Južna Amerika
Južna Amerika je kontinent preko koga prelazi ekvator, a koji je većim delom na južnoj hemisferi. Južna Amerika se nalazi između Tihog i Atlantskog okeana. Severno od ovog kontinenta se nalazi Severna Amerika (zajedno sa Srednjom Amerikom ili Karipskom Amerikom). Andi, planinski venac, se protežu zapadnom stranom ovog kontinenta. Predeo istočno od Anda je uglavnom tropski i zastupljene su tropske kišne šume u koje spada i područje Amazona.
.svg) | |
| Površina | 17,840,000 km² |
|---|---|
| Stanovništvo | 387,489,196 |
| Države | 12 država |
| Najveći gradovi | Sao Paulo, Lima, Bogota, Rio de Žaneiro, Santjago, Karakas, Buenos Aires, Salvador, Brazilija, Fortaleza |
Južna Amerika je četvrti kontinent po veličini, a peti po broju stanovnika. Ona ne treba da se meša sa Latinskom Amerikom, koja predstavlja Južnu i Srednju Ameriku (gde se priča španskim, odnosno portugalskim jezikom), dok Južna Amerika ne ubraja zemlje severno od Panamskog kanala.
Reljef uredi
U reljefu Južne Amerike izdvajaju se: visoki venac Anda na zapadu, stare gromadne planine sa visoravnima, na severu Gvajanske i u središnjem i istočnom delu Brazilske kao i prostrane nizije: Amazonska, Ljanos, Gran Čako, Pampas, Patagonija.
Andi uredi
Visoki planinski lanac na zapadu Južne Amerike. Proteže se dužinom preko 7.000 km pravcem sever-jug duž Tihookeanske obale od Panamskog kanala i Karipskog mora na severu, do rta Horn na krajnjem jugu južnoameričkog kontinenta. Andi čine neprekidan planinski lanac širok do 900 km. Oštro odvajaju veoma uzan južnoamerički primorski tihookeanski pojas od velikih slivova reka Orinoko, Amazon, Parana, i drugih pritoka Atlantskog okeana, kao i prostrane nizije u istočnoj polovini Južne Amerike. Geološki sastav Anda čine naslage iz paleozojskog, mezozojskog i kenozojskog doba, kroz koje je na velikom prostoru prodrlo vulkansko kamenje.
Po širini se deli na tri pojasa: istočni-značajan po rudama, unutrašnji (središnji) koji čini glavni greben i zapadni pojas koji je primorski. Po pravcu pružanja Andi se takođe dele na tri dela i to na: južni, srednji i severni deo. Severna polovina Anda je poznata pod nazivom Kordiljeri.
Gvajanske i Brazilske planine i visoravni uredi
Dve grupe starih gromadnih planina sa istoimenim visoravnima koje ih okružuju, čine jedan od tipova reljefa Južne Amerike. Gvajanski deo je na severu, brazilski pokriva istočni deo u središnjem delu Južne Amerike: to su veoma stare visoravni jako snižene i uravnjene. Sa tih valovitih površi izdižu se uzvišenja i planinski vrhovi do 2.800 m visine.
Brazilija zahvata prostor između Amazonije, reke Medejre, Paragvaja, Urugvaja, Atlantskog okeana. Deli se na dva različita dela: Atlantsku oblast na istoku i unutrašnju visoravan. Dele ih približno reke Paranaiba, San Fransisko, Parana.
Gvajanska visija i planine - Visoravan se prostire u jugoistočnom delu Venecuele. Građena je pretežno od stare kristalne mase, prosečne nadmorske visine 500-800 m, sa više planinskih uzvišenja, visine od 1.500 - 1.800 m i sa nekoliko vrhova iznad 2.000 m. Najviši vrh je Roraima 2.772 m. U graničnom pojasu Venecuela - Brazil prostiru se planine Sijera Pakaraima i Sijera Tapirapeko koje čine vododelnicu između reka Amazon i Orinoko. Gvajanska oblast je obrasla gustom šumom.
Ravnice uredi
Atlantska obala Južne Amerike slabo je razuđena, ali se prema njoj otvaraju veće ravnice sliva tri velike reke: Orinoko, Amazon i Parana. Ravnica oko reke Orinoko na severu ili Ljanos; ravnica oko reke Amazon ili Amazonija na jugoistoku od Ljanosa i ravnica oko reke Parana ili La Plata na koju se nadovezuju: tik uz nju Pampas, južno Patagonija i severno Gran Čako ravnica.
Mineralni resursi uredi
Južna Amerika raspolaže raznovrsnim mineralnim resursima od kojih se mnogi koriste ekstenzivno. Nalazišta mineralnih sirovina su široko rasprostranjena, počev od oblasti Anda sa nalazištima zlata koja su eksploatisana u doba pre kolonijalizma. U planskom području između centralnog Perua i južne Bolivije, su mesta proizvodnje srebra i žive iz kolonijalnog doba, kao i industrija minerala kao sto su bakar, kalaj, gvožđe, cink. Bakar se proizvodi na velikim rudokopima u severnom i centralnom Čileu i centralnom i južnom Peruu. Visoko mineralizovane oblasti koje sadrže boksit, rudu gvožđa i zlata leže između Siudad Bolivara i severnog Surinama, blizu severnog oboda gvajanskih pobrđa. U istočnom Brazilu su bogatija nalazišta zlata i dijamanata eksploatisanih u kolonijalnoj eri. Neka od njih su aktivna i danas.
Mada je Južna Amerika veliki proizvođač retkih metala, velike rezerve kvalitetne rude gvozđa i boksita su osnova za najveće i najvažnije industrijske grane ovog kontinenta. Južna Amerika raspolaže rezervama uglja fragmentarno raspoređenim u Andima i u južnom Brazilu. Ugalj je važan industrijski i transportni energent u Čileu, Kolumbiji i Brazilu. Nalazišta nafte i prirodnog gasa su strukturni baseni položeni u istočnom pojasu Anda, sa znatnijim rezervama u Venecueli, poznatim kao nafta polja Marakaibo, zatim u Kolumbiji, Ekvadoru, Peruu, Boliviji, Argentini i Čileu.
Klima uredi
S obzirom na svoj položaj u odnosu na geografsku širinu, Južna Amerika se deli pre svega na klimatske celine koje odgovaraju velikim zonama opšteg atmosferskog kretanja. Pored toga, značajan je i faktor razlike u nadmorskim visinama, kao i druge pojedinosti koje doprinose pojavi različitih klimatskih tipova, naročito u pogledu količine atmosferskih taloga i njihovog rasporeda u toku godine. Treba ipak napomenuti da se najveći deo Južne Amerike nalazi na tropskoj geografskoj širini, jer ona počinje na severu, na nekoliko stepeni severno od severnog povratnika, dok se južno od južnog povratnika kontinent naglo sužava. Zbog toga izrazito preovlađuje topla (ekvatorska i tropska) klima u kojoj se smenjuju vlažni i suvi klimatski tipovi. Sve varijante tropske klime sa suvim godišnjim dobima još uvek su tople klime u kojima srednje godišnje temperature iznose oko 24 °C, a najviše prosečne mesečne temperature razlikuju se samo za nekoliko stepeni. Ta topla i vlažna sredina održava u najkišovitijim područjima prirodnu prašumsku vegetaciju, u više spratova, sa vrlo različitim vrstama drveća. Godišnja količina padavina iznosi od 2.500 milimetara u navetrinskoj oblasti do 1.500 milimetara u zavetrinskoj oblasti. Kada se ukupne godišnje padavine spuste ispod 1.500 milimetara, šuma se proređuje, a zatim povlači pred šumovitom savanom, koja pokriva čitav donji deo brazilske visoravni. Nekoliko zaštićenijih područja odlikuju se čak pravom prirodnom savanskom vegetacijom, mada je teško reći da li je ona stvarno prirodna ili je čovek posredovao u njenom nastajanju. Drugi tipovi klime su zastupljeni u južnom delu Južne Amerike. Vlažnu suptropsku klimu susrećemo na jugu Brazila, Urugvaja i na severoistoku Argentine. Padavina ima u toku svih godišnjih doba, ali zimske kiše preovlađuju sve više ukoliko se ide dalje na jug, dok ukupna količina padavina opada od istoka prema zapadu i izaziva pretvaranje šuma u preriju koja pokriva čitavu Pampu. Na zapadu južnoameričkog kontinenta može se izdvojiti pojas sredozemne klime od Santijaga do Valdivije sa toplim i suvim letom i svežom i vlažnom zimom, a zatim južno od Valvidije umerena okeanska klima, sa obilnim padavinama i niskom temperaturom za ovu geografsku širinu, usled uticaja jakih zapadnih vetrova koji dolaze sa Tihog okeana i zaustavljaju se u sudaru sa planinskim vencom Anda. Vegetacija je šumska u onim predelima u kojima velika nadmorska visina nije dovela do obrazovanja lednika.
Flora i fauna uredi
Veza između Južne Amerike i ostalog sveta uvek je bila slaba, a u toku dobrog dela istorije života na zemlji gotovo je i nije bilo. Zbog te izdvojenosti u Južnoj Americi stvorila se vrlo posebna flora i fauna na koju je neznatno uticao i severni kontinent, a preko njega i evroazija. Na južnom kontinentu razvile su se mnoge neobične vrste kao što su mravojedi i pašanci. Baš kao i u Australiji i tu su preživeli torbari, a fosili pokazuju da su u prošlosti bujale mnoge danas izumrle endemske vrste.
Istorija uredi
Praistorija uredi
Južna Amerika je bila spojena sa Afrikom od kasnog Paleozoika do ranog Mezozoika, dok superkontinent Pangea nije počeo da se deli na delove pre otprilike 225 miliona godina. Zbog toga, Južna Amerika i Afrika dele iste fosile i stenovite slojeve.
Prvi stanovnici su na tlo Južne Amerike došli prešavši Beringov moreuz pre 15.000 godina sa teritorije današnje Rusije. Oni su migrirali preko Severne Amerike došavši do Južne Amerike.
Prvi dokazi za postojanje ljudske rase u Južnoj Americi datiraju od 9.000 p. n. e, kada su tikve, ljuta paprika i pasulja počeli da uzgajaju za ishranu u brdima u amazonskog basena. Pronađena grnčarija ukazuje na to da se manioka, koji je i danas osnovna hrana, i dalje neguje kao i 2000 godina p. n. e.[1]
Do 2000. p. n. e., mnoge poljoprivredne zajednice su se naselile širom Anda i okolnih regiona. Ribolov je postao široko rasprostranjen duž obale, što je dovelo da riba postane primarni izvor hrane. Sistemi za navodnjavanje su još tada razvijeni, što pomoglo u porastu agrarnog društva.[1]
Južnoameričke kulture počele su sa pripitomljavanjem lama, vikunja, gvanakoa i alpaka na visoravni Anda oko 3500. p. n. e. Pored njihove upotrebe kao izvora mesa i vune, ove životinje su korišćeni za prevoz robe.[1]
Civilizacije pre dolaska Kolumba uredi
Razvoj poljoprivrede i nastanak stalnih ljudskih naseobina dozvole su stvaranje civilizacija u Južnoj Americi.
Jedna od najstarijih poznatih civilizacija je bila civilizacije Norte Čiko, u današnjem Peruu. To je bila pre-keramička kultura, ali su gradili monumentalna znanja paralelno sa piramidama drevnog Egipta. Vladajuća klasa Norte Čika uspostavila je trgovinsku mrežu i razvila poljoprivredu, a oko 900. p. n. e. ju je zamenila Čavinska kultura. Artefakti ove kulture nađeni su u modernom Peruu na visino od 3,177 m. Čavinska civilizacija trajala je od 900. do 300. g p. n. e.
Na centralnoj obali Perua, početkom 1. veka, Moče (100. p. n. e. - 700), Parakas i Naskanska (400. p. n. e. - 800) kultura razvijale su se kao centralizovane države sa stalnom vojskom unapređujući poljoprivredu navodnjavanjem. Na Altiplano, Tiahuanako ili Tijavanako (100. p. n. e. - 1200, Bolivija) uspostavili su veliku trgovačku mrežu zasnovanu na religiji.
Oko 7. veka, Tijavanako i Vari carstva (600—1200, Peru) proširili su svoj uticaj na ceo region Anda, namećući Vari urbanizam i Tijavanako religijsku ikonografiju.
Čabče su glavna autohtona civilizacija na području moderne Kolumbije. Oni su uspostavili konfederaciju velikog broja klanova koji su uspostavili slobodnu mrežu među njima.
Ostale važne civilizacije pre dolaska Kolumba: Kanjari (južni Ekvador), Čimu (1300—1470, severna obala Perua), Čačapoja i Ajmaransko kraljevstvo (1000—1450, Bolivija i južni Peru).
Inka civilizacija, sa prestonicom Kusko, dominirala je regionom Anda od 1438. do 1533. godine. Poznati kao zemlja četiri regiona, Inka civilizacija je bila veoma razvijena. Vladali su nad stotinama jezičkih i etničkih zajednica i nad 9 do 14 miliona ljudi koje je spajao sistem puteva od 25.000 km. Gradovi su građeni kamenom, veoma precizno, na više nivoa u planinskom terenu.
Araukanci u centralnom Čileu odupirali su se evropskim i čileanskim naseljenicima, vodeći rat više od 300 godina.
Evropska kolonizacija uredi
Godine 1494, Portugal i Španija, dva velika evropske sile, nakon otkrivanja novog sveta na zapadu, potpisale su Sporazum iz Tordesiljasa, kojim su se složile, da uz pomoć Pape podele svu zemlje van Evrope ekskluzivno između ove dve države. Sporazum je podrazumevao uspostavljenje imaginarne linije uz meridijan 370 zapadno od Zelenortskih Ostrva. Prema sporazumu sve zapadno od ove linije je pripadalo Španiji, a istočno Portugaliji. S obzirom da tada nisu mogla da se izvrše precizna merenja vremenom su Portugalci napravili ekspanziju na teritoriji današnjeg Brazila zapadno od ove linije.
Počevši od tridesetih godina 16. veka, ljudske i prirodne resurse Južne Amerike eksploatisali su konkistadori, najpre Španci a zatim i Portugalci. Ove dve kolonijalne sile su tvrdile da je zemlja i resursi njihovi i podelili su ih u kolonije.
Evropske virusne zaraze (male boginje, grip, morbili i tifus) - na koje domicilno stanovništvo nije bilo imuno; sistem prinudnog rada, kao što su hacijende i rudarstvo, desetkovali su domicilno stanovništvo pod španskom kontrolom. Nakon toga, robovi iz Afrike, koji su bili imuni na ove zaraze, brzo su dovedeni da ih zamene.
Španci su pokušavali da konvertuju domorodce u hrišćanstvo i bili su i nemilosrdni u uništavanju svake domicilne kulture i religije. Međutim, mnogi inicijalni pokušaji imali su samo delimičan uspeh, jer su brojne domicilne grupe mešale katolicizam sa tradicionalnim idolopoklonstvom i paganskim verovanjima. Takođe, Španci su doveli svoj jezik do nivoa kao i religiju.
Domorodci su sa španskim osvajačima formirali mestike. Na početku, mestici u regionu Anda su imali španske očeve i indijanske majke. Nakon sticanja nezavisnosti, najveći broj mestika ima domorodačke očeve i bele ili mestičke majke.
Mnogo umetničkih radova domorodaca smatrani su paganskim idolopoklonstvom i španski osvajači su ih uništavali; ovo je uključilo i mnogo zlatnih i srebrnih skulktura i drugih artefakta pronađenih u Južnoj Americi, koji su bili istopljeni i poslati u Španiju ili Portugal. Španci i Portugalci doneli su evropsku arhitekturu na kontinent i pomogli da se poboljša infrastruktura poput mostova, puteva i kanalizacije u osvojenim ili osnovanim gradovima. Takođe značajno su povećali trgovačke i ekonomske veze, ne samo između starog i novog sveta već i između regiona Južne Amerike. Na kraju, ekspanzija španskog i portugalskog jezika, mnoge kulture koje su dotada bile podeljene su postale ujedinjene.
Gvajana je bila Portugalska, Holandska i na kraju Britanska kolonija. Zemlja je onda podeljena na tri dela, pri čemu je svaka bila kontrolisana od strane jedne sile dok na kraju nije u potpunosti pala u ruke Britanaca.
Sticanje nezavisnosti od Španije i Portugalije uredi
Tokom Napoleonovih ratova, trajao je Španski rat za nezavisnost (1808—1814), kojim su značajno promenjena politička situacija između španskih i portugalskih kolonija. Prvo je Napoleon napao Portugaliju, ali je portugalski kralj uspeo da izbegne zarobljavanje i pobegne u Brazil. Napoleon je onda zarobio španskog kralja Fernanda VII i na njegovo mesto postavio svog brata. Ovo je dovelo do stvaranja pokreta otpora, koji je kreirao Hunte u Španiji koje bi vladale umesto zarobljenog kralja.
Mnogo gradova u španskim kolonijama, međutim, smatrali su sebe jednako autorizovanim da postave lokalne Hunte kao one u Španiji. Ovime je započeo Špansko-američki ratovi za nezavisnost između patriota, koji su tražili autonomiju i rojalista koji su bili za špansku krunu. Hunte, u Španiji i Americi su promovisale ideje prosvetiteljstva. Pet godina nakon početka rata, kralj Fernando VII od Španije se vratio na tron i započeo apsolutističku restauraciju kao rojalista koji se našao u konfliktu.
Nezavisnost Južne Amerike su osigurali Simon Bolivar (Venecuela) i Hose de San Martin (Argentina), dva najvažnija oslobodioca. Bolivar je predvodio veliki ustanak na severu, a onda je krenuo sa vojskom ka jugu prema Limi, prestonici Vicekraljevstva Perua. U međuvremenu, San Martin je predvodio vojsku preko Anda, zajedno sa Čileanskim emigrantima, i uspeo je da oslobodi Čile. Organizovao je flotu kako bi došao do Perua morem, i potpomagao je razne pobunjeničke grupe u Vicekraljevstvu Peru. Dve vojske su se na kraju srele u Gvajakilu, Ekvador, gde se vojska lojalna španskoj kruni predala.
Dom Pedro, sin poglavara Ujedinjenog kraljevstva Portugalija, Brazila i Algarve, proglasio je nezavisnost Kraljevstva Brazila 1822, koje je kasnije postalo Brazilsko carstvo. Portugalija je prihvatila nezavisnost uz obavezu Brazila da plati odštetu.
Nove nacije su onda započele proces balkanizacije, sa više građanskih i međunacionalnih ratova. Međutim, to nije bilo toliko jako kao u srednjoj Americi. Neke države su stvorene od provincija ili većih država koje su ostale do danas (kao što su Paragvaj ili Urugvaj), dok su druge ponovo osvojene i inkorporirane u prethodne države.
Skorašnja istorija uredi
Početkom 20. veka, tri najbogatije južnoameričke države (Argentina, Brazil i Čile) bile su uključene u pomorsku trku u naoružanju koja je započela uvođenjem novih brodova u naoružanje - drednot. U jednom trenutku, Argentina je trošila petinu godišnjeg budžeta za izgradnju samo dva drednota, cena koja nije uključivala kasnije troškove servisiranja, koji su za brazilske drednotove iznosili šezdeset procenata od inicijalne cene izgradnje.[3]
Kontinent je postao poprište Hladnog rata u drugoj polovini 20. veka. Neke demokratski izabrane vlasti poput Argentine, Brazila, Čilea, Urugvaja i Paragvaja su pale i zamenjene vojnim diktaturama u 60. i 70. godinama 20. veka. Da bi oslabile opoziciju, vlade su oterale na robiju stotine političkih zatvorenika, od kojih su mnogi mučeni i ubijeni. Ekonomski, oni su započeli tranziciju u neoliberalne ekonomije.
Argentina i Ujedinjeno Kraljevstvo su ratovale u Foklandskom ratu 1982.
U Kolumbiji je krenuo unutrašnji konflikt 1964. koji su počela marksistička gerila a onda su uključili nekoliko ilegalnih vojnih grupa sa levičarskom ideologijom kao i privatne vojske moćnih narko kartela. Mnogi od njih su ugašeni ili redukovani. Ove grupe dolaze do novca izvozom narkotika van Kolumbije ali se bore i kidnapovanjem, bombardovanjem, minskim poljima i atentatima.
.jpg)
Revolucionarni pokreti i desničarske vojne diktature postale su uobičajene nakon Drugog svetskog rata, ali od 1980-e, talas demokratizacije zahvatio je ceo kontinent.[4] Pored toga, visoki stepen korupcije je sasvim uobičajen problem, a nekoliko država je prošlo kroz velike ekonomske krize koje su dovele do pada vlada.
Veliki problem za neke od država jeste veliki dug za koji i pored jakih demokratija, nisu razvijene političke institucije koje bi mogle da se nose sa takvim krizama poput Argentinske ekonomske krize (1999—2002).[4]
Tokom zadnjih dvadeset godina došlo je do pojačanog približavanja regionalnim integracijama, kreiranjem institucija poput Andskog pakta, Merkosura i Unasura. Nakon izvora Huga Čaveza za predsednika Venecuele 1998. region je zahvatio talas pobeda levičarskih vlada, a izuzeci su Gvajana i Kolumbija.
Privreda uredi
Raznolikost i bogatstvo prirodnih sredina dovele su do povećanja broja kultivisanih biljaka, koje se menjaju i umnožavaju u skladu sa privrednom konjunkturom i međunarodnim tržištem. Sva primorska područja sa tropskom i vlažnom klimom korištena su u kolonijalnoj eri za gajenje tropskih poljoprivrednih proizvoda namenjenih evropskom, a zatim i severnoameričkom tržištu. Još i danas se veći deo tih oblasti koristi, prema prilikama, za gajenje šećerne trske, kakaoa, banana i drugog tropskog voća, koje se najčešće sreće blizu obale, dok se plantaže kafe, duvana i pamuka nalaze u unutrašnjosti. U umerenom pojasu Južne Amerike gaje se biljke za ishranu, namenjene trgovini, a naročito za snabdevanje velikih gradova. To je najprije velika pšenična oblast u argentinskoj Pampi. Proizvode se znatne količine pšenice, od kojih se oko tri četvrtine izvozi. U Čileu i južnim državama Brazila ima oblasti u kojima se gaji pirinač, pšenica i razne druge biljke prilagođene sredozemnoj klimi, kao što je vinova loza. Takav oblik zemljoradnje često se primenjuje na posedima srednje veličine, koji su formirani u doba evropske kolonizacije krajem devetnaestog veka.
Poljoprivreda uredi
Poljoprivredni proizvodi su važan izvozni artikal mnogih zemalja, a komercijalna i industrijska aktivnost zajedno sa marketingom važni su faktori u izvozu. Poljoprivreda sa lovom, ribolovom i šumarstvom učestvuje sa blizu 12% u ukupnom nacionalnom bruto proizvodu na ovom kontinentu: više od 30% u Boliviji, Paragvaju, Peruu i Ekvadoru; između 20% i 30% u Kolumbiji, Brazilu i Gvajani; manje od 30% u Surinamu, Čileu, Urugvaju, Venecueli, Argentini i Francuskoj Gvajani.
Intenzivnija poljoprivreda, komercijalnog karaktera razvija se u blizini velikih gradova. Naročito je zastupljena proizvodnja povrća, voća i svih proizvoda za svakodnevnu upotrebu.
Proizvodnja zrnastih biljaka i kukuruza je raspoređena mestimično i prilagođena klimatskim uslovima i kvalitetu zemljišta. Proizvodnja mesa namenjena domaćem tržištu veoma je razvijena, dok je proizvodnja mesa za izvoz najveća u Argentini, Urugvaju, Paragvaju i Kolumbiji. Od proizvoda tropskih oblasti namenjenih izvozu najzastupljenija je kafa. Najveće površine sa plantažama kafe su u višim terenima jugoistočnog Brazila i zapadne i centralne Kolumbije. U tropskoj zoni su veliki proizvođači šećerne trske i banana, među kojima su Ekvador i Kolumbija. Znatnu proizvodnju šećera za izvoz imaju obalni deo Perua, Gvajana i Surinam. U priobalnom pojasu Perua proizvode se velike količine pamuka namenjene izvozu. Pamuk i šećerna trska, važniji proizvodi namenjeni izvozu, najzastupljeniji su u severoistočnom i jugoistočnom Brazilu. Brazil je od 1970. godine veliki izvoznik soje. Na međunarodnom tržištu su veoma traženi pšenica, kukuruz, meso, vuna i koža, proizvodi iz Argentine i Urugvaja.
Energija uredi
Nafta i gas su glavni energetski izvori u Južnoj Americi. Znatno slabije energetske izvore čine drvo i ugalj. Kolumbija i Venecuela imaju suficit nafte i prirodnog gasa. I pored ovih prirodnih bogatstava obe zemlje, i druge u njihovom susedstvu, nemaju dovoljno razvijenu mrežu naftovoda i gasovoda. Hidroenergetski potencijal, kao alternativni energetski izvor koristi se u većem obimu od 1950. godine. Hidroelektrane u Brazilu, Paragvaju, Urugvaju, Kolumbiji i Boliviji sada obezbeđuju 60% električne energije. Taj procenat je nešto manji (40%) u Peruu, Čileu, Ekvadoru, Surinamu i Argentini.
Trgovina uredi
Najveći deo južnoameričke trgovine je interkontinentalan, pri čemu su najveći trgovinski partneri SAD, zapadna Evropa i Japan. Nafta i naftni derivati su glavne izvozne komponente. Najveći izvoznici su Venecuela i Brazil. Od 1960. godine bržem razvoju trgovine doprinele su regionalne trgovinske asocijacije Latin American Free Trade Association (LAFTA). Glavni izvozni artikli u interkontinentalnoj trgovini su žito, vino, banane i sve više industrijski proizvodi.
Južna Amerika je kontinent koji značajno učestvuje u svetskoj trgovini nafte, kafe, bakra, boksita, ribe, ulja. Trgovina ovim proizvodima je esencijalna za ekonomski razvoj Južne Amerike. Od 1970. godine Južna Amerika je započela sa formiranjem trgovinskih blokova i asocijacija koji štite južnoameričko tržište od spoljne konkurencije i koji doprinose stvaranju jakog unutrašnjeg tržišta. Godine 1969, formiran je Andski pakt (Bolivija, Čile, Kolumbija, Ekvador, Peru i Venecuela). Međutim, Čile se povukao iz pakta 1977. godine i međunarodna i domaća trgovina se odvijala nezavisno i otvoreno u svim zemljama potpisnicama. I pored ovakvih iskustava, u Južnoj Americi je formirano nekoliko regionalnih grupacija; Grupa tri (Kolumbija, Meksiko, Venecuela); MERCOSUR u kome su Argentina, Brazil, Urugvaj, Paragvaj, sa Bolivijom u statusu posmatrača); Asocijacija karipskih zemalja (ACS) koju čine Kolumbija, Surinam i Venecuela.
Navedene asocijacije imaju za cilj pružanje olakšica i preferencijala u trgovini koja treba da stimuliše veću i bolju proizvodnju, usluge i protok kapitala. Sledeći ulogu Nafte, između Kanade, Meksika i SAD, nekoliko zemalja Južne Amerike (Argentina, Čile, Kolumbija) pokrenulo je dogovore o grupisanju asocijacija i stvaranju velike grupacije zapadne hemisfere. Nju bi činila zajednica svih: NAFTA, SAFTA, MERKOSUR, itd. Cilj takve grupacije je maksimalna korist u trgovini zemalja članica sa drugim velikim interkontinentalnim partnerima i striktna fiskalna kontrola nad inflacijom.
Politika uredi
.svg)
Tokom prve dekade 21. veka, vlade Južne Amerike pomerile su se više ulevo, sa socijalističkim liderima izabranim u Čileu, Urugvaju, Brazilu, Argentini, Ekvadoru, Boliviji, Paragvaju, Peruu i Venecueli. Države Južne Amerike uglavnom su pristalice politike slobodnog tržišta i aktivno rade na putu integracije na kontinentu.
U poslednje vreme, formirana su međuvladina tela sa ciljem da ujedine dve postojeće carinske unije: Merkosur i Andski pakt, čime bi se oformio treći trgovinski blok na svetu.[5] Ova nova politička organizacija poznata kao Unija južnoameričkih nacija pokušava da uspostavi slobodu kretanja ljudi, ekonomski razvoj, zajedničku odbranu i ukidanje carina.
Stanovništvo uredi
Uprkos nepouzdanim statističkim podacima broj stanovništva Južne Amerike danas se može proceniti na približno 400 miliona. Broj stanovnika je u brzom porastu, iako je različit u raznim zemljama. Povećanje broja stanovništva izazvano je pre svega prevagom nataliteta nad mortalitetom, odnosno prirodnim priraštajem stanovništva svake od tih zemalja, jer useljenici predstavljaju brojno veoma slabe kontingente, čak i u onim zemljama u kojima su oni najveći, kao što su : Argentina, Čile i Brazil. Stanovništvo je veoma neravnomerno raspoređeno. Zapaža se veoma jasna razlika u gustini naseljenosti između većine ostrva samog kontinenta. Vrlo visoka stopa nataliteta objašnjava zašto je prva karakteristika stanovništva Južne Amerike njegova vrlo velika mladost. Uglavnom više od polovine stanovništva mlađe je od 20 godina, dok lica starijih od 60 godina retko ima više od 5%. Obim unutrašnjih migracija predstavlja karakterističnu crtu stanovništva Južne Amerike. Dok je useljavanje u znatnoj meri oslabilo, glavni pravac kretanja stanovništva predstavlja seoba iz sela u velike gradove. U pitanju su seobe izazvane bedom pojačane siromaštvom seljaka i demografskim pritiskom. Te seobe ne odgovaraju stvarnim potrebama velikih gradova, koji nisu kadri da zaposle sve pridošlice. Zbog toga u svim velikim gradovima niču siromašne četvrti i predgrađa sa straćarama.
| Država | Glavni grad | Državno uređenje | Površina (km²) | Stanovnika (1. juli 2005) | Gustina naseljenosti (po km²) |
|---|---|---|---|---|---|
 Argentina
|
Buenos Ajres | Republika | 2.766.890 | 39.537.943 | 14.3 |
 Bolivija
|
Sukre | Republika | 1.098.580 | 8.857.870 | 8.1 |
 Brazil
|
Brazilija | Federalna republika | 8.511.965 | 187.550.726 | 22 |
 Venecuela
|
Santijago de Leon de Karakas | Federalna republika | 912.050 | 25.375.281 | 27.8 |
 Gvajana
|
Džordžtaun | Republika | 214.970 | 765.283 | 3.6 |
 Ekvador
|
San Francisko de Kito | Republika | 283.560 | 13.363.593 | 47.1 |
 Kolumbija
|
Bogota | Republika | 1.138.910 | 42.954.279 | 37.7 |
 Paragvaj
|
Nuestra Senjora Santa Marija de la Asunsion | Republika | 406.750 | 6.347.884 | 15.6 |
 Peru
|
Lima | Republika | 1.285.220 | 27.925.628 | 21.7 |
 Surinam
|
Paramaribo | Republika | 163.270 | 438.144 | 2,7 |
 Urugvaj
|
San Felipe i Santijago de Montevideo | Republika | 176.220 | 3.415.920 | 19.4 |
 Čile
|
Santijago de Čile | Republika | 756.950 | 16.800.000 | 21.1 |
Religija uredi
Južna Amerika je kontinent homogene religije. Oko 90% su rimokatolici. Dolazak rimokatolika se poklapa sa periodom španskih osvajanja ovog prostora. Oko 11 miliona protestanata živi u urbanim centrima Brazila i Čilea, i 750.000 Jevreja je nastanjeno u Argentini, Brazilu, Urugvaju i Čileu. Oko 550.000 Indusa, 400.000 muslimana i 375.000 budista su stanovnici Južne Amerike sa najvećim naseobinama u Gvajani i Surinamu.
Jezici uredi
Španski jezik je zvaničan jezik u 9 od 13 državnih entiteta Južne Amerike. Portugalski je zvanični u Brazilu, engleski u Gvajani, holandski u Surinamu, francuski u Francuskoj Gvajani. Veliki broj stanovnika Južne Amerike govori svojim maternjim jezicima kečua (6,2 miliona stanovnika), ajmara (2 miliona stanovnika). Gvarani je pored španskog jezika zvanični jezik Paragvaja.
Saobraćaj uredi
Mada su različite vrste transporta u upotrebi, putna i železnička mreža su od primarnog značaja. Železnica, rečni i pomorski saobraćaj obalnog pojasa značajniji su vidovi transporta u Argentini, Brazilu i Čileu.
Vazdušni saobraćaj se brže razvija posle Drugog svetskog rata, železnički i kopneni saobraćaj nešto sporije. Nepovoljni prirodni i morfološki uslovi za izgradnju železničke i putne mreže, koja spaja lučke gradove i unutrašnjost kontinenta, su otežavajuća okolnost.
Nacionalna železnica i putna mreža su najgušće u jugoistočnim delovima Brazila i oblasti Pampasa u Argentini. Slabije uslove u pogledu transporta imaju gusto naseljeni delovi Urugvaja, Čilea, Kolumbije i Ekvadora; Venecuela i obalni deo Perua imaju razvijeniji vodeni saobraćaj; Paragvaj i Bolivija nemaju dovoljno razvijenu unutrašnju transportnu mrežu; planinski delovi Anda su prostori bez dovoljno puteva i transportnih pravaca. Putna mreža kao i vazdušni saobraćaj su vazni uslovi za ekonomsku integraciju među zemljama Južne Amerike. Stoga, od 1990. godine ovom važnom privrednom sektoru se posvećuje posebna pažnja. Jedan vid razvoja se zasniva na privatizaciji nacionalne transportne mreže.
Vidi još uredi
Reference uredi
- ^ a b v O'Brien, Patrick. (General Editor). Oxford Atlas of World History. . New York: Oxford University Press. 2005. pp. 25.
- ^ „City of Quito - UNESCO World Heritage”. Whc.unesco.org. Pristupljeno 30. 4. 2010.
- ^ Scheina 1987, str. 86.
- ^ a b Bethell 1995.
- ^ „Globalpolicy.org”. Globalpolicy.org. 29. 10. 2008. Pristupljeno 24. 10. 2010.
Literatura uredi
- Scheina, Robert L. (1987). Latin America: A Naval History, 1810-1987. Naval Inst Press. str. 86. ISBN 978-0-87021-295-6. OCLC 15696006.
- Bethell, Leslie (1995). The Cambridge History of Latin America. Cambridge University Press. ISBN 978-0-521-39525-0.
