Википедија

Zločini partizana u Srbiji

Partizanski pokret u Srbiji je periodično jačao i slabio, pa su logično i zločini koje su partizani počinili bili najmasovniji u periodima kada je ovaj pokret bio najsnažniji. Mada je bilo zločina i pre 1944[1] godine, period kada su zločini bili najintenzivniji je poslednja godina kao i period neposredno po okončanju rata. Prema izveštaju Državne komisije za tajne grobnice, od 12. septembra 1944. na teritoriji Srbije identifikovano je stradalih između 55 i 60 hiljada državljana Kraljevine Jugoslavije, od koji su oko polovina pripadnici nemačke narodnosti (folksdojčeri).[2] Više od 50% stradalih Folksdojčera bili žene, deca i starci.[3] Prema podacima iz 2014. najveći broj stradalih (oko 70% ili oko 38.000) je zabeležen na teritoriji Vojvodine (sa Zemunom), pretežno nemačke i mađarske narodnosti. Na području centralne Srbije bez Kosova je zabeleženo oko 15.000 stradalih (27%), uglavnom srpske narodnosti, dok je na teritoriji Kosova i Metohije zabeleženo oko 1.800 stradalih, uglavnom albanske narodnosti.

Kao što je naglašeno, zločina je bilo i pre 1944. godine. Prvi masovni zločin nad civilnim stanovništvom u Srbiji zabeležen je upravo od strane partizanskih jedinica već 31. jula 1941, u Valjevskom okrugu, u selu Gunjaci kod Pecke, opština Osečina (M Radanović, Kazna i zločin, Beograd 2016, str. 70). Pored masovnih zločina u valjevskom kraju su tokom leta i jeseni 1941. godine zabeležena su i brojna pojedinačna zverstva (K. Nikolić, N. Dević, V. Krivošejev, Valjevo pod okupacijom u Drugom svetskom ratu, Valjevo 2021, 86-92)


Često se brojka od 59.000 imena popisanih u registru Državne komisije za tajne grobnice od 12. septembra 1944. poistovećuje sa žrtvama partizanskih čistki u Srbiji po oslobođenju. Međutim, ova brojka obuhvata i ljude koji su rođeni na teritoriji današnje Srbije, a stradali van nje, zatim ljude koji nisu imali prebivalište na teritoriji današnje Srbije, a stradali su u njoj, kao i ljude koji nisu nisu imali prebivalište u njoj, niti su u njoj stradali ili za njihovo stradanje nisu bili odgovorni partizani.[4]

Pozadina uredi

Partizanske jedinice koje su sa Crvenom armijom počele oslobađanje Srbije 1944. godine, bile su sastavljane od boraca koji su mahom regrutovani van nje. Borci koji su činili ove jedinice su bili pretežno iz srpskih krajeva gde je partizanski pokret bio najjači i koji su listom teško postradali tokom rata. Osim ovih krajeva dobar deo boraca dolazio je iz krajeva gde je sukob između četnika i partizana bio veoma krvav (Crna Gora, Hercegovina, Dalmacija) i gde su obe strane činile strašne zločine. Takođe je značajan deo borbenog sastava dolazio iz nesrpskih sredina (Hrvati, Bošnjaci i dr) koje svakako, vrlo često sa dobrim razlogom, o četništvu nije moglo da ima dobro mišljenje, a Srbiju su doživljavali kao četničko uporište.[5][6] Ozlojeđenost i propaganda u velikoj meri su bili zaslužni za zločine koji su po oslobođenju činjeni. Često se ovi zločini koje su partizani vršili pravdaju činjenicom da su četnici neprekidno pozivani na predaju i istina jeste da se deo četnika i hrvatskih domobrana koji se predao, uključivan u jedinice NOVJ.[7]

Četnici su neprekidno pozivani na predaju, delom tretirani kao zavedeni, amnestirani, uključivani u jedinice NOVJ, koje su krajem rata bile zasićene bivšim četnicima i domobranima.[7] Josip Broz Tito je 17. avgusta 1944. proglasio opštu amnestiju četnika i hrvatskih domobrana pod uslovom da nisu počinili zločine i priđu partizanima do 15. septembra 1944.[8] Od amnestije su bili izuzeti ljotićevci i ustaše. Ova amnestija, kao i sporni poziv kralja Petra II od 12. septembra 1944. da se sve oružane formacije stave pod komandu maršala Tita je dovela do velikog osipanja u redovima JVuO i Hrvatskog domobranstva.[9][8] Prema Titovom naređenju četnici i domobrani koji bi i nakon 15. septembra 1944. prešli na stranu partizana bili bi raspoređivani u partizanske jedinice. Amnestija je još jednom ponovljena 21. novembra 1944.[10], i ponovo usvajanjem Zakona o amnestiji i davanju pomilovanja od 6. jula 1945.[11] Između 10 i 15 hiljada četnika je amnestirano na taj način,[12] što je predstavljalo oko trećine do polovine četnika u Srbiji u tom trenutku.[8]

Činjenice o pozivima na predaju i amnestija, ipak ne mogu biti opravdanje za masovne vansudske egzekucije koje su usledile, tim pre što su mnoge od tih "amnestija" prema svedočenju akademika Dejana Medakovića bile u stvari klopke za one koji su bili naivni da u njih poveruju. Najpre su zvanično preko radija i štampe pozivani svi neokaljani čuvari javnog reda i mira da se vrate na posao. Verujući u dobre namere novih vlasti javilo se više stotina žandarma, pisara, daktilografa[13] i drugih. Svi su sabrani, u veliku kasarnu garde na Dedinju, bez suđenja i selekcije, poskidani i streljani.[14][15]

Moguće je da je deo onih koji su likvidirani svoju sudbinu i zaslužio, ali je sasvim sigurno da većina od 60000 ljudi čak i ako je bila nešto kriva nije smela da bude na ovakav način ubijena. O načinu razmišljanja onih koji su donosili odluke o životima govori i izveštaj OZNE iz januara 1945:

„Bez mnogo skrupula treba likvidirati sve one za koje znamo da su nam neprijatelji i da će sutra biti protiv nas“[16]

Zločini uredi

Skoro svako selo u Srbiji ima neko stratište u kome su zakopani uglavnom civili, žrtve komunističkog režima, ubijene bez suđenja. Prema dokumentima do kojih je došla Komisija streljanja su bila planska, po direktivama i odlukama tadašnjeg vojnog i partijskog vrha uz postojanje detaljnih spiskova političkih i klasnih neprijatelja koje treba likvidirati. Mnogi od tih spiskova streljanih su i pronađeni. Razlozi zbog kojih su partizanske jedinice, kako je Komisija utvrdila, bez suđenja streljale ljude i bacale tela u neobeležene grobnice uglavnom su bili ideološki. Pored toga, kako pokazuje istorijska građa, žrtve su bile i oni za čiju su se imovinu interesovali tadašnji vojni i komunistički čelnici, čak i oni koji su nosili ista imena kao “narodni neprijatelji”, pa su ubijeni zbog zamene identiteta. Tako je, na primer, nastradao Radislav Radić rođen 1921. u selu Donja Mutnica, koji se zvao isto kao predsednik lokalnog ravnogorskog odbora. Kasnije su pripadnici Ozne utvrdili da su Radića streljali greškom, samo su dopisali u spisak ubijenih, do koga je došla Komisija: “I on je bio neprijatelj današnjice”, što je bila formulacija za sve osobe streljane zbog zamene identiteta[17].

Među žrtvama su, kako se vidi u otkrivenim spiskovima, bila i deca uz čija je imena upisivano da su bili pripadnici pokreta neistomišljenika, kao na primer “D.M.”, što je značilo da su pripadnici, simpatizeri, ili najčešće samo članovi šire porodice pripadnika Jugoslovenske kraljevske vojske u otadžbini. Među streljanima je bilo i mnogo žena uz čija je imena najčešće upisivano “špijunka”, “jatak” i “prostitutka”. Dokazi da su nekada motivi za ubijanje bili bezočno koristoljublje nalaze se u spiskovima žrtava, pored čijih je imena tačno navedena i njihova imovina, koja je kasnije, kako su utvrdili zakonski naslednici žrtava prešla u ruke tadašnjih moćnika.

Pronađene su i “Knjige streljanih”, koje je pod tim imenom Ozna vodila, a u kojima su imena ljudi iz pojedinih tadašnjih okruga Srbije ubijenih bez da je protiv njih poveden bilo kakav sudski postupak.

Članovi Komisije su arhivu Vojno bezbednosne agencije, među Ozninim dokumentima, našli i izveštaje partizanske 47 divizije stacionirane u Ćupriji od 15. novembra 1944. U tom izveštaju se navodi:

“Da bi ispunili zadatke postavljene od našeg naroda i naše Partije, moramo svojski prionuti na rad i postati majstori svoga posla. Jedan od najglavnijih zadataka uopšte, danas je uništenje domaće reakcije – izdajnika – njihovo istrebljenje iz samog korena i davanje vlasti narodu. Da bi uspeli u ovome, moramo pre svega podići i učvrstiti organizaciju – Oznu… Primetio sam i dostavljeno mi je da se streljanje ne vrši kako treba, odnosno, da se ne vrše konspirativno”.

Sačuvan je i izveštaj iz jula 1945. hrvatske brigade KNOJ, koji je prosleđen Ozni, a koji su objavili hrvatski istoričari, u kojem se navodi: “…Imade primera da se prelazi i u drugu krajnost. Najvećma su to borci iz Petrinjskog bataljona Prve brigade, sadistički zlostavljaju bandite koje odvode na streljanje. To im je prešlo u strast tako da više nisu u pitanju sami banditi i možebitne politički neugodne posljedice, nego je u pitanju moralna egzistencija dotičnih boraca i rukovodioca”.

„Ugledni građani Vlasotinca, koji nisu pripadali ni jednoj zaraćenoj strani potpisali su apel da se prekine bratoubilački rat i odmazda i uputila ga komandi NOB. Kada su partizani ušli u grad, streljali su sve potpisnike apela”, govori istoričar dr Srđan Cvetković, sekretar Komisije.

Ne treba imati iluzije da su zločini činjeni stihijski i po inerciji, mada je i toga sigurno bilo. Vlada republike Srbije donela je 2009. odluku o osnivanju Državne komisije za pronalaženje i obeležavanje svih tajnih grobnica u kojima se nalaze posmrtni ostaci streljanih posle oslobođenja 1944. Podaci o žrtvama najvećim delom su preuzeti iz Arhiva Srbije, Arhiva Jugoslavije, Vojnog arhiva, Istorijskog arhiva grada Beograda i Arhiva Vojvodine kao i iz arhiva lokalnih samouprava. Dr. Srđan Cvetković, sekretar komisije smatra da nedostaje značajan deo dokumenata i da građa koja je ustupljena predstavlja oko 70% od ukupne građe[18]. Za istraživanje su najznačajnije Knjige streljanih narodnih neprijatelja i Knjige antinarodnih elemenata, koje su precizno vođene, a sadržale su: ime i prezime, ime oca, zanimanje, po čijoj naredbi je izvršeno hapšenje, datum hapšenja, datum streljanja i organ koji je izrekao kaznu, (najčešće OZNA).[19]

Još pre našeg ulaska u Beograd mi smo ustanovili kriterijume po kojima će sledbenici Nedića i Ljotića biti ubijani na licu mesta. Ovo je već bilo objavljeno iako se većina sledbenika Nedića i Ljotića povlačila sa Nemcima. Zasigurno među ubijenima je bilo i onih koje bi i najgori i najnepravedniji sud poštedeo. - Milovan Đilas.[20]

Procedura po kojoj je rađeno bila je uglavnom slična. Po oslobođenju su postojeći zatvorski kapaciteti korišćeni za pritvaranje optuženih. Pošto su hapšenja bila intenzivna pa postojeći kapaciteti često nisu bili dovoljni korišćene su za pritvor i saslušanje i druge ustanove privremeno privedene ovoj nameni. Hapšenja su vršena po prijavama, ali i unapred pripremljenim spiskovima. Lica su u istražnom zatvoru često podvrgavana najrazličitijim oblicima torture i mučenjima (čupanje noktiju, vešanje za polni organ, sakaćenja, prebijanja itd.).[21] Posle kraćih saslušanja odlučivano se za dalji postupak prema pritvorenima. Suđenja su po pravilu u prvim mesecima bila tajna i fiktivna. Značajan deo je bez suđenja odvođen na stratišta i streljan, a postojala su naređenja da sve treba da se odvija u tajnosti, kao i ta da mesta na kojim su izvršene egzekucije moraju ostati tajna, a tamo gde se sazna za njih ne sme da se dozvoli okupljanje, premeštanje leševa, ili bilo kakvo obeležje u znak sećanja na žrtve. Mada su neke egzekucije obnarodovane u sredstvima javnog informisanja, dobar deo je držan u tajnosti, a rodbina nije često mogla da dobije ni informacije da li je uhapšeni uopšte živ.[21]

Da se samo za sumnju ostajalo bez glave i da su se ovakvi zločini prikrivali govori i sledeći citat:

„Ukoliko u toku čišćenja naiđete na slučajeve da pojedine porodice održavaju vezu sa četnicima u šumi,onoga na koga se sumnja da održava vezu – streljajte najkonspirativnije, a porodici zabraniti kretanje iz sela i obavestite je da je streljani upućen u logor“[21]

Major OZNA Milan Trešnjić svedočio je da je u kvartu kojim je on komandovao ubijeno 800 civila, a Beograd je imao 16 kvartova. Kada su otkrivena dokumenta OZNA u Zagrebu, ispostavilo se da su komunisti više ljudi ubili u jednom beogradskom kvartu nego u celoj hrvatskoj prestonici.[22]

„Vaš rad u Zagrebu je nezadovoljavajući. Za 10 dana u oslobođenom Zagrebu streljano je samo 200 bandita. Iznenađuje nas ova neodlučnost u čišćenju Zagreba od zlikovaca. Radite suprotno od naših naređenja, jer smo rekli da radite brzo i energično i da sve svršite u prvim danima.”[23]

Egzekucije su uglavnom izvršene po unapred dobro pripremljenom planu. Nakon obično kratkog boravka u istražnom zatvoru, zatvorenici su, po pravilu, bez suđenja, vezani telefonskom žicom i obično samo u donjem vešu, odvođeni u grupama 15 do 30. Najčešće i tokom noći do jutra streljani su na lokacijama na obodima gradova, u krugu samih kasarni, obalama reka i drugim mestima. Postoje, nažalost, i mnogi primeri streljanja maloletnih lica učenika, kao Žive Kovanovića iz Kragujevca, a svojevrstan kuriozitet je streljanje nekoliko lica albanske narodnosti rođenih 1933. pa čak i 1935. godine. Bilo je mnogo nepravilnosti u radu OZN-e prilikom sprovođenja procesa likvidacije, pa je početkom februara stigla naredba s vrha da se uvede više reda i odgovornosti i da se osumnjičeni prepuste više sudskim organima. Tek krajem 1944. i početkom 1945. stižu prvi signali od najviših zvaničnika OZN-e da ovakvu praksu treba napustiti i preći na institucionalizovaniji oblik represije prema narodnim neprijateljima. Aleksandar Ranković, a zatim i Slobodan Penezić Krcun 25. decembra 1944. pozivaju da treba prestati sa praksom ubijanja protivnika bez suđenja. Ispovesti žrtava u Srbiji su podudarne u stavu da su besomučna streljanja prestala u drugoj polovini februara 1945, od kada se sve više išlo na sudske procese pred vojnim sudovima.[21]

Brojevi i statistike uredi

Broj stradalih se često iz političkih razloga značajno preuveličava ili umanjuje. Na osnovu višegodišnjih arhivskih istraživanja i rada komisije, uzimajući u obzir da su mnoga lica iz objektivnih razloga za sada ispuštena iz popisa Državne komisije broj stradalih različitog vida „čišćenja“ po oslobođenju Srbije tokom 1944-1945. ne bi mogao biti mnogo manji od 70.000. Od toga direktno streljanjem oko 35.000, manje od 3.000 osudama na smrt i preko 35.000 logorisanjem i na druge načine.[3] Milovan Đilas u knjizi Revolucionarni rat, procenjuje da se broj likvidiranih kreće oko dvadeset-trideset hiljada (pod likvidirane verovatno ne podrazumeva one koji su pomrli u logorima), a Vladimir Žerjavić procenjuje ratne žrtve nepartizanskih snaga u Srbiji na 69 hiljada[24], što potvrđuje da je verovatan broj stradalih koje je komisija procenila korektan.

Komisija je, na osnovu prijava građana i iskaza svedoka evidentirala više od 200 masovnih grobnica širom Srbije, a do sada su ispitane i snimljene samo 23 lokacije. Od više desetina hiljada žrtava, do sada je popisano 25.000 streljanih ljudi.

Za potrebe izvršavanje egzekucija formirane su posebne jedinice koje su činili neposredni izvršioci likvidacija u formacijama Ozne. KNOJ je bio pozadinska jedinica formirana 15. avgusta 1944. takođe za obračune sa „narodnim neprijateljima”.

Obzirom da je Josip Broz, u vreme zločina istovremeno bio predsednik države, šef ministarstva odbrane, predsednik vlade, vrhovni komandant i predsednik Komunističke partije Jugoslavije, jasno je da je upravo on glavni naredbodavac. Do tog zaključka su, osim članova srpske Komisije, još ranije došli i pripadnici sličnih komisija u Sloveniji i Hrvatskoj.

U knjizi “Novi prilozi za biografiju druga Tita” izdatoj 1983. godine, njegov bliski saradnik Vladimir Dedijer, nekadašnji član CK Saveza komunista navodi da su masovna streljanja potrajala sve dok Broz u jesen 1945. na jednom sastanku Centralnog komiteta nije rekao: „Dosta više sa tim streljanjima, smrtna kazna više nema nikakvog efekta!”

Naređenja za streljanje u svim republikama i pokrajinama išla su preko tadašnjeg šefa Ozne Aleksandra Rankovića – Leke, koji je bio istovremeno član vrhovnog štaba NOVJ i sekretar Centralnog komiteta KP, kao i njegovog zamenika Svetislava Stefanovića – Ćeće. U Hrvatskoj je otkrivena Rankovićeva depeša koja potvrđuje nameru najvišeg rukovodstva NOB da se masovno streljaju svi „narodni neprijatelji”.

Naređenja za streljanje “narodnih neprijatelja” su se dalje prenosila po strukturama Ozne. Za Srbiju je šef Ozne bio Slobodan Penezić – Krcun, a ona se dalje granala na četiri odseka. Šef Prvog odseka je bio Mile Milatović, drugog Radovan Grković, trećeg Slobodan Krstić – Učo i četvrtog Svetolik Lazarević. Naređenja su nadalje išla preko lokalnih komandanta okruga od kojih je najvažniji bio Beograd, na šta ukazuje činjenica da je prvi beogradski šef Ozne bio sam Slobodan Penezić, koji je istovremeno bio i šef Ozne za Srbiju. On za svog naslednika u Beogradu imenuje Miloša Minića, koji je kasnije postao državni tužilac, pa onda dolazi Veljko Mićunović, koji je ubrzo otišao za šefa crnogorske Ozne. Njega je septembra 1945. nasledio Jovo Kapičić, koji se nedavno javno hvalio kako je ubijao ljude:

„Nismo imali milosti, bili smo okrutni jer smo čistili smeće… To je tada bilo kao da sam Bog. Nije bilo propisa, a mogli ste da sudite i da odlučujete… Šta ja sada da se mirim sa nekim kome sam brata ubio… Srbija je većinom bila za četnike, ne za partizane, to vam ja kažem. Srbija je bila vezana za kralja, dinastiju, crkvu, koja je u duši naroda i intelektualce kakav je bio Slobodan Jovanović”, rekao je Kapičić za dnevni list “Blic” 17. septembra 2009[25].

Prema naciji u bazi žrtava najviše je među streljanima i osuđenim na smrt stradalo Srba (preko 15.048), Nemaca (6.500), Mađara (oko 4.500 Mađara) Albanaca (1.400), Hrvata (976) pa zatim nepoznate nacionalnosti i ostalih. Međutim, kod umrlih u logorima, kao posledica teških uslova, bolesti ili namernog nelečenja u ogromnoj većini pretežu folksdojčeri (oko 22.000) što ih čini najbrojnijom kategorijom i u ukupnom zbiru žrtava (27. 654) pa zatim Srba (15.500) i Mađara oko 7.000 i drugih. Izneti podaci govore i o tome da unutar Jugoslavije uglavnom nije bilo nacionalne motivisanosti represije jer je stradao znatan broj Srba, Hrvata, Slovenaca, Crnogoraca, Mađara, Albanaca... Radilo se pre svega o dva jaka faktora: ratnoj osveti pobednika i ideološkim razlozima ali nikako nacionalnom revanšizmu. Jedini izuzetak i primer kolektivnog kažnjavanja etničke grupe je nemačka manjina koja je osim iz Vojvodine kolektivno kažnjena i proterana sa teritorije cele Istočne Evrope.[3]

Struktura ubijenih prema društvenoj pripadnosti možda najbolje oslikava i statistički potkrepljuje klasnu i političku motivisanost represije. Pre svega mora se reći da među ubijenima u bazi je gotovo 90% civila. Taj podatak značajno remeti uobičajenu sliku o tzv. „četničko-partizanskom obračunu“ nametnutom u javnosti. Uzimajući u obzir ukupnu zastupljenost određenih kategorija u stanovništvu vidi se da je u socijalnom smislu na meti bio imućniji, i obrazovaniji sloj stanovništva. Među likvidiranim veći je udeo urbanog i varoškog stanovništva ‚‚buržoazije’’ kao i ‚‚kulaka’’ na selu (kmetova, predsednika opština, sveštenika itd.) Podaci iz baze Komisije govore i da je među stradalima dosta lica ispod 18 godina (11%). Frapantna je činjenica, bez obzira na to što je to većim delom posledica logorisanja, da zbir stradalih žena (oko 17.000 - što je oko 30%), dece (4.600) i staraca (8.600) doseže broj od oko 30.000 žrtava što je gotovo 54% svih stradalih od od snaga NOVJ posle 12. septembra 1944. (Izneti statistički podaci se odnose na period dok je baza još bila popunjavana, i sada bi bili nešto drugačiji, s obzirom da je u međuvremenu uneto još podataka, ali dobro ilustruju činjenice).[3]

Stradanja u Vojvodini uredi

Da bi se utvrdila istina o stradalim civilima u Vojvodini, 2011. godine formirana je međudržavna akademska komisija (zvaničan naziv Međuakademijska komisija SANU i MAN za utvrđivanje civilnih žrtava u Vojvodini tokom i posle Drugog svetskog rata[26]), koja je putem interneta stavila na javni uvid bazu podataka žrtava. Baza trenutno sadrži podatke 86.469 ljudi sa teritorije Vojvodine (ime, zanimanje, datum rođenja i smrti, način i okolnosti kao i mesto pogibije) a odnosi se na sve osobe – bez obzira na nacionalnost i veru – nestale od izbijanja rata 1941. godine, odnosno nestale nakon 12. septembra 1944. tokom represije bez obzira od koga su stradali.[26][27][28] Po rezultatu te komisije, broj osoba koje je stradao aktivnostima pobedničke strane je iznosio oko 30.000 osoba.

Nemci uredi

Nemačko stanovništvo čini najveći procenat stradalih. Nemačko stanovništvo je proglašeno kolektivno krivim za saradnju sa nemačkim okupatorom i određeno je za prisilan rad i proterivanje iz Jugoslavije i konfiskaciju imovine, osim Nemaca koji su sarađivali sa partizanima. Zbog toga su zatvarani u logore u Vršcu, Sremskoj Mitrovici, Gakovu, Knićaninu, Bačkom Jarku, Kruščiću i Molinu. Većina stradalih su bili civili koji su umrli od loših uslova i teškog rada u logorima. Visoka smrtnost među logorisanim Nemcima u Vojvodini zabeležena je naročito 1945. i 1946.

Krajem 1944. i početkom 1945. između 10.000 i 12.000 Nemaca iz Vojvodine poslato je na prinudni rad u Sovjetski Savez, od kojih je prema sovjetskim izvorima umrlo oko 2000.[29]

Srbi uredi

Drugo mesto po broju stradalih čine lice srpske narodnosti (14.567 prema podacima iz 2014). Oko polovine stradalih su pripadnici ili simpatizeri Mihailovićevih četnika.[30] Na Mihailovićeve četnike su se odnosile amnestije sa kraja 1944. i 1945. pa je tako broj amnestiranih četnika sa teritorije današnje Srbije (10-15.000 osoba)[12] blizak broju stradalih. U vreme od govora kralja Petra na BBC-ju koji je pozvao četnike i domobrane da se pridruže partizanima pa do pred kraj rata četnici (zajedno sa nedićevcima koji su se stavili pod Mihailovićevu komandu) su tako stradali prilikom povlačenja kroz Sandžak zajedno sa Nemcima (pri čemu su ih osim partizana napadali i američki i britanski avioni jer su išli istim putem kao i Nemci), a zatim u borbama u istočnoj Bosni i pokušaju povratka u Srbiju, manji deo je stradao u okršajima sa ustašama u Bosni, zatim deo ih je streljan kao ratni zarobljenici, kao odmetnici posle rata, deo je preminuo od rana i tifusa, dok su neki istaknuti komandanti posle rata osuđeni na smrt za kolaboraciju i ratne zločine.

Sa teritorije današnjeg Beograda bez Zemuna i prigradskih opština je do 2014. popisano 1852 stradale osobe.[31] U spisku za Beograd nalaze se imena nekoliko desetina osoba koja nikada nisu živela ili stradala u Beogradu, kao što su četnici iz centralne Srbije, Kosova, Crne Gore, Bosne i Hercegovine i Makedonije, ustaše iz Bosne i Hercegovine, balisti sa Kosova i iz Makedonije. Ipak, čak i prema onima koji osporavaju nalaze komisije nema sumnje da je broj stradalih Beograđana sigurno veći od 2000. Manje od polovine (45,6%) likvidiranih u spisku za Beograd su činili ljudi koji su u spiskovima označeni kao četnici, nedićevci i ljotićevci.[32] Među stradalima su i bivši ministri i činovnici Nedićeve vlade i osobe koje su nosioci okupatorske propagande (npr. Momčilo Janković, Svetislav Stefanović).

Mađari uredi

 
Spomenik stradalim Mađarima, Nemcima i Hrvatima u Subotici posle oslobođenja.

Stanovništvo mađarske narodnosti je treće po broju stradalih posle oslobođenja. Prema podacima Državne komisije iz 2014. evidentirano je 6.112 lica (uz 300 potencijalnih dupliranih imena, od kojih se za 589 lica tvrdi da su nestala (moguće izbegla u Mađarsku), 279 stradalih u logoru.[4] Za razliku od Banata, u Bačkoj se pristupilo drastičnom kažnjavanju pripadnika mađarske nacionalne manjine, posebno onih za koje se doznalo, često i na osnovu izjava svedoka, da su uzimali direktnog ili indirektnog učešća u januarskoj raciji 1942. i u stradanju srpskog stanovništva aprila 1941. Pod poseban represivni udar došli su pripadnici Partije strelastog krsta, nosioci okupacione vlasti, vođstvo DMKSZ (Kulturnog saveza Mađara Južnih krajeva) koja je takođe proglašena za fašističku organizaciju, ali i drugi za koje se smatralo da potpadaju pod kategoriju saradnika okupatora.[33] Najveći broj stradalih pripadnika mađarske narodnosti posle oslobođenja Vojvodine zabeležen je u mestima u kojima su mađarska vojska i lokalni Mađari tokom okupacije učestvovali u masovnim zločinima nad srpskim, jevrejskim i romskim stanovništvom. Najveći broj stradalih Mađara zabeležen je u šajkaškim mestima Žablju, Čurugu i Mošorinu, koja su bila zahvaćena racijom iz januara 1942.

Stav prema Mađarima počeo je da se menja od novembra 1944. Vojna uprava za Banat, Bačku i Baranju je upozorila da su u nekim slučajevima, naročito u Bačkoj, učinjene greške i da je blaži bio postupak nad Nemcima nego Mađarima. U svom uputstvu se ističe da je u logore trebalo da se šalju samo oni Mađari koji su izvršili ili podstrekivali zločine nad slovenskim stanovništvom, a da se iz logora puste Mađari koji nisu potpadali pod kategoriju ratnih zločinaca.[34] Ova uputstva nisu u svim mestima primljena sa odobravanjem, naročito u Šajkaškoj. Deo stanovništva Čuruga i Mošorina je tokom januara i februara 1945. zahtevao da se iz ovih mesta rasele svi Nemci i Mađari jer je po njima zajednički suživot nemoguć posle događaja iz vremena okupacije. Gotovo celokupno mađarsko stanovništvo Šajkaške je proterano i u najvećem broju logorisano u logorima u Bačkom Jarku, Gajdobri i Bukinu. Deo je upućen u Srem kao radna snaga u pripremama partizana za proboj Sremskog fronta i popravku pruge Beograd-Zagreb. Osobe logorisane u Bačkom Jarku su korišćene kao radna snaga za poljoprivredne radove. Po knjizi umrlih od januara do maja 1945. usled loših uslova u logoru (maltretiranja, gladi i bolesti) umrlo je 66 odraslih osoba i 55 dece od starosti od jednog meseca do 18 godina.[35]

Ipak, mađarsko stanovništvo je primano u partizanske redove. U vreme ovih događaja od mađarskog stanovništva iz okoline Bačke Topole i Sombora formirana je 15. vojvođanska udarna brigada „Šandor Petefi”. U završnim operacijama za oslobođenje Jugoslavije učestvovalo je oko deset hiljada vojvođanskih Mađara.[36]

Ostali uredi

Vidi još uredi

Reference uredi

  1. ^ ZBORNIK NOR-a, tom I - knjiga 21 - Borbe u Srbiji 1941-1944 - dokumenti kvislinških jedinica i ustanova
  2. ^ Radanović 2015, str. 585, 586.
  3. ^ a b v g Srđan Cvetković, Represija komunističkog režima u Srbiji na kraju Drugog svetskog rata sa osvrtom na evropsko iskustvo
  4. ^ a b Radanović, Milan. „Kako su dželati postali žrtve”. Pristupljeno 9. 7. 2017. 
  5. ^ List Blic - Što bih se mirio s onim kome sam brata ubio
  6. ^ Aleksandar Nenadović, Razgovori s Kočom
  7. ^ a b Petranović 1992, str. 538, 657.
  8. ^ a b v Tomasevich 1975.
  9. ^ Radanović 2015, str. 187, 190.
  10. ^ Radanović 2015, str. 188.
  11. ^ Radanović 2015, str. 189.
  12. ^ a b Radanović 2015, str. 37.
  13. ^ „„Crveni uragan nad Beogradom“ – Ljubomir Tešić”. VIZIONARSKI (na jeziku: srpski). 2012-06-16. Pristupljeno 2023-09-01. 
  14. ^ Dejan Medaković, Efemeris II
  15. ^ Ljubomir Tešić, Crveni uragan nad Beogradom
  16. ^ „Prof. dr. sc. Aleksandar Jakir, o knjizi Damira Borovčaka “U spomen žrtvama Macelj 1945”. Arhivirano iz originala 20. 01. 2017. g. Pristupljeno 29. 01. 2017. 
  17. ^ Cvijić, Vuk Z. (2011-07-28). „Masovna streljanja 1944-45: Oznine „Knjige streljanih””. Centar za istraživačko novinarstvo Srbije (na jeziku: srpski). Pristupljeno 2023-06-28. 
  18. ^ „MRAČNA TAJNA SRBIJE:Pasja groblja žrtava komunizma”. Mondo Srbija (na jeziku: srpski). 2020-12-12. Pristupljeno 2023-09-01. 
  19. ^ Nekad Bilo: Srđan Cvetković, Komunistički zločini u Srbiji
  20. ^ Srđan Cvetković, Između srpa i čekića
  21. ^ a b v g Godišnji izveštaj o radu Državne komisije za tajne grobnice
  22. ^ I put u srpskoj javnosti: Zločini komunista
  23. ^ Masovna streljanja 1944-45: Oznine „Knjige streljanih”
  24. ^ Vladimir Žerjavić, Demografski i ratni gubici Hrvatske u II svetskom ratu i poraću
  25. ^ https://www.facebook.com/telegraf.rs (2013-12-10). „Najkontroverznije izjave Jove Kapičića!”. Telegraf.rs (na jeziku: srpski). Pristupljeno 2023-06-28. 
  26. ^ a b Ciljevi međudržavne komisije ukratko Arhivirano na sajtu Wayback Machine (12. septembar 2017). Pristupljeno 27. 06. 2017.
  27. ^ Veb-strana međudržavne Komisije, na mađarskom jeziku Arhivirano na sajtu Wayback Machine (10. jul 2017). Pristupljeno 27. 06. 2017. (jezik: mađarski)
  28. ^ Ciljevi državne komisije Pristupljeno 27. 06. 2017.
  29. ^ Radanović 2015, str. 588.
  30. ^ Radanović 2015, str. 555.
  31. ^ Radanović 2015, str. 576.
  32. ^ Radanović 2015, str. 578.
  33. ^ Kasaš 1996, str. 161.
  34. ^ Kasaš 1996, str. 179.
  35. ^ Kasaš 1996, str. 182.
  36. ^ Kasaš 1996, str. 189.

Literatura uredi

Preuzeto iz „https://sr.wikipedia.org/w/index.php?title=Злочини_партизана_у_Србији&oldid=27674012”