Википедија

Toplica

област у јужној Србији која обухвата долину истоимене реке
(preusmereno sa Топлица (област))
Za druge upotrebe pogledajte stranicu Toplica (višeznačna odrednica).

Toplica je oblast u južnoj Srbiji koja obuhvata dolinu istoimene reke. Njenu zapadnu granicu formira planinski masiv Kopaonika koji je odvaja od Donjeg Ibra, Gornjeg Laba i Malog Kosova. Severnu granicu oblasti čine Veliki i Mali Jastrebac, iza kojih se pružaju oblasti Župe, Rasine i Aleksinačkog Pomoravlja. Na istoku Toplice se nalazi dolina Južne Morave kod Niša, dok njene južne granice čine planine Vidojevica i Pasjača.

Toplica
Najveći gradoviProkuplje,
Kuršumlija
Država Srbija
RegionJužna i istočna Srbija
Administrativna jedinicaToplički okrug,
Nišavski okrug
Jeziksrpski
Stanovništvooko 100.000
Pogled na Prokuplje, najveći grad u Toplici

Cela oblast, kao i reka koja kroz nju protiče, dobili su naziv po velikom broju izvora tople mineralne vode tzv. toplica ili banja (Prolom, Lukovska, Kuršumlijska), koje su poznate još od rimskog doba.

Geografija uredi

Oblast obuhvata Toplički upravni okrug, kao i opštine Merošina i Doljevac (Nišavski upravni okrug), a najveći grad oblasti, koji je ujedno i sedište Topličkog upravnog okruga, je Prokuplje, sa 27.673 stanovnika (popis iz 2002). Pored njega, veća mesta su još i Kuršumlija (13.639), Blace (5.465) i Žitorađa (3.543), koji su ujedno i opštinska sedišta.

Kulturno-istorijska baština i arheološka nalazišta uredi

U ovoj oblasti se nalazi jedan od najstarijih metalurških centara u Evropi, lokalitet Vinčanske kulture Pločnik, kod istoimenog sela. U Kuršumliji se nalaze prve zadužbine Stefana Nemanje (Sveti Nikola i Presveta Bogorodica). U Prokuplju se nalazi Crkva Svetog Prokopija iz IX/X veka koja predstavlja drugu najstariju crkvu u Srbiji. Kod Pločnika su 1386. godine srpske snage potukle Osmanlije, a u blizini Prolom Banje se nalazi Đavolja varoš.

Osim toga, na ovom području se nalaze i mnogobrojna arheološka nalazišta koja su izgrađena od strane Rimljana kada je ovo područje bilo pod njihovom kontrolom. Neka od njih jesu kastel Hameum kod Prokuplja i kastel Ad Fines kod Kuršumlije, koji se zajedno spominju sa utvrđenim gradovima Naisusom (današnji Niš) i Remizianom.[1]

 
Crkva svetog Prokopija u Prokuplju iz IX/X veka (druga najstarija crkva u Srbiji)

Istorija uredi

Najstarija neolitska staništa iz starijeg kamenog doba (starčevačka kultura - srednji neolit) približno 7. ili 6. milenijuma pre nove ere nalaze se u selu Viča (otkriveno 1909. godine), u Donjoj Trnavi i Donjoj Bresnici. U Pločniku je 1927. godine otkriveno značajno naselje koje je na osnovu ostataka arhitekture i pokretnog arheološkog materijala hronološki opredeljeno u kasni neolit i eneolit (mlađe kameno i rano bakarno doba) iz perioda 4-3. milenijuma pre nove ere. Lokalitet se i danas istražuje.

Stari vek uredi

Mirni razvoj ljudskih zajednica tokom neolita koji je trajao više hiljada godina, u Južnom Pomoravlju prekinut je prodorom nosioca Bubanjsko-humske kulture, dinamičnih stepskih stočara iz oblasti Ponta i južne Rusije, koji se pojavio i stabilizovao u oblasti bugarskog i rumunskog Podunavlja. Pod pritiskom, starosedelačko stanovništvo se pomeralo ili sažimalo sa novopridošlim elementima i u tom mešanju nastaju i prve zajednice Indoevropljana na Balkanu koji se kasnije, od 13. veka pre nove ere diferenciraju kao Iliri, Tračani, Tribali i Dardanci koji naseljavaju i ove predele.

Pisani izvori i arheološki na području Toplice potvrđuju postojanje starijih kulturnih slojeva i to Dardance i Kelte, ali i činjenicu da je ova oblast, kao i okolne oblasti, bila prekrivena nalazištima rimskih vojnih i civilnih građevina poput spomenutih kastela Hameum i Ad Fines.[1]

Iz perioda dardanske dominacije u Toplici, u selu Donja Toponica otkrivena je i istražena nekropola spaljenih pokojnika, sahranjenih u urnama sa prilozima u oružju i nakitu. Krajem 4. veka pre nove ere, većina dardanskih naselja bila je razorena što se dovodi u vezu sa pobedom Filipa i Aleksandra Makedonskog nad Dardancima 345. p. n. e. Kasnije su ih pokorili Rimljani, u tzv. Dardanskom ratu od 75-73. godine. U 1. veku pre nove ere Rimljani su osvajali Balkansko poluostrvo. U drugoj polovini 1. veka nove ere, rimska vlast se uspešno konsolidovala na čitavoj teritoriji današnje Srbije (provincija Gornja Mezija) i tu su bile stacionirane dve rimske legije: IV Flavija i VII Klaudija.

 
Ostaci rimskih termi otkrivenih 2008. godine u porti crkve Svetog Prokopija u Prokuplju

Od 1. do 4. veka domorodačko stanovništvo Toplice je bilo izloženo procesu romanizacije (prihvatanje rimske kulture, jezika i religije). U osvojenim oblastima Rimljani su gradili puteve i vojna utvrđenja, što će biti začetak urbanizacije u osvojenim provincijama. Izgradili su poznati vojnički put via militaris čija je deonica od Niša prema Lješu prolazila Toplicom. Na tlu Prokuplja, rimski grad Hameum dokumentovan je u tragovima materijalnih ostataka rimske kulture jer je grad poznat kao važna raskrsnica na putu Naisus–Lisus (Niš–Lješ u Albaniji).[1] Rimski tragovi nađeni su, takođe, na brdu Hisaru i kod Latinske crkve.[2]

Srednji vek uredi

Sloveni u 5. i 6. veku prelaze Dunav i naseljavaju teritoriju Vizantijskog carstva. Oni su dali ime reci na osnovu toplih izvora koji se u nju ulivaju. Na ovom području, zatekli su malobrojne romanizovane starosedeoce (Romane) koje su nazivali Vlasima.[3] Tokom 9, 10 i 11. veka Toplica je naseljena srpskim življem, ali pod vlašću Vizantije. Prokuplje se, možda, tada zvalo Toplica. Mnogo kasnije, putopisci koji su prošli kroz grad nazivaju ga Doplitz-grad na Toplici ili Toplitz, što je u isto vreme naziv grada, reke i oblasti.[1][2][4]

U 12. veku Toplica je u sastavu Nemanjine države. Prva Nemanjina prestonica i dvor nalazili su se u blizini Kuršumlije. U ovom periodu, izgrađeni su manastir Sv. Nikole, kao i manastir Sv. Bogorodice koji predstavljaju prve zadužbine Stefana Nemanje.[4] Posle bitke na Moravi 1190. godine i pobede vizantijskog cara Isaka Anđela, poraženi Stefan Nemanja, posle pustošenja Toplice, dvor premešta u Ras, a Toplica kao pogranična oblast prema Vizantiji gubi svoj raniji značaj. Ne zna se pouzdano kako se grad nazivao u doba vladavine velikog srpskog župana Stefana Nemanje.[1][4]

 
Manastir Svetog Nikole kod Kuršumlije iz XII veka (najstarija zadužbina Stefana Nemanje)

Ugled manastira Sv. Nikole je bio dosta veliki. O tome svedoči i činjenica da je njegov iguman učestvovao u izboru i uvođenju u zvanje arhimandrita studeničkog. Manastir će svoj ugled sačuvati do osnivanja samostalne srpske crkve 1219. godine. U vreme prvog srpskog arhiepiskopa Save i organizovanja autokefalne Srpske arhiepiskopije 1219. godine, stvorena je i Toplička eparhija. Njeno sedište je bilo upravo u manastiru Sv. Nikole.[4]

U srednjovekovnim srpskim državama, status zemlje su imale oblasti čije su teritorije odgovarale duhovnom području jedne episkopije. Takav je bio slučaj i sa zemljom Toplicom i Topličkom episkopijom, čije se duhovno područje pružalo nad Toplicom, Rekama (Pusta Reka) i nad Dubočicom, a verovatno i nad župom Vranja.[4]

 
Ostaci utvrđenja iz druge polovine XIV veka na brdu Hisar kod Prokuplja

Toplica se u XIV veku pominje 1330. godine, za vreme bitke na Velbuždu. Tada je kralj Stefan Dečanski kod Dobrič polja, sačekao sa glavninom vojske bugarskog cara Mihajla III Šišmana na Dobrič-polju na ušću Toplice u Moravu, gde je bugarska vojska pretrpela katastrofalan poraz, a sam car Mihajlo poginuo.[4] U periodu vladavine srpskog cara Stefana Dušana u Toplici se pominju despot Ivaniš, Vratko Čihorić i protoknez Baldovin Htjesalić. Despot Ivaniš bio je istaknuta ličnost na dvoru cara Dušana i imao je posede u Toplici. Car Dušan ga naziva “roditeljem carstva mi”.[4] Posle raspada Srpskog carstva, Toplica i Dubočica su se našle u sastavu oblasti kneza Lazara Hrebeljanovića. Centar njegove oblasti činile su tri župe - Rasina, Toplica i Ibar, a pored njih još i Reke i Dubočica, kao i područje oko Novog Brda u kojem je Lazar i rođen.[4] Toplicom je najverovatnije zagospodario uz pomoć srpskog velikaša Altomana Vojinovića. Porodični posedi ove istaknute vlasteoske porodice nalazili su se u Toplici. Posede u Toplici u vreme kneza Lazara imao je i vojvoda Novak Belocrkvić. Novak Belocrkvić bio je među vlastelom koja se pobunila protiv kneza Lazara, ali je njihova pobuna ugušena. Nakon toga, Dubočicom je verovatno vladao neki plemić koji je priznao Lazarevu vlast nakon smrti cara Uroša.[4]

Knez Lazar Hrebeljanović je 1386. naneo težak poraz Turcima kod Pločnika.[1][2][4]

Nijedan događaj u srpskoj istoriji nije ostavio tako dubok trag i trajan utisak kao Kosovska bitka iz 1389. godine. Istorijska nauka ni do danas nije rasvetlila pojedinosti u vezi sa ovom bitkom. Ono što je sigurno to je da je knez Lazar pripremajući se za novu bitku pozvao i svu vlastelu iz Toplice. Narodna tradicija će ulogu topličke vlastele u Kosovskom boju podići do neslućenih visina. U narodnom predanju srećemo Jug Bogdana i njegovih devet sinova kao gospodare Prokuplja, Milana Toplicu kao gospodara Srednje Toplice, a Ivana Kosančića kao gospodara Gornje Toplice i Kosanice. I danas postoje kule u Toplici. Jug Bogdanova Kula u Prokuplju, Kula Milana Toplice u Viči i Kula Kosančić Ivana u selu Ivan Kula.

Narodna tradicija vezala je ime Jug-Bogdana za grad Prokuplje. Latinska crkva poznata je i kao Jug-Bogdanova crkva, Hisar je grad Jug-Bogdanov, kula pored Toplice zove se Jug-Bogdanova, a tu je i selo Jugbogdanovac. Vlastelin Juga mogao bi biti ista ličnost sa Jug-Bogdanom koji se spominje među 24 «dobra čoveka» koji su učestvovali u izradi Zakona o rudnicima, a za koje se u predgovoru despota Stefana Lazarevića kaže da nisu bili iz Novog Brda. Vlastelin Juga imao je posede u susednoj oblasti Dubočici (leskovački kraj). Srednjovekovni grad u Prokuplju je krajem 15. veka kao značajno naselje na putu ka Primorju i Dubrovniku imao status grada kakav su imali Kruševac, Stalać, Bovan, Petrus i Leskovac.

Posle Kosovske bitke, Toplicom je vladala kneginja Milica, odnosno njen sin Stefan (1389 - 1427) pod vrhovnim turskim suverenitetom. Iz ovog perioda značajno je i to što će kneginja Milica prvi put pomenuti današnji naziv grada kao grad Svetog Prokopija 1395. godine u povelji upućenoj svetogorskom manastiru Svetom Pantelejmonu. Otuda i grad je dobio naziv po svecu Sv. Prokopiju čije su mošti iz Niša 1386. godine prenete u crkvu ispod brda Hisar.

 
Kula Jug Bogdana kraj Toplice u Prokuplju

Posle smrti despota Stefana 1427. godine na srpski presto dolazi Đurađ Branković (1427—1456). Gospodar Prokuplja u to vreme je on. Kada su 1439. godine Turci zagospodarili Despotovinom i Toplica će se naći pod Turcima. Zajedničkim snagama, vojske Đurđa Brankovića i ugarskog vojskovođe Janoša Hunjadija oslobodile su Prokuplje 1444. godine. Na Segedinskom miru Prokuplje je ponovo vraćeno Srbima, ali se pominje pod turskim nazivom Urćub (Orkub).

Turski sultan Mehmed Osvajač je 1451. godine poklonio svojoj maćehi sultaniji Mari, ćerki despota Đurđa Brankovića, Toplicu i Dubočicu i da je ona prošavši kroz Prokuplje i Toplicu stigla do manastira Svete Bogorodice ispod Kuršumlije, gde se zamonašila.

Posle pada većeg dela Despotovine i Prokuplje je konačno, nakon žestokog otpora Srba, palo pod Turskom vlašću od 1454. godine.[2]

Još jedan manastir u Toplici podignut je u 14. veku na padinama Velikog Jastrepca, kao metoh manastira Naupare i posvećen Svetom Georgiju. Živopisan je krajem 15. veka, a freske u crkvi koje nisu u potpunosti sačuvane rad su provincijskih majstora-fresko slikara.

Tokom poznog srednjeg veka, a zatim i tokom ranog razdoblja turske vlasti, glavno mesto gornje Toplice (današnja Kuršumlija) nosilo je naziv Bela Crkva, po čemu su toplički mitropoliti nazivani i belocrkvanskim. U vreme osvajanja, toplička Bela Crkva je od strane Turaka prozvana Kuršumija.

Turska vladavina uredi

 
Ostaci tzv. Latinske crkve i Jug Bogdanova crkva iz XIV veka u Prokuplju

Prema turskoj administrativnoj podeli Prokuplje će pripasti sandžaku Aladža-Hisar (turski naziv za Kruševac) koji je u sastavu beglerbegluka Rumelija. Ovakva teritorijalna podela postojala je do 1833. godine. Prokuplje i Kuršumlija su kadiluci. Celokupnu vlast ima kadija koji sudi i subaša koji izvršava njegove odluke. O naselju i životu o njemu u tom periodu saznajemo iz retkih zapisa putopisaca i iz dubrovačkih arhiva.

Prema tim izvorima Prokuplje je u 16. i 17. veku bilo sedište velike trgovačke dubrovačke kolonije čiji su trgovci iz Toplice izvozili vunu, kožu i vosak, a dovozili proizvode sa zapada, pre svega iz Venecije. U doba procvata dubrovačke kolonije sredinom 17. veka u Prokuplju je živelo 60 dubrovačkih trgovačkih porodica poput poznatih porodica Gleđevića i Mila, koje su dominirale trgovinom, ali i porodica Boškovića i Sladojevića.[4] U vlasništvu tih porodica je bilo 50 dućana. Period postojanja dubrovačke kolonije je vreme privrednog i kulturnog procvata Prokuplja i okoline. Tragovi postajanja kolonije sačuvani su i do danas to su: Latinska crkva u podnožju Hisara, dubrovačko groblje pored nje, naziv dela grada u kojem su živeli dubrovački trgovci-Carina i Tabak mahala srpski deo u kome su Srbi obrađivali kožu.[4]

Krajem 17. veka, počinje period raseljavanja Srba sa tog područja i doseljavanja Albanaca, koje je završeno do početka 18. veka. Prokuplje je tada, početkom 18. veka, bilo gotovo većinski naseljeno Albancima. Prisutnost Albanaca na ovom području je bila gotovo zanemariva u srednjem veku. Kao što je rečeno, Sloveni koji su se doselili na područje Mezije, zatekli su koje su malobrojno stanovništvo koje su nazvali vlaškim, za razliku od Arbanasa sa područja današnje Albanije.[3] Između ostalog, treba istaći činjenicu da je toponimija ovog područja dominantno slovenska, a da se romanizmi nisu očuvali.[5] To uključuje i sam naziv "Toplica". Prema popisima zemalja Brankovića, pogotovu iz popisa 1455. godine, vidi se da je Toplica dominantno naseljena Srbima, dok ljudi sa izvorno albanskim imenima ili njihovim verzijama hrišćanskih imena ima zanemarivo malo. I pored manjih problema koje analiza imena donosi, oni ipak ne mogu bitnije da utiču na zaključak da su Srbi dominantno većinsko stanovništvo, dok Albanaca gotovo da nije ni bilo na tom području. Ovo se isto vidi i iz popisa ovih područja iz XVI veka, poput onih iz 1516. i 1570. godine, gde se još uvek vidi da su Srbi dominantno stanovništvo, ali i da ima islamizacije Srba u malom obimu.[4]

Albanci se doseljavaju na područje Stare Srbije prvobitno kao katolici, i to u manjem obimu tokom XVII veka, a onda i kao muslimani, tek u periodu kraja XVII veka. Doseljavali su se iz područja današnje Albanije.[6] Ovo je najvidnije u periodima Velikih seoba Srba, kada su Srbi iz straha od osvete Osmanlija što su pomagali Austrijance, napuštali masovno ova područja.[2][4] Ratovi između Austrije i Turske, prvi, 1683-1689. godine i drugi 1737-1739. godine doveli su do prestanka rada dubrovačke trgovačke kolonije u Prokuplju, ali i do niza drugih promena u Prokuplju.[1][4] Prokuplje je u prvom Austro-turskom ratu bilo značajno strategijsko mesto. Austrijski general Pikolomini je zauzeo Prokuplje 1689. godine, ali posle poraza na Kosovu austrijska vojska je primorana na povlačenje 1690. godine. U strahu od odmazde Turaka, sa austrijskom vojskom se povlači i srpski narod. Topličani su priključili velikoj seobi Srba pod Arsenijem III Čarnojevićem 1690, a naročito u drugoj seobi 1737. koju je predvodio Arsenije IV Šakabenta. Posle te seobe Toplica je skoro opustela, a Turci su u ove krajeve naselili Albance, a nešto kasnije i Čerkeze (po kojima i danas jedan deo Prokuplja nosi naziv Čerkeska mahala). O nasilju islamizovanih Albanaca nad Srbima, svedoče i turski izvori.[6] Tokom 18. veka u periodima masovnijih dolazaka islamizovanih Albanaca, Porti pristižu žalbe iz mnogih područja Stare Srbije, a time i Toplice. Žalbe su pristizale iz medžlisa Prokuplja, Aleksinca i drugih gradova na Arnaute došljake. Stanovnici Prokuplja su 1755. godine tražili od Porte povratak došljaka Arnauta, kako su bili nazivani, u njihova stara mesta, dok se raja prokupačkog sela Brestovca 1757. godine žalila na napade Arnauta.[6] Te žalbe nisu urodile plodom, jer zato što su i sami kruševački sandžakbegovi u ovom periodu takođe bili Arbanasi koji su u cilju ostvarivanja lične vlasti, okupljali oko sebe odrede arbanaških vojnika naseljavajući ih po okolnim selima.[6] Zbog migracija albanskih plemena kruševački sandžakbeg Ismail-paša smenjen je sa položaja 1773. pošto nije uspeo da protera arbanaška plemena iz Prokupačkog kadiluka. Ovo je takođe bila posledica i toga što se tokom 18. veka formirao etnički nukleus Arbanasa unutar Toplice. Toplica je već osamdesetih godina XVIII veka postaje poprilično naseljena Albancima. O tome svedoči i izveštaj austrijskog uhode Franje Mihanića koji je prošao Toplicom 1783. godine. Prema njemu, Toplica je prostor naseljen Arbanasima, a naveo je i da su ti Arbanasi "poznati po grabežljivosti, lopovluku i pljački".[6]

U Prvom srpskom ustanku, po nalogu Karađorđa, a u cilju obezbeđenja pozadine kod Deligrada, Stanoje Glavaš je sa 2500 pešaka, 500 konjanika i jednim drvenim okovanim topom 8. septembra 1806. godine oslobodio Prokuplje od Turaka, a već sutradan ustanici su oslobodili i Kuršumliju. Na konačno oslobođenje od Turaka Prokuplje će čekati do 18. decembra 1877. godine. U Drugom srpsko-turskom ratu 1877/78. godine jedinice Ibarske divizije pod komandom Stevana Biničkog prodrle su u Toplicu i na dan Svetog Nikole oslobodile Prokuplje. Drugi srpsko-turski rat doneo je konačno oslobođenje Toplici posle 423. godine turske vladavine, ali će Toplica za svoj konačni status čekati do Berlinskog kongresa (13. juna do 13. jula 1878. godine) po čijim odlukama Srbija dobija nezavisnost, a Toplica je pripojena Srbiji.

Nakon nezavisnosti uredi

Ubrzo po oslobođenju Prokuplje postaje sedište Topličkog okruga sa srezovima: Prokupačkim, Kuršumlijskim, Ibarskim i Vučitrnskim, a po vraćanju Kosova Turskoj 1879. godine Topličkom okrugu se pripaja Dobrički i Jablanički srez. Posle oslobođenja od Turaka u Toplici dolazi do etničkih promena. Još u toku rata, a i kasnije, gotovo celokupno muslimansko stanovništvo (Turci, Albanci i Čerkezi) iselilo se iz Toplice. U napuštena naselja se vratilo srpsko stanovništvo. Naseljavanje Toplice je trajalo do početka 20. veka, dolazili su Kolašinci, Pećanci, Rožajci, Sjeničani, Novopazarci, Kosovci, Vučitrnci i Crnogorci.[7] Da bi sprečila stihijnost u naseljavanju, srpska vlada donela je nekoliko zakona o naseljavanju. Čak i 1941. je bilo sporova između države i naseljenika oko vlasništva nad zemljom.[7]

Siniša Ljepojević u knjizi „Kosovo i Metohija, realnost, ekonomija i zablude“, na 116. strani donosi podatak da posle Srpsko-turskog rata 1878. dolazi do verovatno najvećeg iseljavanja Srba sa Kosova i Metohije. Do 1878. godine Albanci su bili manjina na današnjem prostoru Kosova i Metohije. Tada je došlo i do značajnog porasta broja Albanaca na današnjem prostoru Kosova i Metohije. Kralj Milan je posle Srpsko-turskih ratova naredio iseljavanje desetina hiljada Albanaca koji su živeli u područjima Toplice, nadomak Niša i Jablanice, sve do Leskovca, a doseljeni na ta područja nakon 17. veka u vreme Osmanske uprave.[2][4][6]

Toplicu su smatrali "jednim od najzdravijih krajeva" zemlje, međutim katastrofalne poplave iz 1937. i '38. su za sobom ostavile baruštine, naročito u Dobričkoj kotlini, u kojima su se množili malarični komarci.[8]

Znameniti Topličani uredi

Znamenite ličnosti iz Topličkog kraja:

Galerija uredi

Vidi još uredi

Reference uredi

  1. ^ a b v g d đ e Nikolić-Stojančević, Vidosava; Bandić, Dušan (1985). Toplica, ethnic processes and traditional culture. Srpska akademija nauka i umetnosti, Etnografski institut. str. 14—15, 22, 29. Pristupljeno 24. 1. 2019. 
  2. ^ a b v g d đ Rudić B., Vujadin (1978). Stanovništvo Toplice (Posebna izdanja izd.). Beograd: Srpska akademija nauka i umetnosti, Etnografski institut. str. 26—35. 
  3. ^ a b Madgearu, Alexandru (2016). The Asanids: The Political and Military History of the Second Bulgarian Empire (1185—1280). BRILL. str. 73. Pristupljeno 24. 1. 2019. 
  4. ^ a b v g d đ e ž z i j k l lj m n Brkić, Nikola (2013). Naselja i stanovništvo Toplice i Dubočice od XIV do XVI veka. Niš: Filozofski fakultet Univerziteta u Nišu. 
  5. ^ Mócsy, András (2014). Pannonia and Upper Moesia (Routledge Revivals): A History of the Middle Danube Provinces of the Roman Empire. Routledge. str. 354. Pristupljeno 24. 1. 2019. 
  6. ^ a b v g d đ Šešum S., Uroš (2015). Srbija i Stara Srbija (1804—1839). Beograd: Univerzitet u Beogradu, Filozofski fakultet. str. 32—47. 
  7. ^ a b "Politika", 7. mart 1941
  8. ^ "Politika", 3. avg. 1939

Literatura uredi

  • Nikolić-Stojančević, Vidosava; Bandić, Dušan (1985). Toplica, ethnic processes and traditional culture. Srpska akademija nauka i umetnosti, Etnografski institut. str. 14—15, 22, 29. Pristupljeno 24. 1. 2019. 
  • Brkić, Nikola (2013). Naselja i stanovništvo Toplice i Dubočice od XIV do XVI veka. Niš: Filozofski fakultet Univerziteta u Nišu. 
  • Nikolić-Stojančević, Vidosava; Bandić, Dušan (1985). Toplica, ethnic processes and traditional culture. Srpska akademija nauka i umetnosti, Etnografski institut. str. 14—15. Pristupljeno 24. 1. 2019. 
  • Rudić B., Vujadin (1978). Stanovništvo Toplice (Posebna izdanja izd.). Beograd: Srpska akademija nauka i umetnosti, Etnografski institut. str. 26—35. 
  • Šešum S., Uroš (2015). Srbija i Stara Srbija (1804—1839). Beograd: Univerzitet u Beogradu, Filozofski fakultet. str. 32—47. 

Spoljašnje veze uredi

Preuzeto iz „https://sr.wikipedia.org/w/index.php?title=Топлица&oldid=27395821”