Ulica cara Dušana (Stari grad)
  Ulica cara Dušana
| |
|---|---|
  | |
| Opština | Stari grad |
| Početak | Zoološki vrt |
| Kraj | Skadarska ulica (Skadarlija) |
| Dužina | 1300 metara m |
| Širina | 18 metara m |
| Stvorena | pre XVI veka |
| Nazvana | XIX vek |
| Stari nazivi | Vidinski drum
Vidinski sokak (1790) Vidinkapijska (1848) Die lange Gasse (srp. Duga) Cara Dušana (1872) |
 | |
|
Ulica cara Dušana 1930. godine
 
| |
Ulica cara Dušana (kolokvijalno: Dušanova ulica) je jedna od prometnijih ulica u Beogradu i nalazi se u Gradskoj opštini Stari grad.
Prostire se od Dunavskog obdaništa (Predškolske ustanove „Dečji dani“) na raskrsnici sa Ulicom Pjarona de Mondezira do Skadarske ulice (Skadarlije). Dugačka je oko 1300 metara.
Meštani Dorćola je najčešće zovu Dušanova ulica. Obično se uzima da ona razdvaja Gornji i Donji Dorćol, odnosno nekadašnje prostore Jalije i Zereka.
Istorijat uredi
Turska vladavina Beogradom uredi
Bezistan i karavansaraj Mehmed-paše Sokolovića uredi
Bezistan i karavansaraj koje je podigao veliki vezir Mehmed-paša Sokolović između 1572. i 1578. godine, nalazili su se na „...u samoj velikoj čaršiji ili na glavnom trgu Donje čaršije, na mestu koje danas zapremaju delovi ulica i prednji deo bloka između Dušanove, Tadeuša Košćuška i Strahinjića Bana ulice.“[1] Sam bezistan se nalazio na parnoj strani Dušanove ulice.
Put koji je izlazio iz unutrašnje Vidin kapije na Donjem gradu Beogradske tvrđave, u početku je nazivan Vidinski drum. Završavao se kod spoljne, gradske ili varoške Vidin kapije, koja je postojala do XIX veka na mestu današnje Prve beogradske gimnazije.
Austrijska vladavina Beogradom (1717—1739) uredi
U vreme austrijske vladavine Beogradom od 1717. do 1739. godine, grad je počeo da dobija barokni izgled i da podseća na podunavske varoši Habzburške monarhije. Iz grada je iseljen najveći broj turskog stanovništva i počelo je sistematsko naseljavanje nemačkog stanovništva, koje je trajalo do 1726. godine. Džamije u tvrđavi su srušene tokom opsade, dok su one u varoši sačuvane, ali pretvorene u objekte za vojne potrebe ili pretvorene u katoličke bogomolje, poput Bajrakli džamije koja je postala jezuitski samostan.
Princ Eugen Savojski, koji je predvodio napad na Beograd, kratko je stanovao u karavansaraju Mehmed-paše Sokolovića, jer se ubrzo vratio u Beč i nastavio nove ratne pripreme.[2]
Dušanova ulica se u to vreme naziva Lange Gasse (srp. Duga ulica). Ona postaje centar nemačke varoši i biva proširena.
Na uglu Cara Dušana i Kapetan Mišine ulice, nalazila zgradi iz vremena austrijske vladavine, koja je zbog blizine spoljne Vidin kapije služila kao stražara. O ovoj zgradi je pisao Branislav Nušić: „Još za vreme austrijske vladavine Beogradom postojala je tu zgrada koja je morala biti kakva vojnička ustanova. (...) Ta mala stražarska kasarna imala je dva sprava; na gornjem je stanovao starešina straže, a dole vojska. Tu se svaki prolaznik, koji bi izlazio iz varoši ili ulazio u varoš, morao prijaviti. Na toj zgradi, spolja, bio je istaknut veliki crni orao, austrijski grb.“ Kasnije je stražara pretvorena u kafanu, a pošto se i dalje nazirao austrijski orao, nakon dva veka, nazvana je „Kod crnog orla“.
Guvernerova palata uredi
Palata guvernera Srbije, prema istoričaru Željku Škalameri, nalazila se: „...u blizini Pirinčane, tada Vojne apoteke, u naspramnom bloku s desne strane današnje Dušanove ulice.“[3] Tu je stanovao guverner feldmaršal Karl Aleksandar, vojvoda od Virtemberga.
Guvernerova palata se nalazila u okviru velikog administrativnog kompleksa između Dušanove, Gospodar Jovanove, Rige od Fere i Ulice Kralja Petra.
Vidinski drum uredi
Prostiranje između gradske ili unutrašnje i varoške ili spoljne Vidin kapije, odredio je da ova ulica većim delom svoje istorije bude povezana sa ovim toponimom, te je nazivana Vidinski sokak, Vidinkapijska, Vidinska džada i Vidinski drum.
Nastanak Dorćola uredi
Raskrsnica Ulice cara Dušana i Ulice kralja Petra se uzima za nultu tačku Dorćola, naselja u najstarijem jezgru Beograda. Književnica i akademik Svetlana Velmar-Janković je zapisala: „Onima koji dobro poznaju istoriju ovoga kraja nije predstavljao napor da utvrde da se krug podudara sa središtem ove raskrsnice koja se nekada zvala Dort-jol, što, na turskom, znači četiri puta ili četiri sokaka i po kojem je, docnije, ceo kraj na padini prema Dunavu dobio ime. Za to je središte i za tu raskrsnicu na kojoj se danas seku ulice Dušanova i Kralja Petra, vezano je dosta verodostojno usmeno predanje.“[4]
Velmar-Janković je tvrdila, pozivajući se na tvrdnje Filipa Hristića, da su na ovoj raskrsnici izvršavanje smrtne kazne u vreme turske vladavine Beogradom.[4]
Međuratni period uredi
Krivina na uglu sa ulicom maršala Pilsudskog (Tadeuša Košćuškog) izdignuta je i proširena u avgustu 1939. za potrebe automobilske trke sledećeg meseca.[5]
Kafana gostionica „B. Nušić“ uredi
Nalazila se u Ulici cara Dušana 20 i otvorena je pre 1860. godine. Prvobitno je nosila ime „Visoki Dečani“, ali je 30-ih godina promenila naziv u „B. Nušić“ u čast komediografa Branislava Nušića. Vlasnici i rentijeri su se često smenjivali: Milan Nikolić (1912), braća Đorđević (1912–1922), Mihajlo Marković (1922–1933), Mara Ristić (1933) i V. Petrović (1933–1941).
U ovoj kafani je 1935. godine, održana skupština Udruženja branilaca Beograda 1915., povodom 20. godišnjice odbrane Beograda u Prvom svetskom ratu. Lokacija je odabrana i iz razloga blizine mesta na kojem su vođene borbe.
Razvoj tramvajskog saobraćaja uredi
Šine za tramvaj u smeru prema Skadarliji, postavljene su 1922. godine.
Poznati stanovnici uredi
Narednik Srpske vojske iz Balkanskih ratova i Prvog svetskog rata Sofija Jovanović je rođena u Dušanovoj ulici, gde je njen otac držao mesarsku radnju.
Savremena istorija uredi
Eksplozija bombe i pogibija Boška Raičevića uredi
Dana 22. juna 2012. godine, prilikom eksplozije bombe u automobilu koji je stajao na semaforu ispred zgrade Službe katastra nepokretnosti u Ulici cara Dušana br. 1, poginuo je Boško Raičević, saradnik kriminalne grupe iz Surčina.[6] Najpre se verovalo da je reč o ubistvu, ali je policijska istraga utvrdila je do eksplozije došlo zbog bombe kojom je Raičević nespretno rukovao u svom automobilu.[7]
Ubistvo ispred Konobe „Akustik” uredi
Prilikom policijske intervencije 24. septembra 2017. godine oko 02.00 časa, zbog sukoba grupe muškaraca ispred Konobe „Akustik” u Ulici cara Dušana br. 13, došlo je do pucnjave u kojoj je policijski službenik ubio čoveka koji je ranio vlasnika konobe, prilikom pokušaja bekstva.[8]
Rekonstrukcija ulice 2020. godine uredi
Rekonstrukcija Ulice cara Dušana je najavljivana godinama. Počela je u sklopu završne faze rekonstrukcije Ulice kraljice Marije, Ulice 27. marta i Ulice Džordža Vašingtona, koje se nadovezuju na Ulicu cara Dušana. Radovi na Ulici kraljice Marije, kao prvoj etapi velike rekonstrukcije, otpočeli su 15. jula 2019. godine.[9]
Manji deo Dušanove ulice je rekonstruisan u fazi radova na potezu između Bulevara despota Stefana i Francuske ulice. Rekonstrukcija od Francuske ulice do Ulice Tadeuša Košćuška, počela je 25. juna 2020. godine.[10]
Najpre je ulica zatvorena do Ulice kralja Petra i Dubrovačke ulice, kako bi se preusmeravala vozila gradskog saobraćaja kroz Dubrovačku ulicu. Potom su počeli i radovi na poslednjem delu do Ulice Tadeuša Košćuška.
Znameniti objekti i kulturna dobra uredi
Dunavsko obdanište uredi
Dunavsko obdanište se nalazi u Ulici cara Dušana br. 1, na raskrsnici sa Ulicom Tadeuša Košćuška.
Smešteno je u vili koju je za potrebe dečijeg smeštaja poklonika kraljica Marija Karađorđević.[11] U drugoj polovini 1930-tih u vrtiću je bilo 50 - 60 dece.[12][13]
Od 1. januara 1978. godine, nalazi se u sastavu jedinstvene predškolske organizacije na teritoriji Gradske opštine Stari grad, koja od 1990. godine nosi naziv Predškolska ustanove „Dečji dani.“
Kuća Elijasa Flajšmana uredi
Kuća Elijasa Flajšmana je najstarija kuća na teritoriji Beograda, ukoliko se ne računa kafana „Beli medved“ u Zemunu, koja je nastala sredinom 18. veka, a postojala je zasigurno 1658. godine. Nalazi se u Ulici cara Dušana br. 10.
Građena je u baroknom stilu između 1724. i 1727. godine, prema projektu generala barona Nikole Doksata de Moreza, koji je tokom austrijske vladavine Beogradom izvršio obimnu rekonstrukciju Beogradske tvrđave i tako postao prvi beogradski urbanista. Kuća se nalazila u okviru kompleksa vojnih objekata i dvora kneza Eugena Savojskog, međusobno povezanih podzemnim tunelima. Vanredni profesor Arhitektonskog fakulteta Univerziteta u Beogradu Zoran Đukanović smatra da je de Morezovo uređenje grada trebalo da stvori: „...najsavršenija odbrambena mašina i prvi neprobojni bastion odbrane Austrougarskog carstva, Evrope i hrišćanstva...“[14]
Pripadala je Elijasu Flajšmanu, remenaru (kožarskom trgovcu i zanatliji). Njena izgradnja je koštala 10.000 rajnskih forinti. Jedina je sačuvana od ukupno sedam istovetnih kuća koje su postojale u nizu, građenih po modelu koji se često sretao u podunavskim delovima Habzburškog carstva. Poseduje podrum, prizemlje i sprat. Hodnici u podrumu su poplavljeni nakon izgrade Hidroelentrane Đerdap, usled podizanja nivoa Dunava, tako da je danas u njih nemoguće ući.
Tokom Drugog svetskog rata, jedna nemačka vojna grupa je vršila istraživanje u podrumu kuće.
Prizemlje kuće je kroz istoriju uglavnom služilo za smeštaj zanatskih radnji, pa je tako do sredine 1950. godine bila smeštena i krojačka radionica „Narodni heroj Anđa Ranković“. Kasnije je otvorena pekara Đorđa A. Ilića, prva radnja u SFR Jugoslaviji sa 24-časovnim radnim vremenom tokom čitave godine. Kuća se pojavljuje u jednom kadru jugoslovenskog filma „Halo taksi“, u kojem je glavnu ulogu tumačio Bata Živojinović.
Od 1987. godine, nalazi se pod zaštitom države kao kulturno dobro („Službeni list grada Beograda“ br. 16/87).[15]
Danas se ispred kuće nalazi stanica javnog gradskog prevoza (tramvaji 2, 5, 10 i autobusi 24 i 79). U prizemlju su smeštene staklorezačka radnja „Staklopan“ i pekara „Lazarević“ od 19. februara 2008. godine.
Zgrada Društva Svetog Save uredi
Zgrada Društva Svetog Save je građena prema projektu čuvenog arhitekte Petra Bajalovića iz 1914. godine. Izgradnju je zaustavio početak Prvog svetskog rata, tako da je završena tek 1. maja 1924. godine. Nalazi se u Ulici cara Dušana br. 10, na uglu sa Ulicom braće Baruh.
Bilo je zamišljeno da se rentiranjem ove zgrade, obezbede sredstva za rad Društva Svetog Save. Tako su tu bile smeštene Bogoslovija Svetog Save, škola za gluvoneme, Društvo Stefan Dečanski...
U toku odbrane Beograda 1915. godine, zbog blizine fronta, zgrada je pretvorena u previjalište i vojnu bolnicu.
Zgrada je proglašena za spomenik kulture 1997. godine („Službeni glasnik RS br. 51/97“).
Dom Svetog Save uredi
Dom Svetog Save je izgrađen 1890. godine, prema projektu arhitekte Jovana Ilkića, a za potrebe kulturno-prosvetnog i humanitarnog Društva Svetog Save koje su osnovali profesor Velike škole i član Srpske kraljevske akademije Svetomir Nikolajević, pesnik Stevan Vladislav Kaćanski, književnik i novinar Milan Đ. Milićević (sekretar Srpskog učenog društva), Sreta Stojković, istoričari Ljubomir Kovačević i Panta Srećković, zatim trgovac Kosta Šumenković, filolog i diplomata Milojko Veselinović, pravnik Miloš Milojević i protosinđel Firmilijan (potonji episkop skopski), 24. avgusta/6. septembra 1886. godine, uz podršku kralja Milana Obrenovića i predsednika Ministarskog saveta Milutina Garašanina.[16]
Plac u vrednosti od 12.000 tadašnjih dinara za izgradnju ovog zdanja, Društvo je dobilo od Ministarstva građevina. Izgradnju su pomogli kralj Aleksandar Obrenović (2000 dinara), Beogradska opština (1000 dinara), Đorđe Vajfert sa 51.000 cigala i 849 dinara, kao i kraljica Natalija Obrenović sa 300 dinara. Prilozi su skupljani po čitavog Srbiji, kao i u inostranstvu.[17]
Zgrada je obnovljena nakon Prvog svetskog rata. Prema projektu Petra Bajalovića, dodat joj je treći sprat 1923. godine, a na fasadi su postavljeni grbovi južnoslovenskih zemalja po nacrtima Đoke Jovanovića.
U zgradi su bile smeštene Prva beogradska gimnazija od 1905. do 1939. godine[18] i kapela Svetog Aleksandra Nevskog (preteča crkve koja je kasnije podignuta u istoj ulici).
Komunističke vlasti su nakon Drugog svetskog rata, Društvu Svetog Save oduzele celokupnu imovinu.
Od 1983. godine, nalazi se pod zaštitom države kao nepokretno kulturno dobro („Službeni glasnik grada Beograda“ br. 4/83).[19]
Dom Svetog Save se nalazi u Ulici cara Dušana br. 13. Danas je u ovom zdanju smešten Fizički fakultet Univerziteta u Beogradu, dok se u podrumskim prostorijama smešteni Konoba „Akustik“ i klub „Atom akademija“.
Dorćolska osnovna škola (Tehnička škola Drvo art) uredi
Dorćolska osnovna škola je sagrađena 1893. godine, prema projektu arhitekte Milana Kapetanovića, autora idejnih rešenja zgrade Tehničkih fakulteta Univerziteta u Beogradu, Doma Jevrema Grujića, sinagoge u Ulici cara Uroša... Nalazi se u Ulici cara Dušana br. 23.
Od osnivanja do 1927. godine, nosila je ime „Srpska kraljevska osnovna škola“. Potom, postala je Osnovna škola „Janko Veselinović“. Među učiteljima ove škole je bio i Miladin Zarić, koji je samostalnom inicijativom izvršio deminiranje Starom savskog mosta, miniranog od nemačkih okupacionih vlasti tokom Beogradske operacije u oktobru 1944. godine.
Od 1969. godine, u zgradu je smeštena Drvnoprerađivačka škola „Momčilo Popović Ozren“, nazvana po šumarskom inženjeru, komandantu Ozrenskog partizanskog odreda koji je poginuo 1943. godine i proglašen za narodnog heroja.. Škola je dobila Republičku nagradu „25. maj“ kao najbolja stručna škola u SR Srbiji 1974. godine. Dograđen joj je stakleni objekat uoči 1986/87. školske godine, za potrebe praktične nastave.[20]
Novo ime je dobila 1987. godine i postala je Škola za drvoprerađivačku struku i pejzažnu arhitekturu „Momčilo Popović Ozren“, a od 1993. godine je nosila ime Tehnička škola za obradu drveta, unutrašnju dekoraciju i pejzažnu arhitekturu.
Današnje ime Tehnička škola „Drvo art“, ponela je 2008. godine.[20]
Rešenjem Zavoda za zaštitu spomenika kulture grada Beograda br. 205/3 od 3. marta 1966. godine, proglašena je za spomenik kulture.
Parno kupatilo braće Krsmanović uredi
Parno kupatilo braće Krsmanović se nalazi u Ulici cara Dušana br. 45a. Sagrađeno je 1901. godine na ostacima nekadašnjeg „Malog amama“ iz XVIII veka.
Proglašeno za kulturno dobro („Službeni glasnik RS“ br. 32/01).
Prva beogradska gimnazija uredi
Prva beogradska gimnazije je osnovana 18. juna 1839. godine kao Gimnazija beogradska, odlukom Namesništva na predlog Popečiteljstva prosveštenija.[21] Gimnazija je često menjala zgrade u kojima je radila, pa je tako od 1905. do 1939. godine, bila i u Domu Svetog Save u Dušanovoj ulici.
Direktor gimnazije Lazar Knežević je 1928. godine, prvi put zatražio od ministra prosvete da omogući izgradnju zgrade gimnazije. Isti zahtev je uputio i direktor Milan Janković 1932. godine. Odluka o izgradnji je doneta 1935. godine.
Beogradska opština je za potrebe zgrade gimnazije dodelila plac u Ulici cara Dušana br. 61.
Osveštanje kamena temeljca je upriličeno 20. septembra 1936. godine, a završena zgrada Prve muške realne gimnazije je osveštana 26. aprila 1938. godine. Samim tim, gimnazija je radila bez svoje zgrade 99 godina.
Profesor ove gimnazije iz vremena kada je dobila svoju zgradu, bio je Boris Tadić (predsednik Republike Srbije 2004-2012 i Demokratske stranke).
Od izgradnje zgrade, ovu gimnaziju su pohađali Vuk Jeremić (predsedavajući Generalne skupštine UN i ministar spoljnih poslova Republike Srbije), advokat Toma Fila, glumac Nikola Simić, glumac Feđa Stojanović, glumac Dragan Vujić Vujke, prof. dr Marija Bogdanović (prva žena rektor Univerziteta u Beogradu), košarkaš Dragan Kapičić (igrač KK Crvena zvezda, reprezentativac Jugoslavije i predsednik Košarkaškog saveza Srbije), Nemanja Šarović (dugogodišnji narodni poslanik i zamenik predsednika Srpske radikalne stranke), Milica Đurđević (predsednik Srpske stranke Zavetnici)...
Zgrada Prve beogradske gimnazije je proglašena za spomenik kulture 1989. godine („Službeni glasnik grada Beograda“ br. 12/89).[22]
Crkva Svetog Aleksandra Nevskog uredi
Crkva Svetog Aleksandra Nevskog ima tradiciju od 1877. godine i vremena Srpsko-turskih ratova, kada su ruski dobrovoljci sa generalom Mihailom Černjajevim dolazili da se bore za srpsku nezavisnost.
Sama crkva je podignuta tek 1929. godine. Projekat je izradila Jelisaveta Načić, beogradski opštinski arhitekta i prva žena arhitekta u Srbiji.
Ikonostas od belog venčačkog mermera, poklonio je kralj Aleksandar I Karađorđević, pojedinačno najveći dobrotvor ove crkve. Ovaj ikonostas je prvobitno bio predviđen za crkvu Svetog Đorđa na Oplencu, zadužbinu i mauzolej porodice Karađorđević.[23]
Crkva Svetog Aleksandra Nevskog se nalazi u statusu spomenika kulture od 1983. godine („Službeni list grada Beograda br. 4/83”).
Druge zgrade uredi
U zgradi na broju 4, bilo je organizovano previjalište tokom odbrane Beograda u Prvom svetskom ratu 1914. i 1915. godine.
Zgrada u Ulici cara Dušana br. 8, sagrađena je 1922. godine. U njenom prizemlju je kafanu držao izvesni "Čika Radojko". Kasnije se u tom lokalu nalazio C-market, potom Maksi i na kraju "Shop and go".
U Dušanovoj br. 10, Voja Jančić je držao piljarsku radnju.
U Dušanovoj br. 12, nalazila se kuća skoro istovetna kući Emilasa Flajšmana. Srušena je dvadesetih godina 20. veka, zbog izgradnje Fabrike trikotaže "Elka".
U kući koja se nalazila na broju 20, bio je Berbersko frizerski salon „Vukosavljević“, pre Drugog svetskog rata.
Na uglu Cara Dušana i Kralja Petra, nalazila se kafana „Dardaneli“.
U Dušanovoj ulici br. 46, nalazilo se sedište Humanitarnog društva „Nasušni hleb“, koje je imalo narodnu kuhinju za sirotinju. Radilo je od 1927. (ili novembra 1926.[24]), izdali su milioniti hleb 1936.[25][26] i to sa zlatnikom.[27]
U trošnoj kućici na broju 86, nalazila se kafana „Žabarac“.
Reference uredi
- ^ Škalemara, Željko (1973). „Lokacije nekih znamenitih beogradskih građevina XVI i XVIII veka: Bezistan i karavansaraj Mehmed paše Sokolovića - Pirinčanhan - Komandantova palata - Maurer kasarna - Spahijska kasarna” (PDF). Godišnjak grada Beograda. XX: 173.[mrtva veza]
- ^ Vuk, Željko (2019). Doksat: neimar baroknog Beograda. Beograd: Prosveta. str. 21. ISBN 978-86-07-02227-4.
- ^ Škalemara, Željko (1973). „Lokacije nekih znamenitih beogradskih građevina XVI i XVIII veka: Bezistan i karavansaraj Mehmed paše Sokolovića - Pirinčanhan - Komandantova palata - Maurer kasarna - Spahijska kasarna” (PDF). Godišnjak grada Beograda. 20: 177—178.[mrtva veza]
- ^ a b Velmar-Janković, Svetlana (2016). Dorćol. Beograd: Laguna. str. 214. ISBN 978-86-521-1455-9.
- ^ "Politika", 12. avg. 1939, str. 11
- ^ „Boško Raičević ubijen u centru Beograda”. 22. jun 2012.
- ^ „Blic: Raičević nije ubijen, greškom aktivirao bombu”.
- ^ „RTS: Pucnjava na Dorćolu, ubijen muškarac”. 24. septembar 2017.
- ^ „Novi radovi u centru grada: Od 15. juna kreće rekonstrukcija četiri bulevara”.
- ^ „Počela rekonstrukcija Ulice cara Dušana”.
- ^ „Dunavsko obdanište”.
- ^ "Vreme", 22. nov. 1936
- ^ "Vreme", 1. dec. 1940
- ^ „Pogubljenje na početku Knez Mihailove: Tragična sudbina graditelja Beogradske tvrđave”.
- ^ „Kuća u Ulici cara Dušana br. 10”.
- ^ „Istorijat Društva Sveti Sava”.
- ^ „Imovina Društva Svetog Save”.
- ^ Prva beogradska gimnazija: Istorijat škole od osnivanja do naših dana (1839-200). Beograd: Prva beogradska gimnazija. 2012. str. 34—35. ISBN 978-86-916181-0-0.
- ^ „Dom Svetog Save - sajt Zavoda za zaštitu spomenika kulture grada Beograda”.
- ^ a b „Istorijat Tehničke škole „Drvo art””.
- ^ „Kratka istorija Prve beogradske gimnazije”.
- ^ „Zgrada Prve beogradske gimnazije na sajtu Zavoda za zaštitu spomenika grada Beograda”.
- ^ Vujović, Branko (1979). „Dorćol i crkva Sv. Aleksandra Nevskog” (PDF). Godišnjak grada Beograda. XXVI: 143. Arhivirano iz originala (PDF) 31. 03. 2021. g. Pristupljeno 09. 08. 2020.
- ^ "Politika", 16. nov. 1939
- ^ "Politika", 1. nov. 1936
- ^ "Politika", 7. nov. 1937
- ^ "Vreme", 27. dec. 1936