno odeljenje, br. 1835, 1. decembar 1902. godine.
  17. ^ Stevo Čuturilo, „Crtice”, str. 4.
  18. ^ Radomir Stanić „Savinac — zadužbina Obrenovića” — „Naša prošlost”, Kraljevo 1967, br. 1-2, str. 78—88.
  19. ^ „Manastir Savinac”. Arhivirano iz originala 17. 12. 2014. g. Pristupljeno 08. 12. 2014. 

Literatura uredi

  • Milovanović, Mihailo (1995). Savinac u takovskom kraju: selo Šarani i selo Drenova. Beograd: Odbor za proučavanje sela SANU. 

Spoljašnje veze uredi

Preuzeto iz „https://sr.wikipedia.org/w/index.php?title=Црква_Светог_Саве_на_Савинцу&oldid=27434949”