Kotor Varoš
Kotor Varoš je gradsko naselje i sjedište opštine Kotor Varoš u Republici Srpskoj, BiH. Po popisu stanovništva 2013. u Bosni i Hercegovini ima 7.603 lica, a prema konačnim podacima za Republiku Srpsku koje je izdao Republički zavod za statistiku, u naselju Kotor Varoš je živjelo 7.330 lica.
Kotor Varoš | |
|---|---|
 Stambeni blokovi u Kotor Varoši | |
.svg) Grb
| |
| Administrativni podaci | |
| Država | Bosna i Hercegovina |
| Entitet | Republika Srpska |
| Opština | Kotor Varoš |
| Osnovan | prvi pomen 1323. godine. |
| Stanovništvo | |
| — 2013. | 7.330 (RZS) 7.603 (AGS) |
| Geografske karakteristike | |
| Koordinate | 44° 37′ 16″ S; 17° 22′ 14″ I / 44.62120° S; 17.37047° I |
| Vremenska zona | UTC+1 (CET), ljeti UTC+2 (CEST) |
  Kotor Varoš Kotor Varoš na karti Bosne i Hercegovine | |
| Ostali podaci | |
| Poštanski broj | 78220 |
| Pozivni broj | 051 |
| Veb-sajt | www |
Geografija
urediKotor Varoš se nalazi u dolini rijeke Vrbanje, jugoistočno od Banje Luke. Smješten je u sjeverozapadnom dijelu opštine.
Istorija
uredi
Antičko doba i prve naseobine
urediPodručje opštine Kotor Varoš je arheološki i istorijski veoma malo istraženo. Istorija beleži, da su na ovim prostorima postojala naselja u dalekoj prošlosti, čak i u periodu neolita. Ovo područje su tada naseljavali Iliri. U IV vijeku p. n. e. na ovo područje su prvi put prodrli Kelti. Pred kraj starog vijeka područje oko rijeke Vrbas, Vrbanje i Sane naseljavalo je tračansko pleme Mezeji. U I veku ovo područje osvajaju Rimljani koji postepeno asimiliraju Mezeje i angažuju ih u svoje legije i svoju mornaricu. Iz tog perioda postoji više lokaliteta koji ukazuju na rimske građevine.
U sedmom vijeku ovo područje naseljavaju Južni Sloveni. Slovenizacijom ovog dela Balkanskog poluostrva tu se formiraju prve državice Južnih Slovena.
Prvo kotorvaroško naselje, srednjovekovni grad Kotor, svakako je nastalo mnogo pre 9. vijeka, jer, prema verodostojnim izvorima, prije toga je bilo je "nekoliko puta poharan“.[2]
Podaci su preuzeti iz djela Baltazara Splićanina, nespornog kasnog pisca, koji, u vezi sa događajima u 9. vijeku spominje Bosansko kraljevstvo i porijeklo imena današnjeg grada Kotor u Bokokotorskom zalivu, koji je kao i Risan, bio u graničnom području jugoistočnog dijela Kraljevine Bosne.
Prema oba izvora, u imenovanju budućeg grada Kotora, u vrijeme kada je Ugari često upali u Bosansko kraljevstvo i u više navrata pustošili teritoriju bosanskog grada Kotora, koji je u drugoj knjizi svoje Geografije Gerard Rudniger označio kao Vesekatro, koji je "blizu Banjaluke". Moguće je da je naziv potiče od pojma vazal (lat. vassallus = sluga, vazal kod kralja Franaka, a kasnije drugih evropskih vladara, koji od kralja dobija posjed — leno ili feud) i prisvojnog pridjeva cataro (=katarski). Ne može se isključiti ni mogućnost da je Vasekatro bio utočište i/ili naseobina Katara, jer isti korijen imaju i latinski termini za imenice vaza (văs, vasis, mn. vāsa, vasōrum = posuda, ratna naprava) i jamac, danas žirant ili garant (= văs, vădis).
Plemići iz bosanskog Kotora, po imenu, Nendor, Miroslav i Vuksan, zajedno sa još nekima, saznavši da se zida novi grad na moru, otišli su sa svom svojim imovinom velike vrijednosti u zlatu i srebru prema poznatoj lokaciji, budući da je Bosansko kraljevstvo bilo bogato rudama plemenitih metala. Kada su, prema Mihaelu Solinjaninu (u opisu Dalmacije), stigli u Risan, razglasili su svoju namjeru da podignu tvrđavu u kojoj bi bili sigurni. Kada se to saznalo u naselju Askrivija (Ascruvium), pozvali su ih da planirane troškove ulože u izgradnju već započetog grada, "te da združeni žive kao pravi prijatelji i građani“.
Bosanci, koji su to inače željeli, ne prihvatiše odmah ovaj prijedlog već poslije nekoliko dana odgovoriše da su spremni udovoljiti njihovom traženju, ali pod uslovom da se novi grad nazove imenom njihove otadžbine, Kotor. Ovo nisu prihvatili Askrivljani, ali se docnije (kaže Solinjanin), po nagovoru svog biskupa, složiše da bace žrijeb, te tako odluče kojim imenom da se grad nazove. I žrijeb ispade u prilog Kotorana Bosanaca...
Sljedeći pisani dokumenti o naselju na ovim prostorima datiraju iz 1322, 1323. i 1412. godine. To je povelja Stjepana II Kotromanića (bosanski ban od 1322. do 1353), koji daruje Vukosavu Hrvatiniću, 1322, župe Danica i Vrbanja sa gradovima Ključ i Kotor kao ličnu imovinu, jer je pomagao u preuzimanju vlasti u sukobima sa Babunićima. Ovaj feudalni posjed Hrvatinića, kasnije 1404. još više širi Hrvoje Vukčić Hrvatinić (Stjepančić), koji se nazivao gospodarem Donjih Kraja (područje od Vrbasa do preko Sane a kasnije još više). Iako su ugarski kraljevi Ludovik I i Sigismund (koji je kacnije osvojio Hrvatsku, Češku i Njemačku pokušali osvojiti Bosnu, to im nije polazilo za rukom. Čak je ugarski kralj Sigismund I 1411. Hrvoju Vukčiću Hrvatiniću priznao pravo posjedovanja Donjih Kraja. U to vrijeme gradovi Kotor i Zvečaj u Tijesnom kod Banja Luke imali su strateški značaj za odbranu bosanske države.
Još od tog vremena datiraju današnja narodna vjerovanja u čudotvornu vodu sa izvora (točka) Bobas, koji se nalazi iznad istoimenog vodopada na desnoj litici Jakotine, pod zidinama tamnice u (sada srušenoj) utvrdi Kotor (na litici lijeve obale rijeke).
Osmanlijsko doba
urediOd 1519. srednjovjekovni grad Kotor je pod turskom vlašću. Tada je pored naseobine Kotor formira i Varoš, na području današnjeg Donjeg Varoša. Širenjem grada u oba pravca, prema arheologu Đurđeviću, nastao je grad koji je u svom imenu zadržao oba imena: Kotor Varoš, koji je uključivao naselja: Kotor katolički, Kotor turski, Čepak, Slatina i Varoš, koja se po prvi put pod tim imenom pominje 1889. godine, nakon popisa, koji je tada organizovala Austro-Ugarske, a koja je odlukom velikih sila anektirala u Bosnu i Hercegovinu 1878.
U svom ratnom pohodu na zapadnu Bosnu, Gazi Husrev-beg je 1520-ih brzo napredovao, osvojivši Kotor (1521), Zvečaj, Greben, Sokol, Jezero, Vinac, Vrbaški grad. Livač, Karmatin, Bočac, Udbinu, Vranu, Modruč i Požegu. U dolinu Vrbanje. preko vlašićkog masiva se može stići iz dva pravca:
- preko gudura Ugra i Ilomske ili
- iz doline Lašve i njene pritoke Bile, prevojem kojim danas prolazi trasa (još uvijek neizgrađene) komunikacije regionalnog puta R-440.
Imajući u vidu brzinu ovog prodora, pretpostavlja da su Kruševo Brdo i Šiprage pali dan prije Boja na Bečićkom polju, odnosno pada Kotora.[traži se izvor]
Zna se da su dolinu Vrbanje i njen administrativni centar Kotor, Osmanlije zaposjele 1519, tek 56 godina nakon pada Bosne (1463).[3] Zatim, predvođeni Gazi Husrev-begom, osvajaju Banja Luku, 1521..
Pod današnjim imenima, mjesta u ovoj dolini se po prvi put spominju 1889. godine, poslije popisa stanovništva, koji je realizovala Austro-Ugarska vlast, nakon aneksije Bosne i Hercegovine, 1878, prema sporazumu „velikih sila“.
Izuzev prenošenja "s koljena na koljeno", veoma je malo dostupnih podataka o osmanlijskoj epohi u dolini Vrbanje. Zna se, međutim, da je u tom razdoblju dolina bila u Kobaškoj Kapetaniji, čije je sjedište, pred aneksiju, bilo u Kotoru (Kotorgradu, današnji Kotor Varoš).[4][5]
Austrougarsko doba
urediAustrougarske vlasti su izgradile razgranatu mrežu šumskog uskotračnog saobraćaja duž toka Vrbanje i njenih pritoka. Primarna namjena i m je bila da, uz posredovanje Zemaljske vlade BiH, intenziviraju eksploataciju šumskog blaga i ostalih prirodnih resursa. Pruga je dolazila iz Kotor Varoša. Na području Šipraga se račvala u nekoliko pravaca. Uz Demićku je išla do ispod Dunića (825 m), a uz Crkvenicu do (823 m). Od Kruševa Brda su išla dva kraka pruge: uz Vrbanju i Bobovicu. Trasa uz Vrbanju je vodila preko Kilavca do okretaljke i Čekrka, a zatim — nakon transporta lokomotive pomoću čekrka (u klancu između Šepirica i Jasena) — do Riječica (1300 m). Odvojak uz Bobovicu je prolazio kroz selo Bobovice, pa između Palike i Pašinca do Srebrenog brda (prema Meokrnju), tj. do ušća potoka Krna (921 m).[6] Na trasama demontiranih pruga, kasnije su izgrađene lokalne ceste za mnoga šipraška sela.
Dvadeseti vijek
urediSrbi su se počeli naseljavati u drugoj polovini 19. veka. Prvi mesni Srbin trgovac, Mile Spasojević otvorio je svoju trgovačku radnju 1877. godine. Kasnije je osnovana Kotor-varoška srpska crkvena opština od strane njega i trgovaca koji su se od njega osamostalili. Spasojević je zaslužan za podizanje prve srpske pravoslavne crkve u gradiću. Poklonio je zemljište na lepom mestu od 8 dunuma vredno 1000 k. Tu su aprila 1902. godine položeni temelji prve srpske crkve. Dok se gradila crkva sveštenik je bio pop Lazar Ožegović.[7]
Prvi svjetski rat i "Prva Jugoslavija"
urediU Prvom svjetskom ratu desetkovana je mušku populacija cijelog kotorvaroškog kraja. Najviše su stradali u ratu ili odvedeni u ropstvo. Dobar dio ih je "pokosila" "Španska groznica". Stoga, dvije generacije ovog područja, od 20-ih do 50-ih godina 20. vijeka ne pamte njihove očeve i / ili djedove. Od 1. decembra 1918. do 3. oktobra 1929, Kotor Varoš je bio dio Kraljevina Srba, Hrvata i Slovenaca i do 1941. Kraljevine Jugoslavije.
Drugi svjetski rat
urediVeć po proglašenju Nezavisne Države Hrvatske u Kotor Varošu je uspostavljena ustaška vlast, a ustaše su grad držale pod okupacijom sve do kraja rata. Uz pomoć banjolučkog garnizona i podršku Nijemaca uspijevali su oduprijeti nekoliko partizanskih pokušaja da oslobode grad. Kotorvaroški partizani su bili uključeni u Četrnaestu srednjobosansku brigadu i susjedne lokalne jedinice.
Ustanička područja Opštine bile su Šiprage i Maslovare, kao snažna uporišta i utočišta za više partizanskih jedinica, uključujući i 12. divizijske bolnice (u klisuri Demićke). Na području Šipraga i Maslovara je, na samom početku rata, bilo nekoliko lokalnih partizanskih jedinica, koje su kasnije uključene u pridošle veće formacije.
Poslije Drugog svjetskog rata Kotor Varoš je pripao Narodnoj Republici Bosni i Hercegovina u FNRJ i kasnije u SFRJ do 1992. Poslije Dejtonskog sporazuma (1995) postao je dio Republike Srpske u Bosni i Hercegovini.
Za vrijeme tog rata, fra Alojzije Ćosić iz Kotor Varoša sa oltara je pozivao narod da stupi u ustaške redove, a ko se ne bi njegovom pozivu odazvao prekorio bi ga. Bio je organizator kotorvaroške milicije i revnostan radnik na pokrštavanju Srba.
Po pričanju Ljubiše Zarića i Ljubiše Divjaka, šofera iz Banja Luke u Kotor Varoša, sami Srbi mještani su primorani da ruše svoju crkvu.[8]
Županijski načelnik iz Kotor Varoša sazvao je viđenije ljude u srezu i saopštio im da pređu u katoličku veru: ko se toj naredbi ne pokori biće iseljen iz Hrvatske.[9]
Rat u BiH
uredi| Bitka u Kotor Varošu | |||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|
| Deo Rata u BiH | |||||||
| |||||||
| Sukobljene strane | |||||||
 TO (srpska) |
 TO BiH | ||||||
| Jačina | |||||||
| 400 | 1.500 | ||||||
U periodu od 1992. do 1995. godine, u Kotor Varošu je bljesnuo rat. Na području opštine Kotor Varoš, na početku rata, bilo je 1.500 naoružanih Hrvata i Muslimana, sa druge strane je bilo oko 400 naoružanih Srba. U aprilu 1992. godine uhvaćen je muslimansko-hrvatski plan o zauzimanju Kotor Varoša. Plan je obuhvatao napad na sva srpska sela i na sam grad, drugog dana Bajrama. Međutim njihov cilj je osujećen ulaskom snaga Teritorijalne odbrane, Centra za obuku u Maslovarama i snaga Specijalne policije iz Banje Luke na čelu sa Kotorvarošanom Stojanom Župljaninom (rodom iz Maslovara), u grad i sva srpska sela. Na području opštine rat je trajao do novembra 1992. godine kada je palo i poslednje uporište hrvatsko-muslimanske koalicije, selo Večići. Komandanti ove koalicije u Kotor Varošu bili su Stipo Marić-Spržo i Ramo Zeher, koji su ubijeni. Večićki i ostali borci protivničkih snaga su počinili zločine nad srpskim stanovništvom i srpskom vojskom. Poznati su masakr u Serdarima, sačekuša na Vigošti, masakri u Rujevici itd.
Za zločine u Serdarima nepravosnažno su osuđeni Fikret Planinčić, Sead Menzil na po 11 godina i 6 mjeseci, Mirsad Vatrač na 10 godina i 6 mjeseci, a Rasim Lisančić na 9 godina i 6 mjeseci. Takođe su osuđeni Sulejman Berbić na po 12 godina i 6 mjeseci, a Ćamil Bilić na 13 godina i 6 mjeseci. Ovi zločinci su ubili samo u Serdarima 16 Srba od 1 do 60 godine, i pri tome zapalili selo.
Međutim, u konačnoj presudi stoji:
Apelaciono vijeće Suda BiH osudilo je Fikreta Planinčića na 11 godina zatvora za učešće u napadu na selo Serdari, septembra 1992. godine kada je ubijeno 16 srpskih civila, dok su Sead Menzil i Mirsad Vatrač oslobođeni optužbe.
Za vrijeme rata u BiH, kotorvarošani su bili pripadnici 1. lake pješadijske kotorvaroške brigade i 22. lake krajiške brigade. Ove brigade su učestvovale u borbama oko Kotor Varoša i cijele Republike Srpske.
Stanovništvo
urediPregled po popisima
uredi| Godina | 1879. | 1885. | 1889. | 1910 | 1921. | 1931. | 1948. | 1953. | 1961. | 1971. | 1981. | 1991. | 2013. |
| Populacija | 422 | 418 | 312 | 1.361 | 1.428 | 1.400 | 4.715 | 2.428 | 2.893 | 2.700 | 5.423 | 7.411 | 7.603 |
| Nacionalnost[12] | 2013. | 1991. | 1981. | 1971. |
| Srbi | 6.251 (82,22%) | 2.522 (34,03%) | 1.310 (24,15%) | 749 (19,99%) |
| Hrvati | 252 (3,31%) | 2.432 (32,81%) | 1.789 (32,98%) | 1.490 (39,77%) |
| Muslimani [a] | 920 (12,10%) | 1.800 (24,28%) | 1.436 (26,47%) | 1.342 (35,82%) |
| Jugosloveni [b] | 15 (0,19%) | 547 (7,38%) | 787 (14,51%) | 110 (2,93%) |
| Ostali i nepoznato | 180 (2,36%) | 110 (1,48%) | 101 (1,86%) | 55 (1,46%) |
| Ukupno | 7.603 | 7.411 | 5.423 | 3.746 |
| Demografija[12] | ||
|---|---|---|
| Godina | Stanovnika | |
| 1895. | 20.858 | |
| 1910. | 23.780 | |
| 1921. | 22.072 | |
| 1931. | 27.236 | |
| 1948. | 2.428 | |
| 1953. | 4.715 | |
| 1961. | 2.893 | |
| 1971. | 3.746 | |
| 1981. | 5.423 | |
| 1991. | 7.411 | |
| 2013. | 7.603 | |
- Podaci za period 1885—1931. odnose se na stanovništvo opštine
Stanovništvo po opštinama Sreza Kotor Varoš, 1953.
uredi| Popisno područje | Ukupno | Srbi | Hrvati | Slovenci | Makedonci | Crnogorci | Jugosloveni neopredijeljeni |
Česi | Poljaci | Rusini — Ukrajinci |
Ostali Sloveni | Ostali nesloveni |
| SREZ KOTOR VAROŠ | 37898 | 25008 | 6485 | 4 | 4 | 10 | 6375 | 2 | – | 2 | – | 8 |
| Kotor Varoš | 4715 | 805 | 2640 | 2 | 3 | 6 | 1253 | 1 | – | 1 | – | 4 |
| Maslovare | 4574 | 3966 | 8 | – | – | – | 600 | – | – | – | – | – |
| Previle | 4576 | 3537 | 696 | – | – | – | 342 | – | – | – | – | 1 |
| Skender Vakuf | 7100 | 6566 | 16 | – | – | – | 518 | – | – | – | – | – |
| Šiprage | 7746 | 6036 | 24 | 1 | 1 | – | 1682 | – | – | – | – | 2 |
| Vrbanjci | 4919 | 1678 | 1728 | 1 | – | 4 | 1505 | 1 | – | 1 | – | 1 |
| Zabrđe | 4268 | 2420 | 1373 | – | – | – | 475 | – | – | – | – | – |
Napomene
uredi- ^ Za sadašnji status Muslimana vidi članak Muslimani.
- ^ Za sadašnji status Jugoslovena vidi članak Jugosloveni.
Vidi još
urediReference
uredi- ^ Franjevački samostan: „Župa Kotor Varoš“ Arhivirano na sajtu Wayback Machine (6. oktobar 2013), pristup 7. april 2013
- ^ Orbin M. (1601). Regno degli Slavi hoggi corrottamente detti Schiavoni. Historia di Mavro Orbini raveseo Abbate Melitense. 3. Dalmatia, Croatia, Bosna, Servia & Bvulgaria / Kraljevstvo Slavena (prijevod iz 1968). Pesaro/Beograd: Girolamo Concordia/Srpska književna zadruga.
- ^ Imamović M. (1997): Historija Bošnjaka. „Preporod“, Sarajevo, UDK 949.715-323.1(=864).
- ^ Kreševljaković H. (1950): Kapetani i kapetanije u Bosni i Hercegovini. Godišnjak Istorijskog društva Bosne i Hercegovine, God. II: 89-141, Sarajevo.
- ^ Pelidija E. (2002): Banjalučki boj iz 1737 — Uzroci i posljedice, El-Kalem, Sarajevo.
- ^ Vojnogeografski institut, Izd. (1955): Travnik (List karte 1:100.000, Izohipse na 20 m). Vojnogeografski institut, Beograd.
- ^ "Istočnik", Sarajevo 1902.
- ^ Najveći zločini sadašnjice: patnje i stradanje srpskog naroda u Nezavisnoj Državi Hrvatskoj od 1941-1945, Dr. Dragoslav Stranjaković, Gornji Milanovac, Dečje novine (1991), str. 174
- ^ Najveći zločini sadašnjice: patnje i stradanje srpskog naroda u Nezavisnoj Državi Hrvatskoj od 1941-1945, Dr. Dragoslav Stranjaković, Gornji Milanovac, Dečje novine (1991), str. 304
- ^ Blic (2016): Planinčiću 11 godina zatvora za zločine u Serdarima http://www.kotorvaros.org/kvcom/index.php?option=com_content&view=category&layout=blog&id=119&Itemid=617 Arhivirano na sajtu Wayback Machine (31. jul 2017).
- ^ http://pod2.stat.gov.rs/ObjavljenePublikacije/G1953/Pdf/G19534001.pdf.
- ^ a b Savezni zavod za statistiku i evidenciju FNRJ i SFRJ: Popis stanovništva 1948, 1953, 1961, 1971, 1981. i 1991. godine.
- ^ http://pod2.stat.gov.rs/ObjavljenePublikacije/G1953/pdf/G19534001.pdf.
Izvori
uredi- Knjiga: „Nacionalni sastav stanovništva — Rezultati za Republiku po opštinama i naseljenim mjestima 1991.“, statistički bilten br. 234, Izdanje Državnog zavoda za statistiku Republike Bosne i Hercegovine, Sarajevo.
Spoljašnje veze
uredi
- Sajt opštine Kotor Varoš (jezik: srpski)
- Glas Kotor Varoša (jezik: srpski)
- Portal „KVorum.net” Arhivirano na sajtu Wayback Machine (16. avgust 2018) (jezik: srpski)
- Portal „KVdanas.kom” (jezik: srpski)
- Gugl satelitska mapa (Maplandia)
- Mape, aerodromi i vremenska situacija lokacija (Fallingrain)
