Albanski zločini u Jugoslaviji u Drugom svetskom ratu

Nakon završetka Aprilskog rata i okupacije Kraljevine Jugoslavije izvršena je njena podela između država Sila osovina, učesnicama u agresiji Nemačke, Italije, Mađarske, Bugarske i klijentskih režima. Kosovo i Metohija je pripalo Italiji, koja je ga je pripojila Albaniji, i tako formirala protektorat “Velika Albanija”.

Najznačajnije kvislinške albanske oružane formacije koje su vršile zločine su bile: vulnetari-dobrovoljci, žandarmerija, milicija, Kosovski puk, bataljon 2. Prizrenske lige, albanski pripadnici 13. SS divizije "Handžar", pripadnici 21. SS divizije "Skenderbeg", pripadnici nemačke šuc-policije i nemačkih obaveštajnih službi, i balisti koji su izvršili najviše zločina u poslednjim godinama okupacije Jugoslavije i Drugog svetskog rata.

Ujedinjenje Kosova, Metohije, Debra, Struge, Ulcinja, Tuzi, Plava i Gusinja sa Albanijom sprovedeno je prema konceptu etničke i teritorijalne Albanije na programskih osnovama Prve prizrenske lige iz 1878. godine. U uslovima okupacije Metohija, veći deo Kosova, sa istočnim područjima Crne Gore i deo zapadne Makedonije, priključeni su italijanskom protektoratu “Velika Albanija” sačinjenom od 14 prefektura (okruga). Priključeni delovi jugoslovenske teritorije organizovani su u četiri prefekture (prizrenska, prištinska, debarska i pećka).

Nemačkoj okupacionoj zoni, kao delu Srbije pod nemačkom okupacionom upravom pripali su kosovskomitrovački, vučitrnski, novopazarski i lapski srez. Nemci su ovu teritoriju, kao sastavnom delu Srbije pod njihovom vlašću, prepustili od maja 1941. Komesarskoj upravi, a zatim od avgusta 1941. Vladi narodnog spasa. Bugarskoj su pripali deo gnjilanskog sreza severno od Pasjana, Vitina, Kačanik i Sirinićka župa.

Početak okupacije

Okupator je, odmah na početku, na svaki način privilegovao albansko stanovništvo, forsirajući albanski jezik, škole i nacionalne simbole, dozvolio im nošenje oružja, izbor svojih činovnika. Naseljenici, koji su počeli da se naseljavaju na Kosovo i Metohiju od balkanskih ratova, a naročito od 1918, našli su se pod udarom progona, pljačke imovine, oduzimanja zemlje, paljenja kuća. Desetine hiljada naseljenika i drugog srpskog stanovništva sklanjalo se u Srbiju i Crnu Goru, prelazeći pod pritiskom Ibar i Prokletije. Sa Kosova i Metohije je, u tom periodu, prognano oko 70.000 Srba.

Već u Aprilskom ratu 1941. godine prilikom napada Sila Osovine pod vođstvom Trećeg Rajha na Kraljevinu Jugoslaviju, otpočeli su albanski napadi na srpska naseljenička sela, koji su nastavljeni nakon okupacije, pre svega u Drenici i Metohiji, u okolini Orahovca, Đakovice i Peći. Napadnuta je i Srbica, gde se nalazilo oko dve stotine naseljeničkih porodica koje su pobegle iz unutrašnjosti Drenice. Od aprila do jula 1941. bila je spaljena većina naseljeničkih sela u Metohiji i Drenici, sem naselja Vitomirice i Dobruše, koja su spaljena u jesen 1941. godine. Albanci su u Peći napali kasarnu Jugoslovenske vojske gde su dočekani plotunima, ali je nemačka jedinica iz Kosovske Mitrovice dokrajčila otpor vojnika.

Pritisak na srpsko stanovništvo na teritoriji Kosova i Metohije, od strane albanskih političkih predstavnika, oružanih formacija i pojedinaca otpočeo je neposredno po ulasku nemačkih, italijanskih i bugarskih okupacionih trupa u Jugoslaviju. Prve žrtve albanskog terora bili su kolonisti naseljeni između dva svetska rata. Brojne porodice bile su bez hranilaca i odraslih muškaraca, koji su u Aprilskom ratu pali u zarobljeništvo ili se iz drugih razloga još nisu vratili svojim kućama. Među izbeglima je bilo i mnogo majki sa više dece, koje su bacale decu u Bistricu, jer nisu mogle da izdrže napore. Kolone srpskih izbeglica koje su bile prinuđene da napuštaju svoje kuće i imanja, kretale su se u tri smera: Rugovskom klisurom, preko Čakora u Crnu Goru, druga na jug Srbije, u Toplicu i Jablanicu i treća preko Kosovske Mitrovice, Ibarskom dolinom u Kraljevo, Kragujevac, Čačak i druga mesta u Šumadiji i Zapadnoj Srbiji. Mnogi su se zadržavali na Kosovu i Metohiji, u gradovima, opštinskim središtima.

Pećka prefektura

Na prvim manifestacijama u čast dolaska okupatorske vojske u Peći na ulici su od strane Albanaca ubijeni Vuko Novaković, Mihajlo Karović, Vukadin Miketić i Rako Jokić. Tih dana je u Peći ubijeno još 14, a u okolini oko 30 Srba. Do 31. maja u pećkom srezu spaljena su i opljačkana naseljenička sela Bokšići, Milićevići, Dolovo, Drenovac, Gornji Petrič, Klinčina, Svrhe, Donji Petrič, Lješani i Glavičica. U Goraždevcu, kod Peći, su ubijeni dok su obrađivali imanje Milutin Jeremić, Miljko Jeremić, Stevan Radović i Grujica Bobičić. Prilikom pretresa sela ubijeni su Panto Portić i u svojoj kući Milan Manojlović. U Duboviku, kod Peći, naseljenici su pružili otpor Albancima. U borbi su poginuli Miloš Vuković i Milorad Labović. Belo Polje kod Peći, su ubijena dva Srbina: Ilija Grbanović i Miloš Baćević. Čim su se Italijani povukli, vulnetari su počeli pljačku. Muškarci, stariji od 13 godina, proterani su u zbeg, u Pećku patrijaršiju, a sva letina im je oduzeta. Za vreme pljačke ubijen je Niko Pelović, a nešto kasnije i Mihajlo Grbanović. Spaljeni su i Dobruša, Dubrava, Ljubovo, Suvi Lukavac, Ukča, Rakoš, Belica, Tučep, Osojane, Biča, Berkovac, Verić, Šaljinovica i druga. Đurakovac je napadan u više navrata. U glavičkoj opštini ubijeni su Milovan Balević iz Gornjeg Petriča, Milić Janković iz Donjeg Petriča, Blago Orlović iz Gornjeg Petriča. U Drenovcu su ubijeni Živko i Dobrivoje Jovanović, Petar Zlatić i Jovan Krasić. U Dolovu su ubijeni Živko i Petar Garić. U Dugonjivu ubijeni su Jovan Rašković, Staša i Petar Stašić.

Prizrenska prefektura

U Prizrenu prvih dana okupacije ubijena su braća Vladimir i Ljubomir Marjanović, studenti prava, i Milić Popović, penzioner, zaklani su Manojlo Jovanović, lončar, i Andrija Fišić, samardžija.

U Velikoj Hoči živelo je početkom aprila 1941. oko 200 srpskih porodica. Prvih dana okupacije ubijeni su Blagoje Stojković, Dušan Vuković i Simo Trivan. U selu Zrze ubijeni su Ivan Najdanović, Obrad Krivošijanin i Dane Mitrović. U Topličanima, kod Suve Reke starca Arseniju Ilića ubili su posle mučenja, a nakon toga nabili su mu glavu na kolac i nosili kroz selo. Bajram Uka je u suvorečkom kraju ubio u leto 1941. dva Srbina koji su kosili livadu. Početkom maja 1941. Dobruša kod Peći, napadnuta je od jakih vulnetarskih snaga. Selo je opljačkano i spaljeno, stanovništvo se povuklo, prema Vitomirici i prema Đurakovcu. Među meštanima je bilo četvoro mrtvih Dušan Milić, Petar Kovačević, Neda Radonjić i Stevka Kaluđerović.

Albanci su predvođeni Jusufom i Mehmetom Gradicom, 18. aprila napali su Srbicu, u kojoj se nalazilo oko 200 naseljeničkih porodica izbeglih iz unutrašnjosti Drenice. Vulnetari su početkom maja upali u Glogovac. Spalili su 109 srpskih kuća, od 120, sa crkvom. Bunare su zatrpali, a groblja oskrnavili. Slično su se ponašali i u Krajkovu, u kome je bilo 12 naseljeničkih kuća. Komorane, koje je imalo 57 srpskih domova, spaljeno je, a prilikom proterivanja ubijeni su: Jošo Kukolj, Pero i Dušan Rodić i Đuro i Simo Trivan. U Bivoljaku su sve kuće opljačkane, porodice proterane, a ubijeni su: Anđelko, Milivoje, Milenko, Petar i Milica Milenković sa malim detetom u rukama. Tokom leta počelo je opšte proterivanje naseljenika iz više dreničkih sela. Proterivanjima su prethodila ili su bila praćena mnogim ubistvima. U Voćnjaku, ubijeni su Gligorije Joksimović, Vukoman Martinović i Obrad Jevtić. U porodicama koje su se zadržale u Srbici, bilo je takođe više ubijenih. U svojim kućama ubijeni su Petar Milović, Igor Kotlajić, Pavle Burić, Nikola Đilas, a na putu za Kosovsku Mitrovicu Vuka Samardžića i učitelja Milića Vujisića. U selu Kraljici ubijeni su Blagota Roganović, Dragi Marković i Mirko Popovac. U Ćirezu su ubijena dva brata Šakića, a u Novom Poljancu Dragiša Radović, dok je Arsenije Radović umro pod batinama. U okolini Orahovca i Đakovice, teror je počeo noćnim pucnjavama na naseljenička sela, kako bi se stanovništvo zaplašilo, a zatim se prešlo na na paljevine kuća i ubijanja. Selo Lozica, kod Orahovca, napadnuto je već 7. aprila, a u sledeća dva dana napadnuto je i selo Đinovce. Svim naseljenicima u selu Kpuz, u pećkom srezu Albanci su 7. aprila naredili da se odmah isele.

U đakovičkom srezu je do juna ubijeno 155 Srba, naseljenika. Selo Nakarade u đakovičkoj opštini, u kome je živelo 45 porodica naseljenika, već u aprilu, morali su da napuste svi stanovnici. Albanci koji su ušli rušili su kuće, odnosili vrata, prozore, crep i drugi upotrebljiv građevinski materijal. Zatrpani su bunari, posečeni i uništeni voćnjaci. Takođe je napadnuto i selo Uiz, gde je živelo 11 porodica naseljenika. U Lubardi je ubijeno oko 50 Srba i srušena pravoslavna crkva. U selu Rastavica ubijeno je oko 150 Srba i srušena crkva. U dečanskoj opštini ubijeno je i bačeno u Bistricu oko 200 Srba, najviše žena i dece. Brojni zločini izvršeni su u opštini Junik u kojoj je ubijeno oko 400 Srba i razrušena crkva u selu Pacaju. U okolini Đakovice, na mostu na reci Ereniku, Albanci su sačekivali izbeglice iz podrimskog sreza i ubijali ih. Dok se kolona izbeglica iz opština Junik i Ponoševac kretala ka Peći, pucali su na goloruke ljude i na decu. U selu Gornji Biteš, kod Đakovice, sredinom aprila ubijeni su Miraš Stijović, Milivoje Vukašinović, Savo Radulović i njegov dvanaestogodišnji sin Dimitrije. Ubijeni su ostali nesahranjeni, pošto su ostali naseljenici sa porodicama morali odmah da napuste selo. Više hiljada vulnetara i žandarma napali su Ibarski Kolašin 30. septembra. Napad je počeo iz Metohije i selo Banja je bilo prvo na udaru. Vulnetari su do 10. oktobra spalili sela Zupče, Jagnjenica, Prelaz, Rujište, Padine, Kozarevo, Kobilja Glava, Donje Varage, Strmac, Ugljare, Rezala, Brnjak, Krligate, Dren, Crepulja, Zagulj, Kaludra, Jabuka, Gornji Jasenovik, Kovači, Čečevo i Banja. Vulnetari su u Ibarskom Kolašinu 1941. ubili 150 ljudi.

Prištinska prefektura

U selu Prapaštica, kod Podujeva, 18. aprila, nekoliko stotina naoružanih Albanaca napala je naseljeničke kuće. Iz sela su prognali 53 porodice. Dve hiljade naoružanih Albanaca upalo je u isto vreme i u Novo Čikatovo u gračaničkom srezu i izvršilo pljačku. Spalili su sve naseljeničke kuće i crkvu. Slično se dogodilo i sa ostalim naseljeničkim selima i srezovima Priština, Podujevo i Uroševac.

U junu su u zatvoru prefekture u Prištini nađeni leševi petorice Srba seljaka, koji su pod batinama umrli. Nakon toga su ubijeni i Spira Karakušević, časovničar i dr Nikola Radojević, lekar, obojica iz Prištine. Ubistva Srba u Uroševcu i neposrednoj okolini otpočela su u vreme prikupljanja žetve. Ubijeni su Srećko i Uroš Margović, iz sela Duganjeva. Obojica su bili pošli u šumu u blizini sela radi seče drva, Albanci iz njihovog sela pošli su za njima i ubili ih puščanim mecima iz zasede.

U vučitrnskom srezu, u Čičavici ubijeni su Vukašin i Božo Bešić i Bogić Raspopović sa sinom Čedomirom. Ostali meštani su prebegli u Srbiju. U selu Tankosić, ubijeni su Stana Krstić, Nikola Krstić, Velimir Jovanović, Mirko Cvetković. U Srpskom Babušu i okolini u julu je ubijeno oko 20 Srba. U oktobru je ubijen Nikola Runić. Radovanu Vukajloviću su 1. novembra žicom iskopali oči i potom ga razapeli između dva drveta. U novembru prilikom napada na kuću Radovana Paunovića, Albanci su odveli dvadesetogodišnjeg Rajka Paunovića, koga su nabili živog na kolac. Na sličan način ubijen je i Rade Ognjenović. Na području Lipljana nastradalo je crnogorsko naseljeničko selo Krivovo u prvim danima posle kapitulacije jugoslovenskih trupa. Početkom maja pre dolaska italijanske vojske, oružani odredi sastavljeni od novoformirane albanske žandarmerije i neredovnih naoružanih grupa, napali su selo. U toku napada ubijeni su Stanko Papović, sa detetom, Mićo, Mihajlo i Milivoj Savićević, Novak Savićević i njegovi sinovi Mijuško, Jefto i Radoje, Peko Kovačević, Milun i Mido Bezmarević. Meštani su bili prinuđeni da izbegnu u veće naseljeničko selo Vrelo pred napadima vulnetara.

Srpsko stanovništvo je takođe proterano iz sela Donje Gadimlje, Marevci, Bandulić, Velika Dobranja, Čelopek, Badovac, Ariljača, Slatina, Muhadžer Babuš. Raseljena su i Magura, Srpski Vrševac, Kruševac i Mazgit. U naseljeničkom selu Poturovci, u kome je bilo dvadesetak kuća, ubijeni su Stevan Ugarković i njegov sin Nikola. Većina Srba iz ovog sela izbegla je za Lipljan i Suvi Do. Srbi su ubijani i u Novom Selu, Zlataru, Sušici, Gračanici, Slovinju, Donjoj Gušterici, Obiliću, Kruševcu, Vrelu.

U delu Kosova pod nemačkom upravom takođe su prvo napadani naseljenici koji su proganjani, pljačkani, ubijani. U Kosovskoj Mitrovici takođe je vladalo teško stanje za Srbe. Prva ubistva Srba desila su se 20. aprila, u lapskom i vučitrnskom srezu i kosovsko – mitrovačkom okrugu. U Šipolju kod Kosovske Mitrovice, 11. maja ubijeni su Vukašin Trenkić, šumar, i Marko Vavić, zemljoradnik, naseljen u Vrbnici. Miloš Šarović je ubijen u avgustu. U Prilužju je 14. juna zaklano 8 Srba. Do kraja 1941. spaljena su ili porušena naseljenička sela Šipolje, Hercegovo, Ošljane, Balinac. U naseljeničke kuće useljavali su se Albanci iz Drenice, kao i doseljenici iz Albanije. Kuće koje su ostale neuseljene bile su srušene. U Lipovici, kod Banjske, u oktobru su vulnetari ubili četiri ugledna domaćina, starosedeoca, braću Miladina i Živka Radovanovića i njihove rođake Krsta i Ratka, takođe Radovanović. Ubijen je radnik na železnici, Živojin Ristić od strane brata Bislima Bajgore. Abit Dedinja ubio je Matu Grubača kafedžiju iz Starog Trga.

Svečani skupovi albanskog stanovništva u čast okupatora korišćeni su za ubistva Srba, u obliku linča. Sakupljanje oružja takođe je korišćeno za teror, torturu i zlostavljanje Srba. Otmice i silovanja srpskih devojaka i žena bila je česta pojava. Iz Glavičice u pećkom srezu, odvedena je Petkana Mikić, žena Slavka Mikića, koga su prethodno Albanci – Rugovci ubili na putu. Odvedena je i Mirka Orlović, devojka, kći Jaće Orlovića, zemljoradnika iz Gornjeg Petriča. Mirku Orlović uzeli su Albanci iz Donjeg Petriča. Petkanu Mikić oduzeli su i zadržali Albanci iz sela Crmljane u đakovičkom srezu. Bilo je slučajeva otmice i kidnapovanja dece, čiji su roditelji ucenjivani da novcem plate slobodu svoje dece. Od sredine 1941, naročito od jula, u italijanskom okupacionom području sprovodile su se pojedinačne i masovne internacije Srba i Crnogoraca, koji su bili otpremljeni u logore u Albaniji i Italiji. Srbi i Crnogorci upućivani su u Albaniju i na prinudni rad.

Italijani su uz pomoć Albanaca sprovodili mobilizaciju Srba u albansku vojsku. Bugari su u svojoj zoni, terali Srbe da kuluče na putevima i internirali u radne logore u Bugarskoj. U kosovskomitrovačkom okrugu Srbi su takođe upućivani na prisilni rad. Komesarijat za izbeglice i preseljenike srpske vlade u Beogradu registrovao je da je iz okruga Kosovska Mitrovica bilo oko 20.000 izbeglica. Iz sreza Priština bilo je 10.000 izbeglica, sreza Uroševac takođe 10.000, i sreza Peć od 20.000 do 30.000 izbeglica, ukupno oko 70.000 izbeglica sa teritorije Kosova i Metohije koju je držala Italija. Najveći deo registrovanih izbeglica izbegao je u Srbiju 1941. Najveći broj ubijenih civila, Srba i Crnogoraca, u toku 1941. stradao je od strane naoružanih Albanaca u pojedinačnim ubistvima na kućnom pragu, na njivi, putu, iz zasede. Mnogi od ubijenih bili su mučeni i masakrirani.

Sa Kosova je u periodu 1941 – 1944. iseljeno oko 100.000 ljudi, uključujući područja Novi Pazar, Kosovska Mitrovica, Vučitrn, Podujevo. Prinudno napuštanje Srba sa Kosova može se pratiti u kontinuitetu 1941 – 1944. godine, samo što je nekada bilo intenzivnije a nekada slabije. Albanci su paljevinama, pljačkom i ubistvima podsticali strah, kao pokretač iseljavanja. Izbeglice sa Kosova i Metohije sklanjale su se u ivične oblasti sreza Kuršumlija i u Raškoj. Najgore su prolazile izbeglice iz kosovskomitrovačkog okruga, jer im je nedićeva vlast uskraćivala pomoć zato što nisu imali status izbeglica, budući da je Kosovskomitrovački okrug bio u sastavu Srbije sa posebnim režimom i nemačkim nadzorom. Tačan broj izbeglica sa Kosova i Metohije gotovo da je nemoguće utvrditi, jer se mnoge nisu prijavljivale organima vlasti i izbegličkim odborima, ostajale su van evidencije, a zbog formalnog pripadanja Kosovskomitrovačkog okruga Srbiji izbeglice sa tog područja nisu kao takve tretirane. Za sada je utvrđeno da se početkom 1942. u Raškoj nalazilo oko 40.000 Srba izbeglica, na teritoriji sreza Kuršumlija oko 10.000, a u Lebanu oko 10.000.

Albanci su smišljeno išli na to da progonom srpskog življa stvore etnički čistu oblast. Nasuprot ovom prinudnom „pražnjenju” oblasti od Srba i Crnogoraca, počev od prvih dana okupacije, tekao je suprotan proces kojim se menjala etnička struktura Kosova i Metohije, rušenjem granica između Jugoslavije i Albanije posle vojnog poraza, a pogotovu stvaranja Velike Albanije. U tom periodu na Kosovo su stigle na desetine hiljada Albanaca koji nisu bili jugoslovenski državljani, što je sa prvim procesom dopunjavalo nasilno menjanje etničke slike koje će se posle rata nastaviti aktima i politikom novih posleratnih vlasti.