Istorija Severne Makedonije
Ovaj članak je deo serije o istoriji Severne Makedonije.
Stari vek uredi
U starom veku, najveći deo teritorije Severne Makedonije (severni i istočni deo sliva Vardara) je bio u sastavu kraljevine Paonije, koju su naseljavali Pajonci, narod tračkog porekla, kao i u sastavu Ilirije i Dardanije, koji su naseljavala ilirska plemena. Sedište Pajonije je bilo prvo u Vilazori (današnji Veles), a kasnije u Stobiju.[1]
Najjužniji pojas današnje Severne Makedonije zauzimala je antička Makedonija. Antički Makedonci su bili stari balkanski narod, koji je govorio jedan nedovoljno poznat jezik. Prvi značajni kralj antičkih Makedonaca je bio Filip II Makedonski. Godine 336. p. n. e. Filip II Makedonski je pokorio gornju Makedoniju, južnu Pajoniju i starogrčke polise. Filipov sin Aleksandar Veliki je osvojio i uključio u svoju državu ostatak regiona, stigavši na severu čak do Dunava. Na istoku Aleksandar je porazio Persijsko carstvo, pa se njegova imperija protezala od Dunava i Jonskog mora do Egipta i Indije. Posle njegove smrti 323. p. n. e, usled sukoba Aleksandrovih generala, ova ogromna država se raspala na tri dela. Makedonijom su zavladali kraljevi iz dinastije Antipatrida, ali njihova vladavina nije dugo potrajala zbog sukoba sa rivalskom dinastijom Antigonida.
280. p. n. e. Gali pod Brenom su opustošili državu Pajonaca, koje su ugrožavali i Dardanci. Pajonija se kasnije oporavila, ali ju je 217. p. n. e. makedonski kralj Filip V Makedonski uključio u Makedonsko kraljevstvo.
Makedonsko savezništvo sa Kartaginom i prodor rimske države na istok je dovelo do tri Makedonska rata (215. p. n. e—168. p. n. e). Da bi se osigurao od Rimljana, Filip V je pojačao fortifikacije u Skoplju i Uskani (današnje Kičevo), a sa juga je imao okupiranu Grčku. Međutim, grčki polisi i Rimljani su se udružili i pod pritiskom Rimljana morao se povući iz Grčke i postaviti odbranu u klisuri Tempi. Ipak, u dobi vladavina njegovog sina, Perseja V, Rimljani su ušli sa juga i pobedili Perseja u bici kod Pidne, posle koje je Makedonsko kraljevstvo u celosti potpalo pod rimsku vlast, a poslednji kralj Makedonije Persej V je odveden kao rob u Rim. Pod rimskom vlašću ova oblast je podeljena između dve rimske provincije; veći deo je bio deo u okviru provincije Makedonije, dok je najseverniji deo bio uključen u sastav Gornje Mezije. Posle podele Rimskog carstva 395. na Istočno i Zapadno rimsko carstvo, Makedonija je postala deo Istočnog rimskog carstva.
Srednji vek uredi
Južni Sloveni su se naselili na teritoriju današnje Severne Makedonije u 6. veku. Sloveni su učestvovali u nekoliko pohoda na Vizantiju, sami ili u savezu sa Avarima i Prabugarima. Oko 680. godine grupa Prabugara, koje je predvodio kan Kuber se naselila u Pelagoniji i pokrenula pohode u oblast Soluna.
Krajem 7. veka vizantijski car Justinijan II je organizovao masovni pohod protiv Slovena na grčkom poluostrvu, u kojem je zarobio veliki broj Slovena i preselio ih u Kapadokiju. Do vladavine Konstansa II (koji je takođe organizovao pohode protiv Slovena), značajan broj makedonskih Slovena je zarobljen i preseljen u centralni deo Male Azije.
Za vreme vladavine bugarskog cara Presijana I, oblast Makedonije je 837. postala deo Prvog bugarskog carstva. U ovom periodu su među Slovenima delovali braća Ćirilo i Metodije, poreklom iz Soluna, koji su tvorci glagoljice i starocrkvenoslovenskog jezika i čijim radom je veliki broj Slovena pokršten. Njihovi učenici Kliment i Naum su u Ohridu osnovali jak kulturni centar. U 10. veku u Makedoniji se pojavilo bogumilsko učenje, kao odgovor na potčinjavajući feudalni crkveno-ekonomski sistem. Ono se brzo proširilo po celoj Evropi.
Prvo bugarsko carstvo je 968. napala i pokorila Kijevska Rusija, ali je vizantijski car Jovan I Cimiskije 971. godine uspeo da od Kijevske Rusije preotme istočne delove Prvog bugarskog carstva. U međuvremenu, u zapadnom delu Prvog bugarskog carstva izbio je ustanak četvorice braće komitopula (Davida, Arona, Mojsija i Samuila) protiv Vizantije. Braća su 976. pokrenule novu veliku kampanju protiv Vizantije. Samuilo je iste godine ostao sam u borbi protiv Vizantije, tokom koje je uspeo da stvori moćno carstvo koje se protezalo od Jadranskog do Crnog mora i od Dunava do Tesalije. Samuilova država je postojala do 1018. nakon čega je ponovo dospela pod vlast Vizantije.
Slovenski ustanci su nastavili da izbijaju na mahove, često uz pomoć srpskih kneževina na severu. Svaku privremenu nezavisnost koju su ustanici uspevali da steknu Vizantija je obično brzo gušila. Ovaj period su obeležili ratovi Normana i Vizantije. Normani su krenuli u napad sa svojih teritorija u južnoj Italiji i privremeno su zavladali malim teritorijama na severozapadnoj obali.
Međutim sa krajem 12. veka, nezaustavljivo slabljenje Vizantije je pružilo okolnim državama da na duže vreme drže Makedoniju. Početkom 13. veka obnovljeno Bugarsko carstvo je zavladalo ovom oblašću. Zbog unutrašnjih problema carstvo nije dugo trajalo, a region je u drugoj polovini 13. veka ponovo došao pod kontrolu obnovljene Vizantije. Od kraja 13. veka Makedonija je postala deo srpske kraljevine, a Skoplje je 1346. postalo prestonica Dušanovog carstva. U Skoplju je objavljen i Dušanov zakonik.[2]
Posle smrti cara Dušana, slabi naslednik i borbe za moć su još jednom podelile Balkansko poluostrvo, što se poklopilo sa prodorom Osmanlija u Evropu. Oblašću Makedonije upravljali su braća Vukašin i Uglješa Mrnjavčević, koji su pokušali da zaustave Turke u Maričkoj bici 1371. Posle njihovog poraza, Vukašinov sin Marko Mrnjavčević i braća Dejanovići su postali turski vazali.
Pod Osmanskim carstvom uredi
Turci su ovu oblast osvojili u prvoj polovini 15. veka i ona je ostala u sastavu Osmanskog carstva narednih skoro 5 vekova.
Nakon pada Carigrada 1453. i nestankom Vizantijskog carstva, sultan Mehmed II je 1454. godine potvrdio carigradskog patrijarha za duhovnog vođu svih pravoslavnih hrišćana u Osmanskom carstvu. Carigradski patrijarh je zato podržavao otomanska osvajanja, a Srpska i Bugarska pravoslavna crkva su izgubili svoju autokefalnost. Sveštenstvo u tim negrčkim crkvama je imenovao carigradski patrijarh, a Patrijaršija je bila odgovorna za prikupljanje poreza. Saradnja pravoslavne crkve i Turaka je pored fizičkog omogućila i kulturni opstanak pravoslavlja u Otomanskom carstvu. Grčki i jermenski sveštenici su imali prednost nad srpskim, bugarskim i rumunskim sveštenicima. Sultan je 1767. godine raspustio Ohridsku arhiepiskopiju, što je još više ojačalo uticaj grčke crkve među Slovenima. Pravoslavna crkva je svoj položaj u otomanskom društvu dugovala tome činjenici da nijedna druga pravoslavna država do polovine 17. veka nije ugrožavala Osmansko carstvo. Rusko-turski ratovi su narušili ovaj odnos, a posle Rusko-turskog rata 1768-1774 i Kučuk-Kajnadžirskim mirom Rusija je postala zaštitnik svih pravoslavnih hrišćana u Osmanskom carstvu.
Tokom turske vladavine u ovoj oblasti, zbog doseljavanja turskog stanovništva i islamizacije, živeo je značajan broj muslimanskog stanovništva. Za vreme turske vladavine Skoplje i Bitolj su bili središta dva ejaleta. Dolina Vardara, koja je kasnije postala centralni deo Severne Makedonije, je bila u sastavu Otomanskog carstva sve do Prvog balkanskog rata, uz izuzetak kratkog perioda tokom 1878, kada su je zauzeli Rusi tokom Rusko-turskog rata 1877—1878. kada je pripala Bugarskoj. Tokom Ilindenskog ustanka u južnom delu današnje Severne Makedonije ustanici su osnovali kratkotrajnu Kruševsku republiku.[3]
Pre početka Prvog balkanskog rata, Srbija i Bugarska su odlučile da današnja teritorija Severne Makedonije dobije status autonomije, a ukoliko to bude nemoguće - da bude podeljena po liniji Kriva Palanka-Ohrid, nakon što Osmansko carstvo bude poraženo. Bugari nisu ispoštovali obavezu o delovanju svoje vojske u Makedoniji nego su skoro svu vojsku usmerili prema Istanbulu gde su uz ugovorom neplaniranu pomoć srpske vojske pružili pomoć u zauzimanju Jedrene, pa zato Srbija nije imala obavezu da poštuje ugovor sa Bugarskom.
Savremeno doba uredi
Kraljevina Srbija i Kraljevina Jugoslavija uredi
Bugarska se smatrala oštećenom pri podeli Makedonije, te je započela Drugi balkanski rat. Kada su Srbija, Grčka, Rumunija i Turska pobedile Bugarsku u Drugom balkanskom ratu, Vardarska Makedonija (danas Severna Makedonija) je postala sastavni deo Srbije (1913—1915), Egejska Makedonija je pripala Grčkoj, a Pirinska Makedonija Bugarskoj. Unutrašnja Makedonska Revolucionarna Organizacija — VMRO je osnovana 1893. u Solunu, sa ciljem da Makedonija dobije autonomiju u okvirima Turske, kako bi kasnije postala deo Bugarske. Ova organizacija je imala izrazito antisrpski karakter. U Prvom svetskom ratu (1914—1918) je kao deo Kraljevine Srbije bila okupirana je od strane Bugarske, koja je počela da vrši nasilnu bugarizaciju domaćeg stanovništva.
Posle rata je postala deo Kraljevine Srba, Hrvata i Slovenaca (1918—1941).[4] Članovi VMRO-a su zajedno sa ustašama izvršili atentat na kralja Jugoslavije Aleksandra I Karađorđevića u Marselju 1934. U okviru Kraljevine SHS, teritorija Vardarske Makedonije je bila deo provincije Južne Srbije, a potom (od 1922. godine) je podeljena na tri oblasti (Skopsku, Bregalničku i Bitoljsku). Od 1929. do 1941. godine je činila glavni deo Vardarske banovine, čije se upravno sedište nalazilo u Skoplju.
Drugi svetski rat uredi
Nakon Aprilskog rata, jugoslovenski deo Makedonije podelile su italijanska marionetska Velika Albanija i Kraljevina Bugarska. Pokrajinsko rukovodstvo KPJ na čelu sa probugarski orijentisanim sekretarom Metodijem Šatorovim oklevalo je da podigne oružani ustanak protiv okupatora. Nakon uklanjanja Šatorova i započetih priprema, oružani ustanak u Makedoniji započeo je 11. oktobra 1941. godine, napadom Prilepskog partizanskog odreda na bugarsku stanicu u Prilepu. Ustanak je počeo da se omasovljuje tek početkom 1942. godine. Bugari su zauzeli veći, istočni i središnji, deo Vardarske Makedonije, dok je zapadni deo ušao u sastav Kraljevine Albanije, koja je bila italijanski protektorat.
Antifašističko sobranje narodnog oslobođenja Makedonije (ASNOM) je predstavljalo vrhovno predstavničko, zakonodavno i izvršno telo Demokratske Federalne Makedonije u periodu od avgusta 1944. do aprila 1945. godine. Konstituisana je 2. avgusta 1944. godine, na svom Prvom zasedanju, a 16. aprila 1945, na Trećem zasedanju je preraslo u Narodnu skupštinu Makedonije.[5]
Inicijativni odbor za osnovanje ASNOM-a formiran je novembra 1943. godine u selu Crvena voda. U njegovom sastavu nalazili su se: Metodije Andonov Čento (predsednik), Strahil Gigov (sekretar), Cvetko Uzunovski, Venko Markovski i Mihajlo Apostolski.
Narodna/Socijalistička Republika Makedonija uredi
Posle rata Vardarska Makedonija više nije bila sastavni deo Srbije već je na tom prostoru formirana Narodna Republika Makedonija, kasnije Socijalistička Republika Makedonija. Ona je u periodu od 1945. do 1991. godine bila federalna jedinica SFRJ.
Zadaci prve vlade novoformirane republike bili su poboljšavanje zdravstvene zaštite, iskorenjivanje nepismenosti, standardizacija posebne makedonske azbuke i makedonskog jezika u odnosu na srpsku azbuku i srpski jezik, razvoj prosvetnog sistema i ostalo. Bila je pokrenuta i ubrzana industrijalizacija.
Glavni grad Narodne Republike Makedonije, Skoplje je 26. juna 1963. godine zadesio jak zemljotres, jačine 9 stepeni merkalijeve skale, koji je načinio velike ljudske žrtve (1.070 mrtvih i oko 4.000 povređenih) i ogromnu materijalnu štetu (90% građevina je bilo porušeno).
Makedonska pravoslavna crkva nastala je nekanonskim odvajanjem od Srpske pravoslavne crkve 17. jula 1967. godine.
Severna Makedonija uredi
Građani SR Makedonije su na referendumu 8. septembra 1991. izglasali nezavisnost SR Makedonije od SFRJ. Međutim, međunarodno priznanje države je usporavala Grčka zbog spora oko imena nove države i njenih simbola. Kao kompromis, Ujedinjene nacije su 1993. priznale novu državu pod imenom Bivša Jugoslovenska Republika Makedonija. Grčka je i dalje bila nezadovoljna i februara 1994. je uvela trgovinsku blokadu. Blokada je ukinuta u septembru 1995. kada je Republika Makedonija promenila izgled svoje zastave i delove svog ustava koji su joj dozvoljavali da se meša u unutrašnje probleme drugih država.
Severna Makedonija je jedina republika koja se od SFRJ odvojila bez rata. Ipak, stanje je ozbiljno destabilizovano tokom rata na Kosmetu, kada je veliki broj kosovskih Albanaca izbegao u Severnu Makedoniju. Iako su se izbeglice vratile na Kosmet posle rata, albanski nacionalisti sa obe strane granice su se pobunili sa ciljem ostvarivanja autonomije ili nezavisnosti delova Severne Makedonije naseljenih Albancima. Sukobi između makedonske vojske i policije i albanskih separatista su se vodili na severu i zapadu države, između marta i juna 2001. Rat je okončan intervencijom NATO pakta, koji je nadgledao uspostavljanje primirja. Po odredbama Ohridskog sporazuma, makedonska vlada se obavezala da dozvoli veći stepen političke moći i kulturne autonomije albanskoj manjini. Albanska strana se obavezala da se odrekne separatističkih zahteva i prizna sve makedonske institucije, kao i da se razoruža i preda sve oružje NATO paktu.[6]
Sukobi u Severnoj Makedoniji 2001. uredi
Sukobi u Severnoj Makedoniji počinju februara 2001. godine u pograničnom selu Tanuševci. Nakon dvonedeljnih okršaja albanski gerilci se spuštaju prema Tetovu. Makedonske snage 23. marta kreću u široku akciju protiv pripadnika Oslobodilačke nacionalne armije na području Tetova i nanose im poraz.
Dana 28. aprila albanski teroristi su postavili zasedu i ubili osam makedonskih vojnika što izaziva revolt širom Severne Makedonije. Taj događaj je poznat kao Masakr kod Vejce.
Dana 4. maja između tri i četiri hiljade albanskih gerilaca upada sa Kosova i Metohije na makedonsku teritoriju i u prvom naletu osvajaju sedam makedonskih i srpskih sela u okolini Kumanova. Armija Severne Makedonije započinje ofanzivu u kumanovskom kraju. Vode se teške borbe oko sela Slupčane, Vaksince, Lipkovo, Orizare, Otlja. Albanski teroristi pomeraju težište sukoba južnije.
Dana 9. juna započinje nova ofanziva makedonske armije na sela Matejče i Slupčane.
Dana 22. juna započinje najžešća ofanziva na Aračinovo, selo posle tri dana borbe pada u ruke makedonskih snaga.
Dana 8. avgusta albanski teroristi su postavili zasedu na auto-put Skoplje - Tetovo i ubili deset makedonskih vojnika. Taj događaj je poznat kao Masakr kod Karpalaka.
Dana 10. avgusta albanski teroristi su postavili zasedu na Ljubotenski bačila i ubili osam makedonskih vojnika sa minom.
U julu se vode sporadične borbe da bi u avgustu ponovo dobile na intenzitetu, naime 10. avgusta tzv. kosovski zaštitni korpus napada selo Raduša koje uz velike gubitke zauzimaju. S druge strane makedonske snage uspostavljaju kontrolu nad Tetovom koje je bilo sedmicama izloženo napadima Albanaca.
Reference uredi
- ^ „Paeonia”. Encyclopedia Britannica online.
- ^ „Dušanov zakonik”. Pristupljeno 1. 4. 2013. Arhivirano na sajtu Wayback Machine (2. septembar 2012)
- ^ Ilinden - simbol na nepokorot Arhivirano na sajtu Wayback Machine (24. septembar 2011), makedonskosonce.com, 18. 5. 2015.
- ^ „Balkanski ratovi 1821—1913.”. Velika enciklopedija istorije (na jeziku: (jezik: srpski)). Novi Sad: Zmaj. 2004. str. 377. ISBN 978-86-489-0394-5. „U avgustu je potpisan Bukureštanski mir. Makedonija je podeljena između Grčka i Srbije, a Rumunija je dobila deo bugarske teritorije.”
- ^ Makedonska enciklopedija, MANU, Skoplje, 2009, 67. str.
- ^ Tekstot na Ohridskiot ramkoven dogovor
Literatura uredi
- Ostrogorski, Georgije (1965). Serska oblast posle Dušanove smrti. Beograd: Naučno delo.
- Ostrogorski, Georgije (1969). Istorija Vizantije. Beograd: Prosveta.
- Ostrogorski, Georgije (1970). Vizantija i Sloveni. Beograd: Prosveta.
- Rajičić, Miodrag (1954). „Osnovno jezgro države Dejanovića: Prilozi našoj istoriskoj geografiji”. Istoriski časopis. 4 (1952—1953): 227—243.
- Hadži-Vasiljević, Jovan (1930). Skoplje i njegova okolina: Istoriska, etnografska i kulturno-politička izlaganja. Beograd: Štamparija Sveti Sava.
Spoljašnje veze uredi
