Википедија

Centralni komitet Saveza komunista Jugoslavije

највиши партијски орган Савеза комуниста

Centralni komitet Saveza komunista Jugoslavije (skraćeno CK SKJ; mkd. Централен комитет на Сојуз на комунистите на Југославија sloven. Centralni komite Zveze komunistov Jugoslavije) bio je rukovodeći organ u Savezu komunista Jugoslavije između dva kongresa, od 1919. do 1990. godine. U periodu od 1945. do 1990. bio je najviši partijski organ u Jugoslaviji, u kome su bili zastupljeni predstavnici svih republičkih i pokrajinskih organizacija Saveza komunista. Nestao je sa političke scene januara 1990, raspadom Saveza komunista Jugoslavije.

Članovi najužeg rukovodstva KPJ, od 1938. do 1966. — Edvard Kardelj, Aleksandar Ranković i Josip Broz Tito, za vreme Sedmog kongresa SKJ 1958.

Zajedno sa Partijom, Centralni komitet više puta je menjao naziv – od aprila 1919. do juna 1920. zvao se Centralno partijsko veće SRPJ(k), od juna 1920. do februara 1925. Centralno partijsko veće KPJ, a od aprila 1925. do Šestog kongresa, novembra 1952. Centralni komitet Komunističke partije Jugoslavije (skraćeno CK KPJ; mkd. Централен комитет на Комунистичката партија на Југославија; sloven. Centralni komite Komunistične partije Jugoslavije).

Operativno telo Centralnog komiteta, predstavljao je najpre Izvršni odbor, od 1919. do 1925, potom Politički biro (Politbiro), od 1925. do 1952. i Izvršni komitet od 1952. do 1969. godine. Reformom Saveza komunista, oktobra 1966. formirano je Predsedništvo CK SKJ, koje je najpre bilo širi organ, na čijem se čelu nalazio Izvršni biro, odnosno Izvršni komitet, a potom od 1978. do 1990. uži organ sa predstavnicima republičkih i pokrajinskih organizacija Saveza komunista, po uzoru na Predsedništvo SFRJ.

Statutarna uloga uredi

Prema Statutu Saveza komunista Jugoslavije Centralni komitet bio je najviši organ Partije između dva Kongresa. Broj članova i način izbora Centralnog komiteta utvrđivao je Kongres svojom odlukom, nastojeći da prilikom izbora budu zastupljene sve republičke i pokrajinske organizacije, kao i Organizacija SKJ u JNA. U toku ilegalnog perioda rada Partije, pre Drugog svetskog rata, broj članova Centralnog komiteta kretao se od 20 do 30 članova, dok je nakon Drugog svetskog rata, broj članova Centralnog komiteta bio znatno veći. Na Petom kongresu (1948) izabran je Centralni komitet sa 63 člana, na Šestom kongresu (1952) sa 109 članova, na Sedmom kongresu (1958) sa 135 članova, na Osmom kongresu (1964) sa 155 članova, na Desetom kongresu (1974) sa 166 članova, na Jedanaestom kongresu (1978), na Dvanaestom kongresu (1982) sa 163 člana i na Trinaestom kongresu (1986) sa 157 članova.

 
Amblem Saveza komunista Jugoslavije

Među zadacima rada Centralnog komiteta bili su:

  • donošenje odluke o sazivanju i načinu pripreme Kongresa. U posleratnom periodu, Kongresi KPJ/SKJ održavani su najpre u razmaku od šest (1948—1952—1958—1964), potom pet (1964—1969—1974) i na kraju četiri godine (1974—1978—1982—1986—1990)
  • definisanje, u skladu sa odlukama Kongresa, politike Partije između dva Kongresa
  • izbor novih članova Centralnog komiteta, na mesto onih koji nisu u mogućnosti da obavljaju funkciju (preminuli, smenjeni ili podneli ostavku). U predratnom periodu rada KPJ, na Kongresima i Konferencijama su pored članova Centralnog komiteta, birani i kandidati za članove Centralnog komiteta, koji su kasnije imenovani za članove umesto uhapšenih, ubijenih ili smenjenih članova. Praksa izbora kandidata za članove Centralnog komiteta zadržan je i na prvom posleratnom kongresu 1948. godine
  • obrazovanje stalnih i privremenih tela sa određenim zadacima (komisije i dr)
  • izbor i razrešavanje partijskih organa

Izvršni organ uredi

Centralni komitet Saveza komunista Jugoslavije imao je svoj izvršni organ, koji se menjao kroz istoriju. Od Prvog kongresa SRPJ(k), aprila 1919. do aprila 1925. operativni organ Centralnog partijskog veća bio je Izvršni odbor. Centralno partijsko veće je aprila 1925. preimenovano u Centralni komitet, a usvajanjem novog Statuta na Trećem kongresu maja 1926. njegov izvršni organ postao je Politički biro (Politbiro). Ovi organi predstavljali su uži krug članova Centralnog komiteta koji su rukovodili partijom, zajedno sa političkim i organizacionim sekretarom. Prilikom izbora prvog rukovodstva KPJ u zemlji, nakon dugogodišnjih frakcijskih borbi i boravka CK KPJ u emigraciji, na Petoj zemaljskoj konferenciji, oktobra 1940. izabran je Politbiro od sedam članova, a na posleratnom Petom kongresu, održanom jula 1948. Politbiro od 9 članova.

Na Šestom kongresu, održanom novembra 1952, izvršena je transformacija Komunističke partije u Savez komunista, pa je umesto Politbiroa formiran Izvršni komitet od 13 članova na čijem se čelu nalazio Sekretarijat od 6 članova. Na Sedmom, 1958. i Osmom kongresu, 1964. godine biran je Izvršni komitet od 15, odnosno 19 članova. Prilikom reorganizacije Saveza komunista, oktobra 1966. formiran je nov organ — Predsedništvo CK SKJ, koje se nalazilo između Centralnog i Izvršnog komiteta i brojalo 35 članova.

U duhu reorganizacije SKJ, započete 1966, na Devetom kongresu održanom marta 1969. ukinut je Centralni komitet, a umesto njega najviše telo između dva Kongresa bilo je Predsedništvo SKJ, koje su sačinjavali delegati iz svih republičkih i pokrajinskih organizacija, kao i organizacije SK u JNA. Izvršni organ Predsedništva bio je Izvršni biro, čijim je radom rukovodio predsednik SKJ. Na Kongresu je pored Predsedništva i Izvršnog odbora, kao treći najviši organ SKJ, formirana Konferencija SKJ, koja se sastojala iz stalnog i promenljivog dela.

Na Desetom kongresu SKJ, održanom maja 1974, vraćen je Centralni komitet, kao najviše telo između dva Kongresa, a njegovo operativno telo postalo je Predsedništvo CK SKJ, sastavljeno od 38 članova — po četiri iz svake republičke, po dva iz svake pokrajinske organizacije i jedan iz organizacije SK u JNA. Na čelu Predsedništva SKJ nalazio se Izvršni komitet od 12 članova. Na Jedanaestom (1978) i Dvanaestom kongresu (1982), kao operativno telo Centralnog komiteta izabrano je Predsedništvo SKJ od 23 člana, koje je po sastavu bilo slično Predsedništvu SFRJ, odnosno imalo je predstavnike iz svih republičkih i pokrajinskih organizacija — po tri člana CK SKJ iz svake republike, po dva člana CK SKJ iz pokrajina i jedan član CK SKJ iz organizacije SK u JNA. Takođe, članovi Predsedništva bili su po funkciji predsednici Centralnih komiteta u republikama, predsednici Pokrajinskih komiteta u pokrajinama i predsednik Komiteta Organizacije SK u JNA.

Istorijat uredi

1919–1928. uredi

Na Kongresu ujedinjenja, održanom aprila 1919. u Beogradu, formirana je Socijalistička radnička partija Jugoslavije (komunista) i tada je izabrano prvo Centralno partijsko veće od 31 člana, na čijem se čelu nalazio Izvršni odbor od 8 članova. Za sekretare Izvršnog odbora CPV imenovani su Filip Filipović i Živko Topalović, a za organizacionog sekretara Vladimir Čopić.[1] Juna 1920. na Drugom kongresu u Vukovaru, došlo je do rascepa u rukovodstvu partije na dve frakcije — revolucionarnu i reformističku. Kako je revolucionarna frakcije odnela pobedu, usvojen je novi Program kojim je partiji promenjen naziv u Komunistička partija Jugoslavije. Tada je formirano novo Centralno partijsko veće od 16 članova, na čijem se čelu nalazio Izvršni odbor. Za predsednike Izvršnog odbora CPV izabrani su Pavle Pavlović i Jakov Lastrić, a za sekretare Sima Marković i Filip Filipović.[2]

 
Filip Filipović

Komunistička partija je na parlamentarnim i opštinskim izborima, održanim tokom 1920, ostvarila dobar rezultat — na izborima za Ustavotvornu skupštinu osvojila je 58 mandata, a na opštinskim izborima u Srbiji i Makedoniji vlast u 37 gradskih i seoskih opština, takođe, dobar izborni rezultat postignut je na opštinskim izborima u Sloveniji, Hrvatskoj, Bosni i Hercegovini i Crnoj Gori. Uplašena, izbornim rezultatom KPJ, kao i nizom štrajkova vođenih tokom godine, od kojih je najveći bio rudarski, poznat kao Husinska buna, Vlada Kraljevstva SHS donela je decembra 1920. Obznanu kojom je privremeno zabranjen rad Komunističke partije do donošenja Ustava.[3]

Juna 1921. Centralno partijsko veće, u skladu na novim okolnostima, donelo je odluku o sastavu tzv. Zameničkog Izvršnog odbora, koji bi trebalo da rukovodi Partijom, ukoliko dođe do hapšenja članova Izvršnog odbora, a za njegove članove su imenovani — Triša Kaclerović, Moša Pijade, Kosta Novaković, Draga Stefanović, Lovro Klemenčič i Slavko Kaurić. Dva meseca kasnije, usled revolucionarnog terora, na koji su se odlučili pojedini članovi KPJ, koji su izvršili atentate na ministra Milorada Draškovića i prestolonaslednika Aleksandra Karađorđevića, Narodna skupština Kraljevstva SHS donela je 1. avgusta 1921. Zakon o zaštiti države, kojim je definitivno zabranjen rad Komunističke partije Jugoslavije, njeni poslanici isključeni iz Skupštine, a članovi Izvršnog odbora uhapšeni i izvedeni pred sud. Februara 1922. petorica uhapšenih članova Izvršnog odbora, iako sud nije uspeo da dokaže njihovu vezu sa počiniocima atentata, osuđena su na dvogodišnje zatvorske kazne.[4]

Nakon zabrane rada KPJ i hapšenja članova njenog rukovodstva, Zamenički izvršni odbor preuzeo je rukovođenje partijom i pristupio stvaranju ilegalnih partijskih organizacija i nastojao da obezbedi mogućnosti za legalnu političku aktivnost.[5] Od članova rukovodstva KPJ koji su uspeli da izbegnu hapšenje i odu iz Jugoslavije, septembra 1921. u Beču je formiran Izvršni odbor u emigraciji, na čijem se čelu nalazio Sima Marković. Različiti stavovi ova dva rukovodstva počela su da stvaraju zabunu i otežavaju partijski rad, pa je jula 1922. održana Prva zemaljska konferencija KPJ, na kojoj su formirana dva rukovodeća centra Partije — Zamenički odbor, koji se nalazio u zemlji i Zagranični odbor, koji se nalazio u Beču. Tada je došlo i do formiranja dve frakcije u rukovodstvu partije – „desnu frakciju“ predvodio je Sima Marković i članovi rukovodstva, koji su bili u inostranstvu, dok su „levu frakciju“ predvodili Triša Kaclerović, Kosta Novaković, Pavle Pavlović i drugi kadrovi, koji su se nalazili u zemlji. U skladu sa novonastalim okolnostima, Centralno partijsko veće postalo je manje operativno telo i imalo je svega 8 članova — Sima Marković, Ljuba Radovanović, Laza Stefanović, Mihailo Todorović, Đuro Đaković, Milorad Barajević, Dragutin Bukvić i Triša Kaclerović.[6]

 
Sima Marković

Tokom 1922. rukovodstvo KPJ radilo je na formiranju nove legalne partije — Nezavisne radnička partija Jugoslavije (NRPJ), koja je formirana januara 1923. godine. Do kraja godine ova partija uspela je da okupi oko 3.500 članova, ali usled slabe organizacije, na parlamentarnim izborima marta 1923. nije uspela da osvoji nijedan mandat. Slab izborni rezultat, kao i neslaganja oko uloge Nezavisnih sindikata, produbili su krizu u rukovodstvu KPJ, pa je maja 1923. u Beču održana Druga zemaljska konferencija KPJ na kojoj su u članstvo Centralnog partijskog veća izabrani — Triša Kaclerović, Vasilije Srzentić, Đuro Đaković, Đuro Cvijić, Jakob Žorga, Sima Miljuš i Jožef Hermal.[7]

Sukobi „leve” i „desne” frakcije u rukovodstvu KPJ, obeležili su i narednu Treću zemaljsku konferenciju, održanu januara 1924. u Beogradu, na kojoj su za članove Centralnog partijskog veća izabrani — Triša Kaclerović, Filip Filipović, Sima Miljuš, Kosta Novaković, Vladimir Čopić, Laza Stefanović i Jakob Žorga. Usled obnove ilegalnog partijskog rada, kao i sve većeg uticaja na radnike, ostvarenih preko Nezavisnih sindikata i Nezavisne radničke partije, Vlada Kraljevine SHS zabranila je jula 1924. rad NRPJ, čime je onemogućen dalji legalan način rada KPJ.[8] Od jeseni 1924. do proleća 1925. u rukovodstvu KPJ je tekla rasprava o spornim pitanjima, a posebno o nacionalnom pitanju, nakon koje je partijska opozicija napustila KPJ. Demoralisani partijskim sukobima, članovi CK KPJ Triša Kaclerović, Sima Miljuš i Pavle Pavlović napustili su partijski rad. O sukobima u rukovodstvu KPJ, raspravljano je na Petom plenumu Izvršnog komiteta Kominterne, aprila 1925. kada je doneta odluka da se sazove kongres, na kome bi se raspravila sporna pitanja i formiran privremeni Centralni komitet sa zadatkom da pripremi Kongres. U članstvo privremenog CK izabrani su Triša Kaclerović, Simo Miljuš, Lazar Stefanović, Đuro Cvijić i dr.[9]

Na Trećem kongresu KPJ, održanom maja 1926. u Beču, u pokušaju otklona problema frakcionaških podela, odlučeno je da se formira novi Centralni komitet, u koji su ušli predstavnici obe frakcije i nekoliko mlađih članova, koji nisu pripadali ni jednoj frakciji. Ovaj Centralni komitet brojao je 16 članova, a na njegovom čelu nalazio se Politički biro (Politbiro) od sedam članova — Đuro Đaković, Jakob Žorga, Rajko Jovanović, Sima Marković, Đuro Salaj, Laza Stefanović i Radomir Vujović, dok je za sekretara CK KPJ izabran Sima Marković. Uprkos jedinstvu ispoljenom na Kongresu, rascep unutar rukovodstva na „levu” i „desnu” frakciju sve više se prenosio na partijske organizacije preteći da dovede do rascepa Partije. Usled frakcionaških borbi, KPJ nije uspela da centralizuje svoju organizaciju, pa je tokom 1927. i 1928. sve više dolazilo do jačanja „antifrakcijske struje” unutar KPJ, koju su uglavnom sačinjavali partijski kadrovi iz redova industrijskih radnika — Blagoje Parović, Đuro Đaković, Đuro Salaj, Josip Broz, Miloš Marković i dr.[10]

Nezadovoljna radom Centralnog komiteta, usled sve jačih frakcionaških borbi, Kominterna je aprila 1928. smenila Centralni komitet, formirala privremeno rukovodstvo, na čelu sa Đurom Đakovićem, sa zadatkom da pripremi Kongres i uputila Otvoreno pismo članovima KP Jugoslavije u kome su pozvani da zaustave frakciske borbe i formiraju radničko rukovodstvo Partije. Četvrti kongres KPJ održan je novembra 1928. u Drezdenu i na njemu su oštroj kritici bile podvrgnute i „leva” i „desna” frakcija i doneta je odluka da rukovodstvo mora biti sastavljeno od partijskih kadrova iz redova industrijskih radnika. Novi Centralni komitet brojao je 16 članova, a u Politbiro su izabrani — Đuro Đaković, Đuro Salaj, Žika Pecarski, Laza Stefanović, Jovan Mališić (kasnije uključen) i Milan Gorkić. Sekretarijat Politbiroa sačinjavali su — politički sekretar Jovan Mališić, organizacioni sekretar Đuro Đaković i Đuro Salaj i Žika Pecarski, članovi.[11]

1929—1938. uredi

Nakon uvođenja Šestojanuarske diktature 1929. došlo je do otvorenog policijskog terora, tokom koga je stradao veliki broj rukovodilaca KPJ i SKOJ, među kojima su — Đuro Đaković, organizacioni sekretar CK KPJ; Rista Samardžić, član Politbiroa CK KPJ; Bracan Bracanović, Božo Vidas Vuk i Marko Mašanović, članovi Centralnog komiteta i dr. Od januara 1929. do septembra 1932. pred Državnim sudom za zaštitu državne vođena su 83 sudska procesa, na kojima je na višegodišnje zatvorske kazne osuđen veliki broj istaknutih partijskih radnika, među kojima su bili — Ivan Milutinović, Moša Pijade, Ognjen Prica, Edvard Kardelj, Aleksandar Ranković i dr.[12]

 
Đuro Đaković

Masovnim hapšenjima vlast Kraljevine Jugoslavije uspela je da razbije partijske i skojevske organizacije i njihova rukovodstva, usled čega je Centralni komitet prestao da deluje kao jedinstveno rukovodstvo. Od jednog dela njegovih članova, oktobra 1929. u Beču je formiran Zagranični biro CK KPJ, dok su članovi Centralnog komiteta u zemlji formirali Politbiro sa sedištem u Zagrebu, a potom u Ljubljani, koje je aprila 1930. prešlo u inostranstvo. Usled nemogućnosti rada u zemlji, rukovodstvo KPJ nalazilo se u inostranstvu, najpre u Beču, a potom u Parizu i od sredine 1930. do sredine 1932. imalo je samo povremene veze sa partijskim organizacijama u zemlji.[13]

U ovom periodu članove Centralnog komiteta i Politbiroa, nisu birali partijski organi na Kongresima i Konferencijama, već ih je imenovala Kominterna, koja je sredinom 1930. izmenila sastav Centralnog komiteta. Potom je na osnovu odluke Kominterne formirano novo rukovodstvo pod nazivom Centralna rukovodeća instanca, za čijeg je predsednika imenovan Filip Filipović, a za sekretara Antun Mavrak. Novembra 1931. ovo rukovodstvo je opozvano i formirano Privremeno rukovodstvo KPJ, na čelu sa Filipom Filipovićem, ali je ono juna 1932. zamenjeno novim Privremenim rukovodstvom, na čelu sa Milanom Gorkićem.[13]

Rad Centralnog komiteta Kominterna je obnovila početkom 1934, a sredinom iste godine donela je odluku da se formira Unutrašnji biro CK KPJ sa sedištem u Zagrebu, ali je to ostvareno tek naredne godine. Prethodno su sredinom 1933. i početkom 1934. u Jugoslaviju poslati instruktori CK KPJ Miha Marinko i Blagoje Parović sa zadatkom obnavljanja i povezivanja partijskih organizacija u Sloveniji i Srbiji.[14] Decembra 1934. u Ljubljani je održana Četvrta zemaljska konferencija KPJ, na kojoj je izabran Centralni komitet od 12 članova i 9 kandidata za članove, dok su u Politbiro izabrani — Milan Gorkić, Josip Broz Tito, Blagoje Parović, Kamilo Horvatin i Adolf Muk.[15]

U skladu sa odlukom o oživljavanju političke aktivnosti u zemlji, članovi Centralnog komiteta KPJ su od 1935. počeli da dolaze u zemlju, pa su na Plenumu CK KPJ, održanom u Splitu početkom juna, prisustvovala trojica članova CK KPJ Milan Gorkić, Blagoje Parović i Karlo Hudomalj.[16] Sredinom godine sprovedena je odluka CK KPJ o formiranju Zemaljskog biroa CK KPJ sa sedištem u Zagrebu, za čijeg je rukovodioca bio određen Đorđe Mitrović. Ipak, ubrzo se pokazala potreba za formiranjem autoritativnijeg rukovodstva u zemlji, zbog obimnosti i složenosti poslova, kao i zbog ograničenih mogućnosti Zemaljskog biroa u pogledu ovlašćenja.[17] Početkom 1936. došlo je novih sukoba unutar rukovodstva KPJ, koji su se posebno ticali izmena u članstvu Politbiroa, nakon isključenja Blagoja Parovića i hapšenja Lovre Kuhara i Ivana Krndelja u Pragu. Izvršni komitet Kominterne, nezadovoljan ovakvim stanjem u KPJ, avgusta 1936. je doneo odluku o imenovanju novog rukovodstva i potvrdio raniju odluku da se sedište CK KPJ prenese u zemlju. Milan Gorkić je određen za ostanak u inostranstvu radi veze sa Kominternom, a Josip Broz Tito upućen u zemlju radi stvaranja uslova za formiranje novog rukovodstva. Novo rukovodstvo KPJ imenovano je u novembru i u njega su pored generalnog sekretara Milana Gorkića i Josipa Broza, imenovani Rodoljub Čolaković, Sreten Žujović i Franc Leskošek.[18]

Galerija uredi

Vidi još uredi

Reference uredi

  1. ^ Istorija SKJ 1985, str. 64.
  2. ^ Istorija SKJ 1985, str. 71–73.
  3. ^ Istorija SKJ 1985, str. 74–76.
  4. ^ Istorija SKJ 1985, str. 78–79.
  5. ^ Istorija SKJ 1985, str. 87.
  6. ^ Istorija SKJ 1985, str. 90.
  7. ^ Istorija SKJ 1985, str. 91–93.
  8. ^ Istorija SKJ 1985, str. 94–97.
  9. ^ Istorija SKJ 1985, str. 99–100.
  10. ^ Istorija SKJ 1985, str. 101–103.
  11. ^ Istorija SKJ 1985, str. 104–106.
  12. ^ Istorija SKJ 1985, str. 112.
  13. ^ a b Istorija SKJ 1985, str. 113.
  14. ^ Istorija SKJ 1985, str. 119.
  15. ^ Istorija SKJ 1985, str. 125–126.
  16. ^ Istorija SKJ 1985, str. 132.
  17. ^ Istorija SKJ 1985, str. 141.
  18. ^ Istorija SKJ 1985, str. 145–146.

Literatura uredi

  • Pregled istorije Saveza komunista Jugoslavije. Beograd: Institut za izučavanje radničkog pokreta. 1963.  COBISS.SR 54157575
  • Hronologija revolucionarne delatnosti Josipa Broza Tita. Beograd: Export-press. 1978.  COBISS.SR 50094343
  • Hronologija radničkog pokreta i SKJ 1919—1979. tom I 1919—1941. Beograd: Narodna knjiga; Institut za savremenu istoriju. 1980.  COBISS.SR 1539739342
  • Hronologija radničkog pokreta i SKJ 1919—1979. tom II 1941—1945. Beograd: Narodna knjiga; Institut za savremenu istoriju. 1980.  COBISS.SR 49272583
  • Hronologija radničkog pokreta i SKJ 1919—1979. tom III 1945—1979. Beograd: Narodna knjiga; Institut za savremenu istoriju. 1980.  COBISS.SR 1539739598
  • Istorija Saveza komunista Jugoslavije. Beograd: Izdavački centar „Komunist”; Narodna knjiga; Rad. 1985.  COBISS.SR 68649479
Preuzeto iz „https://sr.wikipedia.org/w/index.php?title=Централни_комитет_Савеза_комуниста_Југославије&oldid=27550400”