Dalmacija
Dalmacija je istorijsko-geografski region na istočnoj obali Jadranskog mora, u Hrvatskoj, koja se proteže od ostrva Rab na severoistoku do ulaza u Bokokotorski zaliv na jugoistoku. Širina Dalmatinske Zagore, zaleđa Dalmacije, je u rasponu od 50 km na severu, ali se na jugu širina smanjuje na nekoliko kilometara.
| Dalmacija | |
|---|---|
 Položaj Dalmacije u Hrvatskoj | |
| Najveći gradovi | Split, Zadar, Šibenik |
| Država |  Hrvatska |
| Administrativna jedinica | Zadarska županija Šibensko-kninska županija Splitsko-dalmatinska županija Dubrovačko-neretvanska županija |
Dalmacija je podeljena u četiri županije, a najvažniji gradovi regiona su Zadar, Šibenik, Split i Dubrovnik. Ostali veći gradovi u Dalmaciji su Biograd na Moru, Kaštela, Sinj, Solin, Omiš, Knin, Metković, Makarska, Trogir, Ploče, Trilj i Imotski.
Najveća dalmatinska ostrva su Dugi Otok, Ugljan, Pašman, Brač, Hvar, Korčula, Vis, Lastovo i Mljet. Najveće planine Dalmacije su Dinara, Mosor, Svilaja, Biokovo, Moseć i Kozjak. Reke Dalmacije su Zrmanja, Krka, Cetina i Neretva. U Dalmaciji se nalazi nekoliko nacionalnih parkova: kraški kanjon Paklenica, Kornatski arhipelag, slapovi Krke i ostrvo u ostrvu na Mljetu.
Istorija uredi
U antičko doba, Dalmacija je bila provincija Rimskog carstva. U vreme raspada Zapadnog rimskog carstva u 5. veku, Dalmacija postaje nezavisna, a potom dolazi pod vlast Ostrogota, Vizantije i Slovena. Istočni deo Dalmacije naselili su Srbi, a zapadni deo Hrvati. Delovi Dalmacije su bili u sastavu srednjovekovnih srpskih kneževina Paganije, Zahumlja i Travunije, kao i u sastavu drugih srednjovekovnih srpskih država - Srbije kneževa Petra i Časlava, Duklje, Srbije Nemanjića, Bosne i države hercega Vukčića. Zapadni delovi Dalmacije su bili pod vlašću Hrvatske i Ugarske, dok su pojedinim dalmatinskim ostrvima i primorskim gradovima upravljale Vizantija i Venecija. Na jugu Dalmacije je postojala nezavisna Dubrovačka republika.
Osmanskim osvajanjem, veliki delovi Dalmacije postaju deo Osmanskog carstva i administrativno se uključuju u lički, kliški i hercegovački sandžak Bosanskog pašaluka. Osmanske teritorije u Dalmaciji potom prisvaja Mletačka republika, da bi cela Dalmacija zatim postala najpre deo Francuskog carstva a onda deo Habsburške monarhije. U Habsburškoj monarhiji je Dalmacija činila posebnu pokrajinu, sve do raspada monarhije 1918. godine, kada Dalmacija postaje deo novoformirane Kraljevine Srba, Hrvata i Slovenaca (Jugoslavije).
Između 1929. i 1939. godine, Dalmacija je činila glavni deo Primorske banovine, dok su južni delovi regije bili u sastavu Zetske banovine. Između 1939. i 1941. godine, regija je bila u sastavu Banovine Hrvatske, da bi tokom okupacije Jugoslavije 1941. godine bila podeljena između takozvane Nezavisne Države Hrvatske i Italije. Nakon rata, Dalmacija postaje deo nove socijalističke Jugoslavije i administrativno je pripadala SR Hrvatskoj. Izdvajanjem Hrvatske iz Jugoslavije 1991. godine, severni delovi Dalmacije ulaze u sastav Republike Srpske Krajine, da bi nakon vojnog poraza RSK ušli u sastav Hrvatske.
Etničke grupe uredi
Danas većinsko stanovništvo Dalmacije čine Hrvati i, u manjoj meri, Srbi, koji su krajem 20. veka činili oko 15% stanovništva.[1]
Značajna etnička grupa su istorijski bili i Italijani nekad nazivani i Dalmati, dalmati Italiani ili Dalmatinci, koji su mahom proterani ili pobijeni nakon Drugog svetskog rata, a delimično i asimilirani. Procenjuje se da danas u Dalmaciji živi oko 70.000 osoba italijanskog porekla. Interese italijanskih Dalmatinaca u Dalmaciji danas zastupa Pokret za Novu Dalmaciju.
Geološka istorija uredi
Dalmacija ima dosta jednoličnu geološku građu po celoj njenoj dužini i širini. Karakterisična je po krečnjačkim grebenima, poput planine Dinare i njenih nastavaka. Među krečnjacima najveći udeo imaju oni stvoreni u morima koja su egzistirala za vreme krede i tercijara. Između njih se na malo mesta nalaze tvorevine iz nekih starijih mora.
Dalmacija je u svojoj geološkoj istoriji više puta bila pokrivena morima o čemu svedoče stene koje je izgrađuju. Prema dosadašnjim saznanjima, najstarije more počelo je da nadire na teritoriju današnje Dalmacije u drugoj polovini karbonske periode. Ono je pokrilo teren od starih kristalastih škriljaca koji sada u toj oblasti nema na površini. U početku je bilo duboko, da bi se sa vremenom njegova dubina smanjivala. Od ostataka životinja koje su nastanjivale ovo more nastali su krečnjaci karbonske starosti.
Tvorevine permske starosti vrlo malo su zastupljene u geološkoj građi Dalmacije, što se karakteriše kolebanjem i mestimičnim povlačenjem mora iz ove oblasti tokom ove periode.
Na početku trijasa more ponovo nadire. U početku je bilo plitko sa malo života po njegovom peskovitom dnu. Sa povećanjem njegove dubine povećavao se i broj životinja koje su ga naseljavale. U slojevima Muća pronađeno je 60 vrsta glavonožaca, a u krečnjacima južne Dalmacije 44 vrste brahiopoda.
Tokom gornjeg trijasa, za vreme taloženja prvih slojeva u tadašnjem moru, kroz Zemljinu koru probile su vulkanske mase dijabaza (kod Muća), diorita i porfirita (na jugu Dalmacije). Trošina tih vulkanskih masa pomešala se sa vapnenim muljem na dnu mora, pa je tako postala jedna osobena stena „zeleni kamen”. U to doba današnja srednja Dalmacija bila je suva, a pri kraju trijasa more se povuklo i iz njenih severnih i južnih oblasti.
Za vreme jure Dalmacija je bila pokrivena morem koje su nastanjivali mali puževi, školjke i korali. Tokom gornje jure pojavili su se amoniti i ribe (na Lemešu između Drniša i Vrlike). U jurskom moru pojedini delovi Dalmacije štrčali su iznad morskog nivoa poput ostrva. Ova ostrva nestala su na početku mlađe krede, kada je današnja Dalmacija bila potpuno pokrivena morem. To more nije bilo duboko o čemu svedoče debelokore školjke (rudiste) od kojih su nastali krečnjaci. Morska obala, obrasla gustom šumom četinara, bila je blizu današnjeg Hvara. Na kraju krede more se sasvim povlači iz oblasti Dalmacije. Na severu Dalmacije ostali su neki zatoni, a u sredini formirana su nekolika slatkovodna jezera.
Ova jezera egzistirala su i tokom prvih nekoliko vekova eocena, i u njima su se formirali slojevi koji sa svojim okamenotinama ukazuju na postupni prelaz iz krede u tercijar, sa prevlašću oblika iz novije ere. Potom ponovo nadire morska voda u kojoj su se stvorili debeli slojevi krečnjaka poglavito od sićušnih životinja (foraminifera iz redova alveolina i numuluta). Tokom celog eocena more se kolebalo. Kao posledica toga nastali su nejednaki slojevi. Ovi slojevi su i nejednako postavljeni jer je u to doba počelo i u jakoj meri se izvršilo postupno izdizanje nabora, koji su dali današnje obličje Dalmaciji.
U eocenim morima bilo je vrlo bujnog života koji je ostavio tragove na mnogim mestima. Kao primer može se uzeti okolina Bribira, gde su u slojevima nađeni mnogobrojni puževi (58 vrsta), školjke (54 vrste), morski ježevi (7 vrsta), korali (28 vrsta), foraminiferi (17 vrsta).
Nabiranje i izdizanje tla praćeno je pucanjem, rasedanjem i provaljivanjem. Na taj način stvorene su mnoge potoline koje su bile ispunjene vodama za vreme srednjeg i mlađeg dela tercijera (neogen).
Ove potoline ispunjene su vodom te su formirana jezera u Sinjskom, Kosovskom, Petrovom, Kninskom i Žegarskom polju i oko gornjeg toka Cetine. U tim jezerima živelo je mnogo puževa i školjaka, od kojih su mnoge vrste živele samo u Dalmaciji. Njihove obale bile su obrasle gustom šumom. Najveća tadašnja potolina potpala je u oblast Jadranskog mora, a neka jezera presušila su pri kraju neogena.[2]
Reljef i klima uredi
Preovladava krški reljef, a klima je uglavnom sredozemna (mediteranska), odnosno submediteranska s pripadajućom vegetacijom.[3]
Primorski karakter regije ojačan je velikim udelom ostrvskog pojasa. U dalmatinskoj akvatoriji, bez paške ostrvske skupine, nalazi se 926 ostrva, ostrvaca, hridi i grebena ili 78% njihovog broja u Hrvatskoj. Zauzimaju oko 1.770 km2 (58% površine svih hrvatskih ostrva, odnosno 15% površine Dalmacije).
Po postanku i građi ostrva su deo susednog dinarskog kopna (nepotopljeni delovi reljefnih uzvišenja). Severnodalmatinska ostrva su brojnija, a, osim Paga, i manja. Izdužena su i pružaju se paralelno sa obalom i planinskim nizom u zaleđu, u smeru severozapad - jugoistok (tzv. dalmatinski tip obale). Izraziti primeri takvog tipa obale su Pag, Ugljan, Pašman, Dugi otok, Kornat i Žirje.
Otvorena kopnena obala oko rta Ploče kod Rogoznice odvaja ih od srednjodalmatinskih ostrva, koja su veća i pružaju se u smeru zapad - istok (hvarska skupina). To su Hvar, Brač, Korčula, Vis, Lastovo i Čiovo. Severozapadno od Visa nalaze se pučinska ostrvca Jabuka i Brusnik, koji su vulkanskog porekla.
Najjužnija ostrva - Mljet i Elafitska ostrva i poluostrvo Pelješac pružaju se dinarskim smerom, severozapad - jugoistok.
U reljefu većih ostrvo ističu se krečnjačka uzvišenja i niži delovi, udubljenja, građena od manje propusnih dolomita. Niži delovi su ponegde su zamočvareni (blata na Pagu, blatine na Mljetu itd.), dok su na rubovima dolina delovanjem abrazije stvorena slikovita žala.
Kopneni obalni pojas Dalmacije dug je oko 1.200 km, što je gotovo 2/3 hrvatske kopnene obale. Najnepovoljniji je južni deo velebitskog primorja i priobalje oko rta Ploče, kod Rogoznice, koje karakteriše strma i krševita obala i slabija povezanost sa zaleđem. Najvećom vrednošću ističe se priobalje između Trogira i ušća Neretve, s kaštelanskom flišnom zonom i šljunkovitim podbiokovskim žalama. Južno od Dubrovnika obala je otvorena prema pučini i time dolazi pod najveći uticaj abrazije.
U zaleđu priobalnog planinskog niza srednje Dalmacije, između reke Krke i donjeg toka Neretve, pruža se oko 150 km dug krški pojas Dalmatinske zagore. Severozapadno od Krke na Zagoru se nastavljaju Ravni kotari i krško pobrđe Bukovice.
Vode uredi
Prevladavajuća krška podloga odražava se u bogatoj i složenoj cirkulaciji voda i srazmernom siromaštvu površinskih tokova. Od većih reka ističu se Cetina (105 km), Krka (75 km), Zrmanja (64 km) i Neretva (218 km, od čega 20 km u Hrvatskoj). U Dalmaciji se nalaze dva od tri najveća prirodna jezera u Hrvatskoj:
- Vransko jezero kod Biograda (Vrana) - 20 km2
- Prokljansko jezero u donjem toku Krke, kod Šibenika - 11,5 km2
Od većih jezera još se ističu Peručko jezero na reci Cetini, najveća akumulacija u Hrvatskoj (13 km2) i dva kraška jezera - Modro i Crveno jezero kraj Imotskog, te Baćinska jezera (skupina od 5 jezera, međusobno povezanih) kod Ploča, aluvijalno jezero Kuti kod Opuzena.
Tla uredi
U Dalmaciji prevladavaju tla koja su se razvila pod prevladavajućim uticajem litološkog sastava podloge. Najtipičniji predstavnik takve vrste tala je crvenica, nastala kao rezultat otapanja karbonatne osnove, krečnjaka i dolomita. U Ravnim kotarima i oko Kaštelanskog zaliva nalaze se smeđa tla, odnosno nerazvijena tla na flišu, a u delti Neretve preovladavaju aluvijalna tla, odnosno mlađi rečni nanosi sa slabo izraženim pedološkim svojstvima.
Vegetacija uredi
Na svim pučinskim ostrvima i celom dužinom kopnenog priobalja, gotovo od Zadra na severozapadu, proteže se eumediteransko područje zimzelene vegetacije (hrast crnika, alepski bor, dalmatinski crni bor). U kopnenoj unutrašnjosti rastu hrast medunac s bjelograbom i crnograbom. Na visinama većim od 1000 m javlja se bukva, koju na još višim delovima zamenjuje klekovina.
Prisutni su razni degradacijski vegetacijski stadiji, kao rezultat ranog doseljavanja i hiljadugodišnjeg iskorištavanja ograničenih gospodarskih potencijala krške prirodne osnove:
- makija- teško prohodne, guste i visoke šikare
- garig - niske i svijetle šikare
- kamenjar - obrastao niskim polugrmovima i zeljastim biljkama.
Vidi još uredi
Reference uredi
- ^ „Pokatoličene srpske porodice Hercegovine i Dalmacije”. Arhivirano iz originala 07. 03. 2021. g. Pristupljeno 08. 01. 2021.
- ^ Žujović, Jovan (2022). Postanje naše domovine. Beograd: PortaLibris. str. 119—122.
- ^ Geografska obilježja Dalmacije
