Beogradska operacija

Beogradska operacija (ili Beogradska ofanziva) predstavlja jednu od najvećih i najznačajnijih bitaka na Balkanu u Drugom svetskom ratu. Operacija je trajala od 12. do 20. oktobra 1944. godine i predstavljala je deo opsežnog operativnog plana Trećeg ukrajinskog fronta Crvene armije i Prve armijske grupe NOV i POJ, nadovezujući se bez zastoja na operacije u istočnoj Srbiji i nastavljajući se gonjenjem neprijatelja kroz Srem. Združene jedinice NOV i POJ i Crvene armije nanele su u ovoj operaciji nemačkoj Grupi armija Srbija težak poraz, oslobodile Beograd, glavni grad Jugoslavije i veliki deo Srbije.

Beogradska operacija
Deo Drugog svetskog rata u Jugoslaviji
Vojnici Crvene armije u oslobođenom Beogradu, 20. oktobra 1944. ispred Palate Albanije.
Vreme 11—22. oktobar 1944. Mesto Šumadija, Beograd i Srem Uzrok nemačka okupacija Beograda Ishod Pobeda partizana i Crvene armije; oslobođenje Beograda
Sukobljene strane
NOV i POJ Crvena armija	Vermaht
Komandanti i vođe
Peko Dapčević Vladimir Ždanov	Hans Felber Vili Šnekenburger Valter Štetner
Uključene jedinice
Prva armijska grupa 4. mehanizovani korpus i delovi 64. i 75. streljačkog korpusa	Grupa armija Srbija
Jačina
80.000 boraca, 160 tenkova, oko 500 topova i minobacača	55.000 boraca, 80 tenkova, 350 topova i minobacača
Žrtve i gubici
2.994 poginulih i 3.379 ranjenih borca NOVJ 960 poginulih vojnika Crvene armije	15.000 poginulih i 9.000 zarobljenih

Beogradska operacija ilustracija u muzeju Spomen-obeležja „Sremski front“

Beogradskom operacijom okončana je 1287 dana duga nemačka okupacija glavnog grada Jugoslavije. Beograd je po oslobođenju postao vojni, politički i administrativni centar i sedište vlade nove Demokratske Federativne Jugoslavije.

Pojam

Pojam Beogradska operacija (rus. Белградская операция), odnosno Beogradska strateška ofanzivna operacija (rus. Белградская стратегическая наступательная операция), različito se tumači u jugoslovenskoj/srpskoj i sovjetskoj/ruskoj istoriografiji. Ranija jugoslovenska, a današnja srpska istoriografija Beogradsku operaciju opisuje kao borbe za oslobođenje Beograda, od 11. do 22. oktobra, odnosno u užem smislu od 14. do 20. oktobra 1944. godine. Sovjetska, a kasnije ruska istoriografija, Beogradsku operaciju opisuje kao borbe vođene od 28. septembra do 20. oktobra, odnosno od prelaska jedinica Crvene armije, iz Rumunije i Bugarske, na teritoriju Jugoslavije do konačnog oslobođenja Beograda. Pojedini ruski istoričari, za početak operacije uzimaju 15. septembar, pošto su jedinice 17. vazduhoplovne armije, od 15. do 21. septembra vršile vazdušne prelete na železničke mostove i druge važne objekte u regionima Niša, Skoplja i Kruševca, u nameri da spreče povlačenje nemačkih trupa iz Grčke i južnih delova Jugoslavije. Takođe, sovjetska/ruska istoriografija, Beogradsku stratešku ofanzivnu operaciju, ne opisuje samo kao borbe vođene u širem rejonu Beograda, već na čitavoj teritoriji Srbije, uključujući i operaciju za oslobođenje Niša.

Različito sagledavanje vremena i prostora operacije, ogleda se i u različitom navođenju angažovanih jedinica, kao i gubitaka, s obzirom da je samo deo jedinica 57. armije Trećeg ukrajinskog fronta, odnosno 75. streljački i 4. mehanizovani korpus, učestvovao u neposrednim borbama za oslobođenje Beograda, dok je 68. streljački korpus učestvovao u borbama za oslobođenje centralne, a 64. streljački korpus za oslobođenje južne Srbije. Takođe, u borbama za oslobođenje južne Srbije učestvovale su i jedinice Prve i Druge armije Bugarske narodne armije, koje se takođe navode kao učesnice Beogradske strateške ofanzivne operacije.

Strateški značaj Srbije i Beograda

Sa vojno-strateškog stanovišta, Srbija predstavlja ključnu oblast Balkana, jer kroz Dunavsku, Moravsku i Ibarsku dolinu prolaze najvažnije saobraćajnice. Nemačka je okupirala Balkan 1941. a nakon gubitka Afrike u maju 1943. bila je primorana da organizuje odbranu. Bez držanja vitalnih komunikacija bilo bi nemoguće držanje položaja na južnom Balkanu i bila bi jako otežana koordinacija između Grupe armija E u Grčkoj i Druge oklopne armije u Jugoslaviji. Beograd je ključna raskrsnica balkanskih komunikacija. Zbog ovoga je nemačka Komanda jugoistoka ulagala velike napore u odbranu komunikacija u Srbiji tokom cele 1944, organizujući prvenstveno ofanzivne operacije protiv koncentracija snaga NOVJ koje su pretile ugrožavanjem pozicija u Srbiji.

Srbija je takođe predstavljala važan privredni i ljudski resurs, a Beograd je bio glavni grad savezničke Jugoslavije u kojoj je nacistička Nemačka imala neugodnog neprijatelja.

Zapadni saveznici pridavali su veliki značaj Balkanu i Srbiji. Do ugrožavanja nemačkih položaja u Srbiji došlo je međutim sa istoka.

Operativna situacija na Balkanu pred Beogradsku operaciju

U Beogradu je bio smešten nemački štab Komande jugoistoka. Pod njegovom komandom nalazile su se dve krupne operativne formacije: Druga oklopna armija (Nemačka) u Jugoslaviji (bez Slovenije), i Grupa armija E u Grčkoj, svaka sa preko 300.000 vojnika jačine. Takođe, Komanda jugoistoka raspolagala je policijsko-zaštitnim i satelitskim trupama pod komandom generala Felbera u Srbiji.

NOVJ je u Srbiji imala na raspolaganju 5 divizija i veći broj samostalnih brigada i partizanskih odreda. Radilo se uglavnom o novoformiranim jedinicama, nedovoljno popunjenim, veoma oskudno opremljenim i sa malim borbenim iskustvom. Ove jedinice su ipak predstavljale značajnu pretnju vitalnim komunikacijama. Štab generala Felbera organizovao je protiv njih u julu 1944. dve uzastopne ofanzive: „Trumpf“ i „Halali“ (Jablaničko-toplička operacija), u kojima su pored nemačkih, učestvovale bugarske, četničke i Nedićeve snage.

Svestan vojne i političke važnosti Srbije, Vrhovni štab NOVJ nastojao je da snage u Srbiji ojača ubacivanjem iskusnih jedinica iz Sandžaka i istočne Bosne. Protiv njihove koncentracije 2. oklopna armija preduzela je Andrijevička operacija u julu i Durmitorska operacija u avgustu 1944. Jedinice NOVJ uspele su da se oslobode pritiska i da početkom avgusta sa tri divizije prodru preko reke Ibar na istok, a početkom septembra sa Prvim proleterskim i Dvanaestim korpusom u zapadnu Srbiju. Nemačke planove za suprotstavljanje ovoj grupaciji omeli su događaju na istoku.

Pobeda Drugog i Trećeg ukrajinskog fronta Crvene armije nad nemačkom Armijskom grupom „Južna Ukrajina“ u Jašisko-kišinjevskoj operaciji 20-26. avgusta 1944. izazvala je prevrat u Rumuniji koja je sklopila primirje sa Sovjetskim Savezom i objavila rat Nemačkoj. Izbijanje Crvene armije na bugarsku granicu izazvalo je sličan razvoj i u Bugarskoj 5-9. septembra. Nemački vitalni položaji u Srbiji iznenada su postali izloženi udaru Crvene armije i bugarske vojske.

Nemačka vrhovna komanda je bila prinuđena da formira odbrambenu liniju na istočnoj granici Jugoslavije. Taj front trebalo je da posednu jedinice Grupe armija E iz Grčke. Radi potreba novostvorenog fronta i da se izbegne rizik od odsecanja, nemačka vrhovna komanda odlučila se na postepenu evakuaciju Grčke počev od 1. septembra 1944.

Međutim, pokušaj pravovremenog prebacivanja AgE iz Grčke u Srbiju završen je neuspehom. U zajedničkoj operaciji „Retvik“ (Ratweek) jedinice NOVJ u koordinaciji sa savezničkim vazduhoplovstvom temeljno su uništili puteve, pruge i saobraćajnu infrastrukturu na glavnim pravcima. Prednji ešeloni Grupe armija E tokom celog septembra obezbeđivali su prolaz kroz Makedoniju u borbama protiv NOVJ i bugarskih delova koji su prešli na stranu Saveznika. Najdalja tačka njihovog proboja na sever prema moravskoj komunikaciji bilo je Vranje, koje su dosegli tek 10. oktobra. Komunikacija dolinom Reka Vardara i Južne Morave je presečena i izbačena iz upotrebe. Počela je trka s vremenom u kojoj je Komanda jugoistoka vukla iznuđene poteze.

Iz Grčke je u Banat, uz znatne teškoće i zastoje, prebačena 4. SS policijska oklopna grenadirska divizija (železnicom preko Kosovske Mitrovice) i jurišni puk „Rodos“ (avionskim transportom), a za njima se probijala 117. lovačka divizija. Ostale snage morala je obezbediti 2. oklopna armija iz Jugoslavije. Početkom septembra prebačena je iz Sandžaka u istočnu Srbiju 1. brdska divizija, a 7. SS divizija pomerena je u dolinu Morave. Privučeni su još delovi divizije „Brandenburg“ i 92. motorizovani puk, a 118. lovačka divizija se sredinom oktobra još uvek po delovima izvlačila iz Dalmacije. Od pripadnika Vermahta koji su se zatekli u Beogradu formiran je puk „Tvrđava Beograd“ (nem. Grenadier-Regiment »Veste Belgrad«). Ove jedinice stavljene su na raspolaganje vojnoupravnom komandantu u Beogradu generalu Felberu. Te jedinice, uz policijske i kvislinške snage koje su mu i pre bile podređene, trebalo je da posluže za odbranu Srbije od udara Crvene armije i NOVJ.

Septembarske operacije NOVJ

Aktivnosti NOVJ izvan Srbije

Glavni članak: Ofanziva NOVJ u zapadnim krajevima Jugoslavije septembra 1944.

Povoljan razvoj situacije na frontovima krajem leta 1944. doveo je do novog zamaha i širenja Narodnooslobodilačkog pokreta. Usled toga, i s obzirom na to da je u tom periodu došlo do prebacivanja nekih nemačkih snaga u Srbiju zbog približavanja Crvene armije, NOVJ je u tom periodu izvan Srbije postigla vrlo značajne uspehe. Mnoga mesta su konačno oslobođena (Drvar, Gacko, Prijedor, Jajce, Donji Vakuf, Bugojno, Gornji Vakuf, Tuzla, Hvar, Brač, poluostrvo Pelješac, Berane, Nikšić, Bileća, Trebinje, Benkovac, Livno, Dubrovnik...), a mnoga druga privremeno (Tešanj, Teslić, Slavonska Požega, Zvornik, Daruvar, Pakrac, Kolašin, Bijelo Polje, Banjaluka, Pljevlja, Virovitica, Višegrad, Travnik...) tokom septembra ili prvog dela oktobra 1944. Ova dejstva NOVJ, naročito ofanziva za oslobođenje Dalmacije i Druga banjalučka operacija onemogućile su izvlačenje krupnijih snaga Druge oklopne armije za Beogradsku operaciju i dalja dejstva u Panoniji.

Operacije NOVJ u Srbiji

Borbena oklopna kolona Crvene armije u ulici Knjeginje Zorke tokom borbi za Beograd, 17. oktobra 1944.

Početkom septembra snage XIII i XIV korpusa NOVJ u istočnoj Srbiji i dolini Morave pokrenule su intenzivne aktivnosti na nemačke garnizone i komunikacije.

U međuvremenu su jake snage Titovih bandi zaposele dolinu Timoka i posle žestokih borbi zauzele Zaječar.

23. divizija zauzela je Zaječar 7. septembra 1944. 22. divizija 8. septembra 1944. ušla je u Vranje, a 24. divizija napadala je Leskovac tri puta između 30. avgusta i 18. septembra.

Prvi proleterski korpus NOVJ savladao je krajem avgusta nemačke zaprečne mere (operacija „Ribecal“) i u nastupnom maršu razbio četničku glavninu ojačanu delovima SDK i SDS i slabije nemačke delove u zapadnoj Srbiji i 12. septembra oslobodio je Gornji Milanovac, 18. septembra Valjevo, a 21. septembra Aranđelovac.

Dvanaesti vojvođanski korpus NOVJ pod jakim pritiskom 7. SS divizije forsirao je Drinu 5/6. septembra i nastupajući na levom krilu Prvog proleterskog korpusa, razbio operaciju „Cirkus“ snaga pukovnika Jungenfelda i četnika, ovladao Podrinjem i krajem septembra izbio na reku Savu.

Sredinom septembra Peta krajiška i 21. srpska divizija prešle su Zapadnu Moravu kod Požege i preduzele napade na neprijateljske garnizone i komunikacije u Šumadiji sa osloncem na desno krilo Prvog proleterskog korpusa. Od snaga XII korpusa ojačanog 11. krajiškom i 28. slavonskom divizijom, Prvog proleterskog korpusa i Pete i 21. divizije Vrhovni štab formirao je Prvu armijsku grupu pod komandom Peka Dapčevića i dao joj neposredan zadatak da u sadejstvu sa snagama Crvene armije oslobodi Beograd.

Prvo je trebalo preseći komunikacije i uspostaviti vezu sa Crvenom armijom. Međutim, Nemci su ogorčeno branili položaje i komunikacije na prilazima Beogradu, pa su se razvile intenzivne borbe. U poslednjoj dekadi septembra nemačke snage pokušale su ofanzivan udar protiv snaga NOVJ, nastupajući sa 1. i 2. pukom Brandenburg iz Topole i Lazarevca na jug, i 14. SS pukom iz doline Zapadne Morave na sever.

Ispostavilo se, međutim, da su angažovane snage bile preslabe i naročito su motorizovani bataljoni „Brandenburg“ imali znatne gubitke u planini Rudnik, od ogorčenog i borbenog neprijatelja.

Prva proleterska divizija 2. oktobra 1944. oslobodila je Ub i Vreoce. Peta divizija noću 4./5. oktobra 1944. potisla je Nemce iz Topole. Borbe za Topolu sa nemačkim delovima trajale su sve do 12. oktobra 1944, do pristizanja snaga Crvene armije.

Borbe za Beograd

Uvodne borbe

Juriš Crvene armije u Južnom Banatu prema Pančevu (Pančevo je oslobođeno 6. oktobra) i Beogradu, nakon oslobođenja Bela Crkve 1. oktobra 1944. Poslednja fotografija pred pogibiju fotoreportera TASS-a V. N. Ivanova

• U kontekstu bitke za Srbiju, nemački plan aktivne odbrane krupnim operacijama na granici Srbije u avgustu je pretrpeo neuspeh, NOVJ je pokrenula ofanzivu širom Srbije, potiskujući slabije nemačko-četničko-dobrovoljačke snage.
• Sa druge strane, u drugoj polovini avgusta Crvena armija je u Jaši-kišinjevskoj operaciji razbila nemačko-rumunsku Grupu armija Južna Ukrajina, što je dovelo do ispadanja iz rata Rumunije, a zatim i Bugarske, i krajem septembra znatne snage Crvene armije pojavile su se na istočnim granicama Srbije.
• Kombinovane kopnene trupe NOVJ i savezničke vazduhoplovne snage izvele su u prvoj nedelji septembra operaciju Ratvik, koja je rastrojila i paralisala nemački saobraćaj. Ovo je omogućilo još intenzivnije aktiviranje snaga NOVJ, koje su razvukle i višestruko vezale nemačke divizije iz Grčke u pokretu na sever. Time je operativno područje Beogradske operacije efikasno izolovano sa juga (više informacija u člancima Operacija Ratvik i Proboj Grupe armija E iz Grčke).

Plan operacije

Plan napada Crvene armije i NOVJ

Istočni front jeseni 1944. Budimpeštanska ofanziva i Balkanska ofanziva Crve armije označene na mapi zelenom bojom. Jugoslavija oktobra 1944. postaje deo Istočnog fronta.

Crvena armija okončala je krajem avgusta zamašnu operaciju u Moldaviji. Za mesec dana nije bilo moguće osposobiti puteve, obezbediti resurse, marševima prebaciti odgovarajuće vojne snage i odgovarajuće rezerve ratnog materijala na granicu Srbije. 25. septembra na liniji od velike okuke Dunava prema jugu bile su prikupljene relativno skromne snage od tri ojačana streljačka korpusa (75, 68. i 64, sa severa na jug), odnosno oko 80.000 ljudi.

Ipak, doneta je odluka za energično nastupanje. Motiv za ofanzivu sastojao se u tome da se maksimalno iskoristi ostvarena izolacija Grupe armija E na jugu, čime je omogućena lokalna nadmoć.

Plan za napad koji je napravio štab Trećeg ukrajinskog fronta odlikovao se maksimalno racionalnim korišćenjem rasporeda borbenih resursa Crvene armije i NOVJ:

• Ojačani streljački korpusi dobili su zadatak da frontalno potiskuju u uništavaju Nemce.
• Za to vreme trebalo je da iz duboke pozadine prikriveno bude dovučen 4. gardijski mehanizovani korpus, i da, kroz brešu koju će mu ciljano otvoriti pešadijske snage, usiljenim maršem forsira Veliku Moravu, i na taj način u Šumadiji, spojivši se sa prikupljenim snagama NOVJ, formira nadmoćnu oklopno-mehanizovanu pešadijsku borbenu grupu.

Ovim planom trebalo je ostvariti vredne i ambiciozne ciljeve:

• Ojačavanjem grupacije NOVJ u Šumadiji oklopnom tehnikom i vatrenom moći, izmanevrisana je nemačka odbrana u istočnoj Srbiji, i težište glavne pretnje Beogradu sa istočnog prebačeno na južni i jugozapadni pravac.
• Na taj način je glavna nemačka grupacija - ona u istočnoj Srbiji - dovedena u položaj da, umesto da bude na liniji fronta, bude opkoljena i prisiljena da se, ugrožena iz svih pravaca, probija radi pukog spašavanja žive sile.
• Dobro usmerenim udarom kojim je formirano težište zapadno od Morave ujedno je slomljena moravska komunikacijska linija i linija odbrane, čime je slomljena kičma nemačkog položaja na Jugoistoku. Umesto da se uzastopnim borbama od linije na Timoku, preko linije planinskih masiva u istočnoj Srbiji, organizovano povlače na glavnu odbrambenu liniju na Moravi, nemačka odbrana je ovim udarom suštinski rastrojena, a sledeća glavna linija odbrane u perspektivi mogla je biti formirana tek na Drini. Time je Beograd izgubio značaj utvrđenog grada i središnjeg čvora linije odbrane. Od tada je njegovo držanje imalo značaj održavanja mostobrana u cilju prikupljanja odsečenih nemačkih grupa koje su se povlačile.

Plan i priprema nemačke odbrane

Mapa ofanzive.

Komanda Jugoistoka je, nakon neuspeha u sprečavanju snaga NOVJ da prodru u Srbiju, planirala operacije kojima bi njena operativna grupa uz pomoć JVuO tokom septembra razbila snage NOVJ u Srbiji. Međutim, pojava prethodnica Crvene armije naterala je Komandu Jugoistoka da svoju operativnu grupu tokom septembra prebaci u istočnu Srbiju, tako da je u centralnoj i zapadnoj Srbiji teret odbrane od NOVJ pao na JVuO i SDK, uz nedovoljnu pomoć Nemaca.

Istovremeno, u skladu sa instrukcijom Vrhovne komande o prikupljanju i etapnom prebacivanju snaga Grupe armija E, počeo je transport snaga sa juga. Tokom septembra uspešno je iz Soluna prebačena u Banat 4. SS policijska oklopna divizija, dok je sledeća - 117. lovačka - zaustavljena od strane NOVJ u Šumadiji i presečena na dva dela.

Prema Hitlerovom naređenju od 3. oktobra 1944, Komanda Jugoistoka trebalo je da pomoću Grupe armija E i delova Druge oklopne armije uspostavi front glavnom linijom Skadar - Skoplje - Đerdapska klisura (takozvana plava linija). Međutim, pokret Grupe armija E bio je u zastoju, a izvlačenje relativno malih delova sa područja 2. OklA dovelo je do značajnog gubitka teritorija i pozicija (videti u članku Ofanziva NOVJ u zapadnim krajevima Jugoslavije septembra 1944.).

Istovremeno, uočivši nastupanje 46. sovjetske armije u Banatu prvih dana oktobra, nemački štab pretpostavio je da se radi o planskom koncentričnom nastupanju na sistem odbrane Beograda iz dva pravca: sa severoistoka sovjetskim snagama, te sa juga i jugozapada snagama NOVJ. U tim okolnostima, izvršene su pripreme za odsudnu odbranu Beograda. Raspuštena je Nedićeva vlada i celokupnu upravu preuzeo je u svoje ruke nemački komandant Srbije. Nedićeve snage i korpusi JVuO, koji su bili od koristi u ometanju NOVJ na terenu., kao beskorisni u odsudnim frontalnim borbama, transportovani su vozovima i kamionima 3-5. oktobra iz Beograda u Čačak i Kraljevo. Tamo su Nedićeve snage preformirane u Srpski udarni korpus i stavljene pod Mihailovićevu komandu.

U samom Beogradu i okolini preduzete su sve mere za odsudnu odbranu. Formirani alarmni puk Feste Belgrad (nem. Feste Belgrad - Tvrđava Beograd) ojačan je i preformiran u diviziju pod istim imenom (kasnije: Divizija Štefan (nem. Stephan). Od dovučenih snaga za odbranu formirane su dve korpusne grupe: severna pod komandom generala Vilija Šnekenburgera, i južna, pod komandom Fridriha Vilhelma Milera. Komandu nad njima i nad „Tvrđavom Beograd“ objedinjavao je general August Felber, vojnoupravni komandant Jugoistoka i komandant Grupe armija Srbija (od 6. oktobra 1944) Izvršeni su opsežni radovi na utvrđivanju.

Nastupanje Crvene armije u istočnoj Srbiji

Tenkovska kolona (T-34) Crvene armije u prodoru ka centru grada tokom borbi za Beograd, 17. oktobra 1944.

Dana 22. septembra 75. streljački korpus forsirao je Dunav u oblasti velike okuke između Tekije i Kladova i prešao u nastupanje. Ovim nastupanjem isprovocirana je koncentracija i protivnapad glavnine nemačkih snaga u istočnoj Srbiji koji je započeo 25. septembra. 28. septembra prešao je u nastupanje 68. streljački korpus u oblasti između Dunava i Zaječara, a 64. streljački korpus južno od njega. Ove jedinice su tako ugrozile bočne komunikacije i pozadinu nemačkih jedinica koje su vršile napad na 75. korpus. Nemci su tako naterani da pređu u odbranu. 75. korpus povezao se sa 25. divizijom NOVJ, 68. korpus sa 23., a 64. korpus sa 45. divizijom, koje su presecale komunikacije u neprijateljskoj pozadini. Na taj način nemačka odbrana izlomljena je u niz slabo povezanih sektora i otpornih tačaka.

Iskoristivši vezanost nemačkih grupacija u odbrani na grebenu planine Deli Jovan i u odbrani Zaječara, 68. korpus Crvene armije je u međuprostoru produbio prodor u pravcu Petrovca na Mlavi i doline Velike Morave. 4. gardijski mehanizovani korpus maršom je dovučen u neposrednu pozadinu fronta. Kad je nemački otpor u Zaječaru posle sedmodnevnih borbi 8. oktobra konačno slomljen, događaji su se nizali filmskom brzinom. Ujutro 10. oktobra posebno oformljeni odred 93. streljačke divizije u dramatičnoj akciji osvojio je 30-tonski most na Velikoj Moravi kod Velike Plane i na levoj obali formiran je mostobran. Uporedo sa nemačkim pokušajima likvidacije mostobrana, koji su propali velikim delom usled dejstva jedinica NOVJ u polaznom rejonu, 4. gardijski mehanizovani korpus izvršio je marš preko Zaječara, Petrovca i posednutog mosta na levu obalu Velike Morave. Do 12. oktobra tu je formirana grupacija od dve streljačke divizije, četiri motorizovane brigade i jedne tenkovske brigade. Ovim je nemačka odbrana istočne Srbije učinjena bespredmetnom, a jedinice istočno od Velike Morave dovedene u opasnost od opkoljavanja. Neposredno je sledio napad na Beograd.

Angažovane snage u Beogradu

Sa nemačke strane, u borbama za Beograd učestvovale su dve grupacije: u samom gradu i okolini bila je raspoređena borbena grupa „Šnekenburger“, nazvana po komandantu generalu Viliju Šnekenburgeru (Willi Schneckenburger, poginuo 13. oktobra 1944). Nju su sačinjavale sledeće jedinice:

1. 2 bataljona 750. puka 118. lovačke divizije
2. Puk „Tvrđava Beograd“ (kasnije Divizijska k-da za posebne namene „Štefan")
3. Brigada „fon Rudno"
4. delovi 737. puka 117. lovačke divizije
5. dopunski bataljon 7. SS divizije „Princ Eugen“
6. 28. landesšicen-bataljon
7. nekoliko policijskih bataljona
8. jedan rudarski zaštitni bataljon iz Kostolca
9. 38. motorizovani protivavionski artiljerijski puk
10. nekoliko diviziona artiljerije 2. oklopne armije
11. 202 tenkovski bataljon
12. delovi 5. motorizovanog policijskog puka

Ukupna jačina ove kombinovane grupacije iznosila je blizu 20.000 ljudi, 40 tenkova i oko 170 topova i minobacača.

U istočnoj Srbiji na proboju prema Beogradu nalazila se borbena grupa "Štetner" (Walter Stettner Ritter von Grabenhofen, poginuo 18. 10. 1944). Nju su sačinjavali:

1. 1. brdska divizija
2. 2. puk „Brandenburg“
3. 749. puk 117. lovačke divizije
4. 117. izviđački bataljon
5. jedan bataljon 7. SS divizije
6. delovi policijskih jedinica iz istočne Srbije

Ukupna jačina ove grupacije iznosila je preko 20.000 ljudi, 35 tenkova i oko 150 topova i minobacača.

U oslobađanju Beograda učestvovale su sledeće jedinice Crvene armije:

1. 4. gardijski mehanizovani korpus pod komandom general-potpukovnika Ždanova, sastava: 13., 14. i 15. mehanizovana i 36. tenkovska brigada, 230. haubički artiljerijski puk, 140. minobacački puk, 58. puk gardijskih minobacača, 42. lovačka protivtenkovska artiljerijska brigada, 22. protivavionski artiljerijski divizion i 218. samostalni inženjerijski bataljon
2. 5. samostalna gardijska motorizovana brigada
3. 73. streljačka divizija
4. 236. streljačka divizija
5. gardijski mehanizovani korpus je, zajedno s jedinicama ojačanja, imao u svome sastavu 17.022 borca, 160 tenkova, 21 samohodno artiljerijsko oruđe, 31 oklopni automobil, 366 topova i minobacača. Streljačke divizije imale su između 7.500 i 8.000 boraca.

Prvu armijsku grupu NOVJ, pod komandom general-lajtnanta Peka Dapčevića, sačinjavale su:

1. Prva proleterska divizija
2. Peta krajiška divizija
3. Šesta lička proleterska divizija „Nikola Tesla“
4. 11. krajiška udarna divizija
5. 16. vojvođanska udarna divizija
6. 21. srpska udarna divizija
7. 28. slavonska udarna divizija
8. 36. vojvođanska udarna divizija

U operaciji je takođe sadejstvovala 23. srpska udarna divizija. Ove jedinice su na dan 5. oktobra imale 32.000 boraca pod oružjem. Zahvaljujući konstantnom prilivu dobrovoljaca, ovaj broj se do 14. oktobra povećao na oko 40.000.

Tok borbi

Nemački zarobljenici od strane boraca Crvene armije tokom borbi za Beograd.

Glavne snage 4. gardijskog mehanizovanog korpusa (36. gardijska tenkovska i 13. i 14. gardijska mehanizovana brigada) 12. oktobra prepodne sastale su se u rejonu Natalinaca (12 km istočno od Topole) s jedinicama 4. srpske brigade 21. srpske divizije NOVJ.

Ukrcavši na tenkove jedan bataljon te brigade, 36. gardijska tenkovska brigada, potiskujući osiguravajuće delove neprijatelja, uskoro je izbila pred Topolu, jako neprijateljsko uporište na putu Beograd — Kragujevac. Na prilazima gradu, pored 10. brigade 5. divizije, vodile su borbu 13. brigada 1. proleterske divizije i Druga krajiška brigada 17. divizije NOVJ.

Vest o dolasku sovjetskih jedinica izazvala je veliko oduševljenje kod jugoslovenskih boraca.

"Oduševljenje je dostiglo vrhunac kad nam je komandant bataljona saopštio da ćemo ići na Beograd zajedno s Rusima“, — priča jedan borac iz 4. srpske brigade 21. udarne divizije NOVJ, — „brzo smo se ukrcali na tenkove i slili u reku borbenih vozila 4. gardijskog mehanizovanog korpusa“.

Združenim udarom, jedinice Crvene armije i NOVJ u jednočasovnoj borbi oslobodile su Topolu i nastavile pod neprekidnom borbom marš prema severu.

U rejonu Belosavaca, 9 km severno od Topole, nemački Divizion jurišnih topova SS-divizije „Princ Eugen“ je iz samohodnih oruđa 75 mm otvorio jaku vatru na čelne jedinice 36. gardijske tenkovske brigade. Ne prekidajući kretanje, prednji delovi brigade izvršili su napad na neprijateljski položaj i savladali nemački otpor. Istog dana kasno popodne brigada je izbila pred Mladenovac, u kome je već vodila borbe Treća krajiška brigada. Na južnoj ivici Mladenovca, duž severne obale rečice Luga i dalje, duž nasipa železničke pruge, nemačke jedinice su pripremile odbrambenu liniju, a sam grad su uredile za kružnu odbranu. Artiljerija korpusa, koja je pod zaštitom mraka pomerena što je moguće bliže prednjem kraju neprijateljske odbrane, izvršila je jak vatreni nalet, posle čega su tenkovi, sa desantom automatičara, izvršili munjeviti juriš na neprijateljske položaje. U nezadrživom naletu sovjetske tehnike i jugoslovenske pešadije za dva sata slomljen je otpor neprijatelja i oslobođen Mladenovac. Za to vreme 6. divizija NOVJ oslobodila je Ripanj i uništila oklopni voz.

U toku 13. oktobra kombinovanim snagama savladani su organizovani nemački odbrambeni položaju u oblasti Avale. Prema nemačkim podacima uništeno je čak 29 tenkova, ali tempo napada nije jenjavao.

Najznačajniji događaj odigrao se na severoistočnom pravcu. U toku noći 13/14. oktobra, u okolini Boleča 15. gardijska mehanizovana brigada iz pokreta je izvršila napad u bok i pozadinu motorizovanog puka divizije „Brandenburg“, koji se povlačio prema Beogradu. Isti odbrambeni sektor iz drugog pravca napale su 5. samostalna gardijska mehanizovana brigada i 1. krajiška brigada NOVJ. Nakon osmočasovne ogorčene borbe nemački otpor je slomljen. Time je presečena veza između grupacije „Šnekenburg“ na teritoriji Beograda i grupacije „Štetner“ koja se koncentrisala u oblasti Smedereva sa namerom da prodre prema Beogradu. Ova pobeda opredelila je dalji tok dejstava.

Završna faza operacije

Dana 14. oktobra 1944. beogradska operacija je ušla u završnu fazu. Na obodu grada iz svih pravaca koncentrisale su se napadne snage: XII korpus NOVJ sa zapada i jugozapada, desno od njega, sa juga, Prvi proleterski korpus, sa istoka 5. i 21. divizija NOVJ. Ove jedinice su na licu mesta formirale kombinovane napadne sastave sa delovima oklopnih i mehanizovanih jedinica Crvene armije.

U toku prepodneva 14. oktobra Prva proleterska divizija ojačana sovjetskim tenkovima osvojila je banjički vis i nastavila napredovanje u pravcu Autokomande i Slavije.

Tek pred ponoć izbismo nadomak Autokomande. Od jake eksplozije tu, na cesti, planuše dva sovjetska tenka, gore kao da su od luča. Grupa Njemaca sačekala ih pancerfaustima, a zatim pokušala da pobjegne u noć. Zapaljeni su treći i četvrti tenk (dva prva je grupa propustila da prođu).

Ova grupa, trojica Njemaca, naletjela je na vod Vida Jovićevića, koji ih je već bio prošao. Uhvaćeni su svi trojica. Od eksplozije, pored tenka mi je poginuo jedan borac, jedan od onih Kosmajaca koji su nam se na Zlatiboru priključili.

Ovdje, na izlazu iz Jajinaca, sjetih se borbe koju smo 1944. vodili na Imljanima. Pet boraca je poginulo dok smo izvukli ranjenika, koji je poslije dva sata umro. A sada posmatram tenkove — buktinje u kojima posade zapomažu i mole za pomoć. Niko im se ne primiče. Ostali tenkovi obilaze buktinje i produžavaju naprijed. Posade su izgorele s tenkovima.

Dolinom Topčiderske reke napadala je 13. mehanizovana brigada Crvene armije i Šesta proleterska divizija. Ovim prodorom izolovana je i opkoljena grupacija pukovnika Cimermana na Čukarici. Nakon izbijanja na reku Savu, produžile su napad prema železničkoj stanici i savskom mostu. Nemci su koncentrisali snage i protivnapadom odbacili Sovjete i Jugoslovene od ove vitalne saobraćajne tačke.

Tokom 14. i 15. oktobra veći deo grada bio je oslobođen. Neprijatelj se držao samo u njegovom severozapadnom delu, na liniji: železnička stanica „Dunav“ — Botanička bašta — Narodna skupština — Terazije — blok zgrada ministarstava — Glavna železnička stanica, kao i na Čukarici, gde su nemačke jedinice bile odsečene od svojih snaga u gradu.

Dana 15. oktobra uveče ispoljio se napad grupe "Štetner" iz pravca Smedereva na položaje 5. i 21. divizije NOVJ i sovjetske jedinice u zahvatu smederevskog druma prema centru grada. Ove jedinice su na svaki način težile da se spoje sa grupacijom koja se branila u centru grada. One su sa izuzetnom upornošću prodirale preko Zvezdare, duž Bulevara kralja Aleksandra i preko Konjarnika. Razvile su se izuzetno oštre borbe. Njihov napad je zaustavljen uz velike gubitke. Tokom 16. oktobra Druga proleterska brigada NOVJ i 36. gardijska tenkovska brigada Crvene armije preduzele su protivnapad na ovu grupaciju, okružili i uništili jedan njen deo u okolini škole „Vojislav Ilić“.

Tokom 16. oktobra snage grupe „Štetner“ nastavile su sa još većom rešenošću i po cenu velikih gubitaka napade usmerene na prodor u centar grada. Ovi napadi slomili su se o odlučnu odbranu sovjetskih i jugoslovenskih snaga.

Suočen sa dramatičnim gubicima i suočen sa izvesnošću neuspeha, general Štetner odlučio se na manevar. Napustivši svu mehanizaciju, 17. oktobra usmerio je svoju grupaciju južno od Beograda, sa namerom da pokuša prodor u Beograd sa juga, dolinom Topčiderske reke. Istovremeno, 17. oktobra ujutro, ojačane snage iz Beograda pokrenule su napad u pravcu juga, u susret Štetnerovoj grupaciji. Ovaj napad je međutim odbijen.

Štetnerova formacija naišla je na liniji reke Bolečice na položaje 21. srpske divizije i uspela da ih potisne. Međutim, u rejon planine Avale pravovremeno je iz Beograda upućena 11. udarna divizija NOVJ. Na istočnom kraju Beograda, iza fronta 21. divizije, koncentrisale su se takođe snage 5. udarne divizije, 15. gardijske mehanizovane brigade i 5. samostalne gardijske motorizovane brigade. Tokom 18. i 19. oktobra iz Beograda su izvučene 16. i 36. divizija u cilju presretanja Štetnerove grupacije.

U sukobu sa ovim snagama grupa generala Štetnera razbijena i velikim delom uništena. General Štetner poginuo je u borbama na Avali 18. oktobra, a njegove preostale snage narednih dana u grupama su se probijale prema nemačkom mostobranu u Šapcu, napadane i uništavane od jedinica XII korpusa i 31. srpske brigade.

Partizanske jedinice na Pozorišnom trgu (budućem Trgu Republike) u oslobođenom Beogradu 1944.

Tokom 17. i 18. oktobra, prodirući u pravcu Kalemegdana, 8. brigada 1. proleterske divizije, zajedno s jedinicama Crvene armije, došla je do zgrade „Albanija“, a Prva proleterska brigada osvojila je zgradu Narodnog pozorišta i Ratnički dom. Borbe su se vodile iz ulice u ulicu, od kuće do kuće, i unutar zgrada. Grupa boraca Prve proleterske upala je u zgradu Narodnog pozorišta iz ulice Braće Jugovića, pod vatrom se prebacila kroz pozorišnu salu i, jedno po jedno, ručnim bombama uništila grupe Nemaca u prednjem delu zgrade i na spratu.

1. brigada 6. proleterske divizije likvidirala je otpor u nekoliko utvrđenih zgrada kod crkve i fabrike šećera na Čukarici. Jedinice 17. brigade 28. divizije NOVJ, u sadejstvu sa četom sovjetskih boraca, zauzele su fabriku šećera.

Do kraja dana 18. oktobra, posle žestokih petodnevnih uličnih borbi, neprijatelj je u gradu bio pritisnut ka Savi. Posebno krvave borbe vodile su se za jako utvrđenu zgradu Ministarstva saobraćaja (danas Železnički muzej), Glavnu železničku stanicu, hotel „Moskvu“, Gradsku opštinu i Radionicu vojne odeće. Do kraja 19. oktobra neprijatelj je držao u svojim rukama samo Kalemegdan, zgradu „Albanija“, Terazije, uži rejon Savskog mosta i Čukaricu. Zatim je počeo da napušta i ova poslednja uporišta, užurbano prebacujući svoje trupe na levu obalu Save.

General Peko Dapčević i general Vladimir Ždanov u oslobođenom Beogradu 20. oktobra

U noći 19/20. oktobra zauzeta je zgrada „Albanija“, u to vreme najviša u Beogradu. Borac Miladin Petrović je, rizikujući život, na zgradi istakao trobojku s crvenom petokrakom.

Svečani defile jedinica Crvene armije na Terazijama, ispred hotela Balkan i Moskva, u tek oslobođenom Beogradu 1944.

U zoru 20. oktobra preostale nemačke snage iz Beograda užurbano su se povlačile preko savskog mosta na levu obalu, ometani od sovjetske avijacije i artiljerije. Inžinjerci su izvršili pripreme da po povlačenju svojih jedinica, sruše most. Međutim, ovaj plan omeo je penzionisani učitelj Miladin Zarić. On je stanovao u blizini mosta, u Karađorđevoj ulici br. 69. Pošto je imao minersko iskustvo iz Balkanskih ratova, uočio je pravi trenutak, izašao na most i presekao provodnike.

Nemačko iznenađenje odmah su iskoristili delovi 13. gardijske mehanizovane brigade i delovi 814. i 211. streljačkog puka Crvene armije, Prva lička i 13. proleterska brigada, prebacili se preko mosta i, uz podršku artiljerije sa Kalemegdana, formirali mostobran na levoj obali Save. U toku prebacivanja Nemci su pokušali nekoliko samoubilačkih napada na most, ali bez uspeha.

U večernjim časovima je preduzet poslednji pokušaj razaranja Savskog mosta. Odvažni prodor jednog kamiona, napunjenog eksplozivom, pod zaštitom 4 jurišna topa, dospeo je, doduše, kroz neprijateljske redove sve do početka mosta, ali su tamo kamion, kao i 2 prateća jurišna topa, pogođeni koncentrisanom vatrom protivtenkovskih topova. Usled paljenja tovara u kamionu, most je ponovo bio samo neznatno oštećen.

Tokom noći 20./21. oktobra borbena grupa „Cimerman“ sa Čukarice prebacila se čamcima na levu obalu Save, gde je napadnuta i delimično razbijena od Prve ličke brigade.

Rezultat operacije

Boris Tadić i Dmitrij Medvedev tokom obeležavanja 65. godina od oslobođenja

Dvadesetog oktobra, nakon šestodnevnih teških borbi, Beograd je bio konačno slobodan. Mnoštvo građana izašlo je na ulice da bi oduševljeno pozdravilo oslobodioce.

U borbama za oslobođenje Beograda od 14. do 20. oktobra poginula su 2.953 borca NOVJ i oko 960 crvenoarmejaca. Većina poginulih boraca sahranjena je na Groblju oslobodilaca Beograda. Između ostalih, poginuli su:

• politički komesar Pete krajiške (kozarske) NOU brigade Mahmut Ibrahimpašić Mašo, narodni heroj
• komesar Prvog bataljona Prve proleterske brigade Blažo Popivoda, narodni heroj
• zamenik komandanta Prvog bataljona Prve proleterske brigade Dušan Milutinović, narodni heroj
• komandant Četvrtog bataljona Druge ličke brigade Milan Drakulić
• komandant Četvrtog bataljona Osme crnogorske brigade Milisav Đurović, narodni heroj
• komandant Četvrtog bataljona 21. slavonske brigade Stojan Rekić
• zamenik komandanta Drugog bataljona 21. slavonske brigade Stanko Milošević
• načelnik štaba 21. slavonske brigade Petar Okulić
• komandant Prvog bataljona Prve ličke brigade Jandre Žunić
• politički komesar Drugog bataljona Prve ličke brigade Jovo Ćopić

Ordenima i medaljama Sovjetskog Saveza za podvige tokom operacija odlikovano je oko 300 boraca NOVJ.

Nemačke oružane snage imale su oko 15.000 poginulih, među kojima obojica komandujućih generala, i oko 9.000 zarobljenih. Prema zvaničnim informacijama povodom 10 godina Beogradske operacije, nemačke snage su imale 16.799 mrtvih i 8.739 zarobljenih.

Tokom operacije oslobođena je celokupna teritorija Srbije severno od doline Zapadne Morave i istočno od Velike i Južne Morave. Grupa armija Srbija, specijalno obrazovana za odbranu Srbije, teško je poražena, naneti su joj nenadoknadivi gubici i izbačena je sa svog terena. Komandant Jugoistoka je 3. novembra rasformirao je štab Grupe armija Srbija i izrazio priznanje i zahvalnost štabu i jedinicama na junačkom otporu nadmoćnim snagama. Nad nemačkim snagama u Sremu preuzeo je komandu štab LXVIII korpusa. Ometen je plan vrhovne komande Vermahta o stvaranju fronta na istočnoj granici Srbije, ugroženo je izvlačenje Grupe armija E iz Grčke i stvorena je povoljna osnovica za dalje ofanzivne akcije. Beogradska operacija bila je važan korak u konačnom rušenju nacističke Nemačke.

Oslobođeni Beograd postao je sedište vlade i ostalih državnih institucija nove Jugoslavije. Vrhovni komandant NOVJ maršal Tito pohvalio je i odlikovao veliki broj boraca i starešina jedinica NOVJ i Crvene armije koje su učestvovale u operaciji. Sam Josip Broz Tito, za vreme operacija oslobađanja Beograda, nije se nalazio u Beogradu i okolini. U koloni sovjetskih vozila je 16. oktobra ušao u u Vršac gde je ostao do 25. oktobra. Tek pet dana po oslobođenju prestonice, Tito će oklopnim čamcem sovjetske Dunavske flotile, iz pravca Pančeva, zaploviti ka Beogradu. U grad je ušao u sumrak, kada ga je kod električne centrale na Dorćolu dočekati vozilo koje će ga prebaciti do Dedinja. Ispred vile inženjera Acovića, Titu je raport predao general Peko Dapčević, predajući mu i vilu i Beograd.

U SSSR je 1945. uvedena Medalja za oslobođenje Beograda kojom je odlikovano oko 70 hiljada boraca.

Značaj Beogradske operacije za odvijanje rata

Pored neospornog privrednog i političkog značaja, bitka za Beograd imala je velik i dalekosežan operativni značaj na odvijanje rata u Evropi. Beograd je bio ključni saobraćajni čvor za nemačke snage u jugoistočnoj Evropi. Uspešnim i brzim ovladavanjem ovim ključnim čvorom, saveznici (Crvena armija i NOVJ) doveli su Grupu armija E u tešku poziciju i izolaciju. Ovim uspehom kompromitovana je ne samo od Vrhovne komande zahtevana „plava linija“ Đerdap - Skoplje - Skadar, nego i potencijalna linija fronta na Moravi. Kao jedina realna linija fronta nakon poraza u Beogradskoj operaciji, nametala se linija reke Drine. Međutim, na Drini tada praktično nije bilo nemačkih trupa. Njihova glavnina nalazila se 300 km jugoistočno.

Naslanjajući se na ovaj uspeh, NOVJ je uspela da parališe gotovo svaki uticaj dve nemačke strategijske formacije sa pola miliona vojnika - Grupe armija E i Druge oklopne armije - na dejstva severno od Drave. To je omogućilo prodor Trećeg ukrajinskog fronta preko Dunava tokom novembra i decembra 1944, što je dovelo do krize ukupne nemačke odbrane. Od novembra do marta Nemci su radi saniranja ove krize dovlačili trupe iz Italije, sa zapadnog i sa istočnog fronta u Mađarsku. Dovođenje 6. oklopne armije iz Ardena i 4. SS oklopnog korpusa sa Visle u Mađarsku bilo je od bitnog značaja za kolaps ovih frontova tokom februara i marta 1945. i brzo okončanje rata (više informacija u člancima Operacija Friligservahen marta 1945. i Ofanziva Trećeg ukrajinskog fronta u južnoj Mađarskoj.

Po završetku rata Dan oslobođenja Beograda se slavio 20. oktobra i ustanovljena je Oktobarska nagrada grada Beograda koja se tom prilikom dodeljivala.

Postupak prema zarobljenicima i poginulim vojnicima

Nemački vojnici se povlače iz Beograda

Preko 20.000 ljudi stradalo je u oštrim borbama u završnoj fazi Beogradske operacije. U ovoj fazi beogradsko bojište postalo deo Istočnog fronta. Borbe je karakterisala surovost i žestina karakteristična za Drugi svetski rat na tlu Jugoslavije, prožeta surovošću i žestinom Istočnog fronta.

Britanski izaslanik pri Vrhovnom štabu NOVJ Ficroj Maklejn plastično je opisao atmosferu u vojskama neposredno nakon bitke:

Od našeg novopečenog prijatelja saznali smo da je te noći krupna neprijateljeva jedinica, koja se u odstupanju i metežu odvojila od glavnine, očajnički pokušavala da se probije i pređe deo puta na ovom mestu, kako bi se pridružila nemačkim snagama u Beogradu pre no što bude sasvim odsečena. Rezultat je bio izuzetno žestoka borba koja je čitave noći po kiši i u mraku besnela na ovom delu puta. Sada više nije bilo sumnji u ishod. Praktično je čitava neprijateljeva jedinica od više hiljada ljudi bila uništena. Put je ponovo bio manje-više slobodan. Preostalo je samo da se unište izolovana žarišta otpora.

Sećanje na ovu pobedu i pokolj neprijatelja posle toga očigledno je oraspoložilo poručnika. Dok je ispijao toplo mleko, njegovo široko, mongoloidno lice ozarilo se osmehom. On je, poverio nam se, mrzeo Nemce više no išta drugo na svetu. Borio se protiv njih već tri godine i utvrdio da su brutalni i nehumani neprijatelji. Oni su osvojili i uništili njegovo selo i zaklali mu majku i sestre. Njegov jedini brat poginuo je u borbi protiv njih. Sad je bio srećan što vidi da su konačno dotučeni i smrvljeni. U ovoj poslednjoj bici nisu zarobili mnogo Nemaca. Upitao sam ga šta rade sa zarobljenicima? — Ako se predaju u velikim grupama — rekao je — onda ih vraćamo u bazu; ali ako ih — dodao je — ima samo nekoliko, onda se ne mučimo — namignuo je. Pitao sam se samo koliko zarobljenika predstavlja veću grupu?

Saznavši sada da je drum pred nama manje-više slobodan, nastavili smo put. Dosad smo nailazili samo na poneki leš, ispružen u blatu, pored olupina tenkova i topova. Sada su leševi bili nagomilani sa strane puta, jedan preko drugog, u sivim uniformama Vermahta, neki bez čizama i uniformi, ostavljeni polugoli; stotine i stotine njih, sa izobličenim bledim licima i ukaljani blatom, zelenkastosivim na zelenkastosivoj koži. Dok smo prolazili, mučni zadah smrti gušio nas je i teško se osećao u vazduhu.

Jedinice koje su pokušavale da se probiju bile su sastavljene na brzu ruku od ostataka nekih pet-šest različitih divizija i, posmatrajući mrtve, prepoznavali smo poznate oznake: runolist „Prve alpske divizije“ i dvostruku munju divizije „Princ Eugen“. Kolo sreće se zaista okrenulo otkako smo stajali licem u lice sa ovim istim jedinicama u onim ranim, opasnim danima u bosanskim planinama.

Nešto dalje prošli smo kraj velike grupe zarobljenika koji su išli u suprotnom pravcu. Mnogi su bili samo u košuljama i gaćama, i tresli su se cupkajući na jesenjoj hladnoći, lica sivih od vetra i straha, nalik na lica njihovih mrtvih drugova. Dok smo ih posmatrali, stražar je skinuo čizme sa jednog od njih, koje su nekako ostale neprimećene, i navukao ih, a njihov bivši vlasnik nastavio je put bosonog.

Ubrzo posle toga Vivijen mi pokaza nešto sa strane puta. Okrenuvši se u pravcu u kome je pokazivao, ugledao sam preko stotinu tela u redovima, jedna preko drugih, kao kegle oborene jednom loptom. Oni, očigledno, nisu poginuli u bici. — Mala grupa — reče Vivijen.}

Posle rata jugoslovenske vlasti uredile su Spomen-groblje oslobodilaca Beograda za žrtve na strani sila pobednica. U groblju je sahranjen znatan deo poginulih boraca NOVJ i gotovo svi crvenoarmejci. Tradicionalno su na godišnjice bitke na groblju održavane svečanosti u čast poginulih boraca, kojima su prisustvovali i gosti iz Sovjetskog Saveza. Dolazeći u Beograd na proslavu dvadesetogodišnjice pobede, u avionskoj nesreći na Avali poginula je grupa sovjetskih veterana na čelu sa komandantom 4. gardijskog mehanizovanog korpusa V. I. Ždanovim.

Poginuli Nemci, koji su bili višestruko brojniji, pokopani su u neobeležene zajedničke grobnice. Povodnom 60-godišnjice bitke i inicijativa u nemačkoj štampi da se nemački vojnici konačno dostojno sahrane, Branimir Gajić i Milorad Ivanović, novinari Media Focus-a, nevladine organizacije posvećene istraživačkom novinarstvu, sproveli su istraživanje. Prema njihovim nalazima, na teritoriji grada Beograda postoji nekoliko masovnih grobnica u kojima su pokopani nemački vojnici. Verovatno najveća je na mestu stadiona fudbalskog kluba „Obilić“ na Lekinom brdu, ispod samog terena, gde je sahranjeno više hiljada pripadnika Štetnerove grupacije. Postoji takođe masovna grobnica u parku na Autokomandi, kod Zvezdinog stadiona, i u parkiću kod Železničkog muzeja.

Galerija

• 
  Borbe oko Beograda
• 
  Beogradska operacija
• 
  Nemački vojnici se povlače iz Beograda
• 
  Sovjetski tenkovi u Beogradu
• 
  Smotra oslobodilaca Beograda na Trgu Republike 20. oktobra 1944.

Literatura

• Grupa sovjetskih i jugoslovenskih autora (1964). BEOGRADSKA OPERACIJA. Beograd: Vojnoistorijski institut. Arhivirano iz originala 18. 02. 2012. g. Pristupljeno 23. 11. 2011. 
• Oslobodilački rat naroda Jugoslavije, 2, prepravljeno i dopunjeno izdanje, knjiga 2 Arhivirano na sajtu Wayback Machine (22. oktobar 2014) - Vojnoistorijski institut, Beograd 1963.
• Zbornik dokumenata i podataka o narodnooslobodilačkom ratu jugoslovenskih naroda-a, tom I - borbe u Srbiji, Vojnoistorijski institut, Beograd:
  • knjiga 11 - 21. avgust - 10. septembar 1944.
  • knjiga 12 Arhivirano na sajtu Wayback Machine (10. septembar 2011) - 11-30. septembar 1944.
  • knjiga 13 - 1-15. oktobar 1944.
  • knjiga 14 Arhivirano na sajtu Wayback Machine (18. februar 2012) - 15-31. oktobar 1944.
• Zbornik dokumenata i podataka o narodnooslobodilačkom ratu jugoslovenskih naroda, tom XII - nemački dokumenti, knjiga 4 - godina 1944. i 1945 Arhivirano na sajtu Wayback Machine (7. mart 2011), Vojnoistorijski institut, Beograd 1975.
• Nacionalna arhiva Vašington, Dokumenti Grupe armija F, T311, rolna 194 i rolna 195
• Višnjić, Petar (1984). Bitka za Srbiju 1. Beograd: Beogradska knjiga. 
• Višnjić, Petar (1984). Bitka za Srbiju 2. Beograd: Beogradska knjiga. Arhivirano iz originala 18. 02. 2012. g. Pristupljeno 23. 11. 2011. 
• Treća krajiška brigada - sjećanja boraca Arhivirano na sajtu Wayback Machine (15. decembar 2017)
  • Đuro Rodić. SUSRET SA CRVENOM ARMIJOM KOD MLADENOVCA. 
  • Nikola Pećanac. ULIČNE BORBE U BEOGRADU. 
  • Ilija Radulović. PETI BATALjON U BEOGRADU. 

• Beogradska operacija 20. oktobar 1944. Beograd: Vojnoistorijski institut. 1964.  COBISS.SR 151125767
• Vojni leksikon. Beograd: Vojnoizdavački zavod. 1981.  COBISS.SR 41164039
• Krivosheyev, Grigoriy Fedotovich (1997). Soviet Casualties and Combat Losses in the Twentieth Century. Greenhill Books. 
• Radanović, Milan (2014). Oslobođenje: Beograd, 20. oktobar 1944. Beograd: Rosa Luxwmburg Stiftung.  COBISS.SR 210531596

Spoljašnje veze

• „Oružje slobode – povodom 70 godina od oslobođenja Beograda“, magazin „Odbrana“, Arsenal br. 94, Milan Micevski, 15. oktobar 2014.
• Vojna uloga Rusa u Drugom svetskom ratu u Srbiji, RTS emisija Dozvolite - Zvanični kanal
• Beogradska operacija (jezik: engleski)
• 1. brdska divizija Vermahta (jezik: engleski)
• 1. brdska divizija Vermahta (jezik: engleski)
• Operacija Beograd (feljton „Večernjih novosti“, 15-24. oktobar 2009)(jezik: srpski)
• Spomenici i po ulicama („Večernje novosti“, 6. maj 2010)
• Milan Radanović: Ulične borbe u Beogradu, 15-20. oktobra 1944.
• Oslobođenje Beograda u slikama (20. oktobar 2015)