Википедија

Goranci

етничка заједницa на Косову
Za naselje u Bosni i Hercegovini pogledajte stranicu Goranci (Mostar).
Za druge upotrebe pogledajte stranicu Gorani.

Goranci ili Gorani[12] su etnička zajednica u Srbiji, deo srpskog naroda[13][14][15] po etnogenezi vrlo slična Srbima u Sredskoj i Torbešima u zapadnom delu Severne Makedonije. Naseljavaju region Gora, koji obuhvata opštinu Gora, na krajnjem jugu Srbije, zatim deo Albanije i Severne Makedonije.[3] Islamske su veroispovesti,[11] a govore dijalektom šire poznatim kao goranski govor ili našenski, kako svoj govor sami nazivaju,[10] odnosno staroslovenskim srpskim jezikom (prizrensko-timočki dijalekt), koji se nekada izučavao i u Prizrenskoj bogosloviji, koja je 1999. godine spaljena do temelja.[9] Školuju se na srpskom jeziku,[16] prema nastavnom planu i programu Ministarstva prosvete Srbije, i Srbiju smatraju svojom domovinom.[7][17] Prema popisu stanovništva iz 2022. godine, u Srbiji (bez Kosova i Metohije) je živelo 7.700 Goranaca. Prema procenama Goranaca ima više od 60.000.[1]

Goranci
Gorani
Ukupna populacija
oko 60.000[1]
Regioni sa značajnom populacijom
uglavnom Gora
 Srbija7.700 (2022)[2]
 Albanija9 naselja[1][3]
 Severna Makedonija2 naselja[1][3]
(Hrvatska, Crna Gora
i Bosna i Hercegovina)		649 (2011 i 2013)[4][5][6]
dijasporaoko 40.000[7]
Jezici
srpski[8][9][7] (goranski govor)[10]
Religija
islam[11]
Srodne etničke grupe
Srbi

Goranska naselja u Srbiji, kojih ima ukupno 19 su: Baćka, Brod, Veliki Krstac, Vranište, Globočica, Gornja Rapča, Dikance, Donja Rapča, Dragaš, Zli Potok, Kruševo, Kukuljane, Leštane, Ljubovište, Mali Krstac, Mlike, Orćuša, Radeša i Restelica.[1][3][18] U Albaniji goranskih naselja ima 9: Borje, Zapod, Košarište, Orgosta, Orešek, Orčikle, Pakiša, Crnolevo i Šištavec.[1][3] U Severnoj Makedoniji su 2 goranska naselja: Urvič i Jelovjane.[1][3]

U Albaniji i Severnoj Makedoniji nemaju pravo da se izjasne kao Goranci, dok na Kosmetu, privremene kosovske institucije samo deklarativno priznaju Gorane. Država Srbija Gorancima kako zbog istorijske konotacije, zbog svoje viševekovne posebnosti, kao i zbog etničkog, kulturnog, govornog i verskog identiteta, od 1991. daje mogućnost da se izjasne kao Goranci, onako kako sami sebe deklarišu i kako se osećaju i onako kako ih i čuveni geograf Jovan Cvijić beleži. Goranci u formalnom smislu u Srbiji sebe ne smatraju manjinom jer smatraju da su autohton narod i da nemaju drugu državu.[19] Srbi, priznajući im sve osobenosti, Gorance smatraju delom svog nacionalnog bića, najviše zbog uvažavanja i povlastica koje im velikodušno daje car Dušan u srednjem veku, kao i istorijske uloge Goranaca. Godine 1991, osim prava na izjašnjavanje i statističko uvažavanje, Goranci formiraju opštinu Gora odlukom Narodne Skupštine Srbije, na mnogo manjoj površini nego što je nekada bio Gorski srez sa administrativnim centrom u Dragašu. Velelepna zgrada Sreza, izgrađena u doba Kraljevine Jugoslavije, postaje zgrada opštine Gora. Opština Gora osim političke uloge učvršćivanja državnosti Srbije u Metohiji, bila je satisfakcija za dotad oduzeta prava u vreme komunističke Jugoslavije i odraz iskrenog poštovanja države prema Gorancima. Danas postoji opština Dragaš, kao i od 1956. do 1990. god, koja obuhvata osim Goru i oblast Opolja. Uporedo sa sistematskim proterivanjem goranskog stanovništva, u Gori je na delu bošnjakizacija.[20] Pritisak na Gorance da se izjašnjavaju kao Bošnjaci je strahovit i konstantan i ne dolazi samo od Bošnjaka i bošnjačkih intelektualaca, koji ih ne uvažavaju kao Gorance, već i od autohtonih Goranaca koji su nakon rata 1999. godine navodno shvatili svoj bošnjački identitet.

Goranci su pod pritiskom da napuste školstvo na srpskom jeziku[21] i počnu da se školuju na bošnjačkom ili albanskom.[22] Pritisci na Gorance ne prestaju i dolaze sa svih strana, te i Severna Makedonija i Bugarska, uviđajući sličnost prvenstveno u jeziku, a zatim koristeći sličnost Goranaca sa Torbešima i Pomacima, u cilju ostvarenja nacionalnih interesa, daju Gorancima svoja državljanstva, ali ne uvažavajući ih kao Gorance, već samo ukoliko se izjasne kao Makedonci, odnosno Bugari.[23][24][25]

Istorija

 
Mladić u tradicionalnoj nošnji Goranaca

Iako se smatra da se srpski, odnosno slovenski naziv Goranci prepoznaje u prvom veku pre nove ere pod grčkim nazivom Orini kod helenističkog prirodnjaka Klaudija Ptolomeja,[1][26] malo je relevantnih podataka pre hrišćanizacije Slovena, da bi se sa sigurnošću govorilo o kretanju Srba na ovim prostorima, samim tim i Goranaca.

Sloveni u Gori su hrišćanizovani oko 870. godine za vreme Vizantijskog carstva, posle pokrštavanja Srba i Bugara. Danas, u većini goranskih sela nalaze se razvaline pravoslavnih crkava pod upravom Srpske pravoslavne crkve. Osim jezika, Goranci su sačuvali i mnoge slovenske običaje. Gorani pišu ćirilicom, a u Albaniji i albanskom latinicom.

Veruje se da je prva džamija sagrađena 688. godine po muslimanskom kalendaru, odnosno 1289. godine[traži se bolji izvor] po gregorijanskom kalendaru, u Mlikama, kako piše na spomen ploči na džamiji u tom selu.[27] Ipak, pravoslavni Gorani, islam su počeli primati kasno, nakon dolaska Turaka, tek u 18. veku, kada je započet talas islamizacije u Gori.[28] Smatra se da je ukidanje Ohridske arhiepiskopije i Pećke patrijaršije 1766/1767. godine od strane Osmanlija podstaklo islamizaciju Gore.[29] Prelazaka u islam je bilo i krajem 18. i početkom 19. veka. Pomenuta džamija u Mlikama je obnovljena 1238. hidžretske godine, odnosno 1822. godine.

Gorani su sve do pred kraj 19. veka zimovali sa stokom u primorju Jadranskog i Egejskog mora, zatim u Trakiji i Anadoliji. U tom periodu je iščezlo hrišćanstvo na području Gore. Poslednnja hrišćanska porodica izumrla je u goranskom selu Brod 1855. godine.[30] Iz ove goranske porodice Lekovci je i Petar Kostić Brojanin (rođen 1852), čija je strina Božana poslednja hrišćanka koja je živela i umrla 1856. godine u Gori.[31]

 
Žena u tradicionalnoj nošnji Goranaca

Mada su prihvatili islam, nisu se albanizovali, tako da su veoma stradali od susednih Albanaca, Ljumana. Ljumani su od 1878. godine učestali sa pljačkanjem stoke Gorana sa letovališta na Šari. Zbog ovih nasilja, Gorani su sve do oslobođenja išli na rad, čak i u Austriju, Rumuniju i Malu Aziju. Ni do 1927. godine nisu prestali upadi albanskih pljačkaša iz Ljume preko granice.

Zabluda je da Goranci nemaju jasno izgrađen identitet, kako se želi predstaviti od asimilatora ove zajednice. Radi se o kompaktnoj, specifičnoj zajednici koje je oformljena postepeno, dugotrajnim antropogeografsko-etnološkim procesom, čiju osnovu čini srednjovekovna pravoslavna srpsko-slovenska populacija (u simbiozi sa srodnim i drugim etnokulturnim starobalkanskim slojevima), tradicionalna kultura i islamizacija.[17] Osim slovenskih etnokulturalnih elemenata, vidljivi su vlaški i juručki elementi i nadasve izgrađeni sasvim posebni goranski etnicitet, koji je danas i te kako autentičan i prepoznatljiv. Nikada se nisu nacionalno odvajali od Srbije, bez obzira na posebnost koju im država Srbija još od cara Dušana garantuje u srednjem veku, zatim kralj Petar I i drugi.

 
Devojke u tradicionalnoj nošnji Goranaca

Nakon oslobođenja 1945. godine, iako su se borili na strani Partizana, komunisti im postepeno oduzimaju sve. Prvo srez Gorski, zatim opštine, trgovinskom preduzeću Gora menjaju ime u Šar-proizvod, a godine 1956.[9] nasilno im menjaju i prezimena odlukom izvršnog odbora Autonomne Kosovsko-Metohijske Oblasti od 25. septembra 1946. godine. Istaknuti prvoborci bivaju skrajnuti iz političko-društvenog delovanja, formira se neprirodna opština Dragaš sa većinskim albanskim življem. Albanci se glorifikuju, a Goranci ponižavaju. Međutim, iako je politički sistem u Gori postavljen na njihovu štetu, Goranci ceneći mir i slobodu na rad, kao izrazito miroljubiva i radna zajednica, sa jakim osećajem za državu, veličaju Jugoslaviju i Tita, a svoje etničko poniženje opraštaju i kao da zaboravljaju.

Krajem osamdesetih i početkom devedesetih, Socijalistička Republika Srbija vraća im sva oduzeta prava od etničkih pa do opštine. Na hiljade Goranaca je vratilo svoja prezimena, a zakonom Skupštine Republike Srbije 26.07.1990.[22] godine konstituisana je opština Gora, sa devetnaest sela, koja su naseljena Gorancima, sa sedištem u Dragašu. Država dozvoljava da se na popisu 1991. godine izjašnjavaju kako žele. Po inerciji bez ikakvog pritiska, prvi put se izjašnjavaju onako kako zaista vekovima sami sebe nazivaju.

Ovaj zlatan period Gore, iako praćen sankcijama, građanskim ratom u državi, nakon osam i po godina prekidaju NATO i tzv. Oslobodilačka vojska Kosova (OVK).

U poslednjim pregovorima između Beograda i Prištine, a pod pokroviteljstvom Evropske unije, Goranci su se izjasnili da žele da uđu u Zajednicu srpskih opština,[32] što je Vlada Srbije takođe podržala.[33]

Početkom 2022. pokrenuta je inicijativa u Novom Pazaru da Goranci u Srbiji formiraju nacionalni savet[34] jer su prema registru nacionalnih saveta bili jedina manjinska grupa naroda bez saveta.[35] Na izborima 13. novembra 2022. godine izabran je prvi Nacionalni savet Goranaca čiji je predsednik dr Amir Kajkuš, psihijatar, poreklom iz sela Globočica u Gori.

Demografija

Srbija

 
Regionalna distribucija Goranaca na Kosovu i Metohiji, 2011. godina
 
Dragaš

Gora je oduvek imala neku vrstu autonomnosti. Upravni oblici su bili ili opština, srez, nahija, župa. Do 1945. godine Gora je imala svoj srez. Goranima se ukida 1945. godine bilo kakva samouprava, nasilno se Gorancima menjaju prezimena i formira se opština Dragaš, u kojoj su Albanci bili većina. Krajem osamdesetih godina 20. veka zakonom SR Srbije podeljena na dve gotovo etnički čiste opštine: Opštinu Gora sa sedištem u Dragašu, sa apsolutnom etničkom većinom Goranaca, i opštinu Opolje u kojoj su većina bili Albanci. Kako opština Opolje nije funkcionisala ona je ugašena već 3. novembra 1992. godine, tako što je pripojena opštini Prizren, tako su Goranci zahvaljujući lojalnosti Republici Srbiji i dalje živeli u čisto goranskoj opštini. Dolaskom UNMIK-a područje opštine Opolje je ponovo pripojeno opštini Gora i stvorena je ponovo opština Dragaš u kojoj Albanci čine većinu. Prema popisu iz 2011. godine, koji su organizovale institucije samoproglašene Republike Kosovo, gotovo trećina Goranaca se izjasnila Bošnjacima. Nije se desila migracija Bošnjaka iz sredina gde tradicionalno žive, već je to rezultat decenijske nasilne bošnjakizacije i torture koju Goranci doživljavaju.

Mesto Srpska opština Kosovska opština Stanovništvo
popis 2011 		Goranci Udeo
Baćka Opština Gora Opština Dragaš 52 52 100,00%
Brod Opština Gora Opština Dragaš 1544 747 48,38%
Vranište Opština Gora Opština Dragaš 352 334 94,88%
Globočica Opština Gora Opština Dragaš 960 871 90,72%
Dikance Opština Gora Opština Dragaš 124 124 100,00%
Dragaš Opština Gora Opština Dragaš 1098 567 51,64%
Zli Potok Opština Gora Opština Dragaš 610 199 32,62%
Krstac Opština Gora Opština Dragaš 420 161 38,33%
Kruševo Opština Gora Opština Dragaš 857 411 47,95%
Kukuljane Opština Gora Opština Dragaš 235 230 97,87%
Leštane Opština Gora Opština Dragaš 783 541 69,09%
Ljubovište Opština Gora Opština Dragaš 773 433 56,01%
Mlike Opština Gora Opština Dragaš 92 89 96,73%
Orčuša Opština Gora Opština Dragaš 60 60 100,00%
Radeša Opština Gora Opština Dragaš 1224 788 64,37%
Rapča Opština Gora Opština Dragaš 853 610 71,51%
Restelica Opština Gora Opština Dragaš 4698 2739 58,30%

Severna Makedonija

 
Urvič

U selima Urvič i Jelovjane žive Goranci. Severna Makedonija Gorance ne priznaje statistički, već se moraju deklarisati kao Makedonci, Turci, Albanci ili se podvode pod ostali. Zbog političke agitacije i smatranjem za politički prihvatljivim Gorancima se nameće da se izjašnjavaju kao Turci, iako niko od autohtonih stanovnika kao maternji jezik ne govori turski.

Mesto Opština Stanovništvo
popis 2002 		Goranci Udeo
Jelovjane Opština Bogovinje 599 539 89,98%
Urvič Opština Bogovinje 756 640 84,65%

Egzodus

Do NATO agresije na SR Jugoslaviju, 24. marta 1999. godine, u Gori je živelo oko 18.000 Goranaca. U Srbiji i bivšim jugoslovenskim republikama nalazi se oko 40.000 Goranaca, a značajan broj Goranaca živi i radi u zemljama Evropske unije i u drugim zemljama. Prema procenama ukupan broj Goranaca, u Gori, u Srbiji i u rasejanju iznosi oko 60.000.[22] Posle završetka NATO agresije, povlačenjem Vojske Jugoslavije i pripadnika MUP Republike Srbije, i povratkom tzv. Oslobodilačke vojske Kosova, desio se egzodus. Ljudi su u početku terani i iz kuća, ubijani po noći. Bacane su bombe na goranske radnje, kidnapovani su ljudi i obijani stanovi. Patrole OVK su obilazile sela i zahtevale, navodno predaju oružja i napuštanje Gore. Zbog terora albanskih separatista, zbog nepostojanja lične i imovinske sigurnosti, bezbednosti ljudi, zbog nepostojanja uslova za opstanak i ostanak, oko 10.000 Goranaca raselilo se u druge delove Srbije, ali i iselilo u Crnu Goru, Bosnu i Hercegovinu, Severnu Makedoniju, Hrvatsku i u zemlje Evropske unije. Manji deo Goranaca, oko 8.000, ostao je da živi u Gori.[22] U Gori je, nakon ustanovljavanja Međunarodne misije UNMIK i Vojne misije KFOR, pojačan pritisak albanskih separatista na Gorance. Desila su se 23 ubistva Goranaca, čiji izvršioci nikada nisu otkriveni.[36] Zapaljen je jedan broj goranskih kuća. Uzurpirani gotovo svi stanovi Goranaca koji se nalaze u Dragašu. Postala su veoma učestala fizička maltretiranja i premlaćivanja Goranaca. Većina zaposlenih Goranaca su nezakonito oterani sa svojih radnih mesta na kojima su radili.[22] Danas, smišljeno, uz podršku nekolicine Goranaca koji se izjašnjavaju kao Bošnjaci, Goranci se ponovo satanizuju i opstruiraju na svim nivoima. Opština Gora ne postoji, već je 1999. ponovo uspostavljena opština Dragaš, po starom modelu.

Danas je sasvim jasno da su procesi asimilacije bezuspešni. Uzaludni su bili napori bošnjačkih lidera iz svih delova Balkana da u bošnjački korpus inkorporiraju i goranski entitet. Goranci su ostali Goranci, školuju se i funkcionišu po zakonima Republike Srbije sa jasnim aspiracijama za ulazak u Zajednicu srpskih opština.[37][38]

Zajednica srpskih opština

Zajednica srpskih opština je naziv samoupravne zajednice opština na Kosovu i Metohiji, čije je formiranje predviđeno sporazumom Beograda i Prištine u Briselu. Planirano je da ovu zajednicu čine opštine Severna Kosovska Mitrovica, Zubin Potok, Leposavić, Zvečan, Štrpce, Klokot-Vrbovac, Gračanica, Novo Brdo, Ranilug i Parteš. Takođe se razgovara i o uključenju Opštine Gora u Zajednicu srpskih opština.

Praznici

Bajram

 
Džamija u Restelici

Goranci skoro na identičan način kao i drugi muslimani praznuju Ramazanski i Kurban-bajram.[9] Bajram se čestita na goranskom govoru Često vi Bajram starijima, odnosno Često ti Bajram među jednakima po godinama. A odgovara se I tebe često ti Bajram ili I vam da vi je često!

U goranskim selima je ustaljeno da nakon bajramske molitve kolektivno odlaze na groblje, a onda dolaze kućama i čestitaju Bajram.

Osim Ramazana (meseca posta) i dva Bajrama, u Gori postoje i drugi muslimanski praznici kada se deli alva za duše umrlih, te u skladu sa tim ove praznike Goranci nazivaju Deljene. Deljenja ima više. Ašure je takođe muslimanski praznik, koji se obeležava u Gori, naročito kod nekih porodica u Brodu.

Đuren

Goranci vekovima praznuju Đurđevdan, odnosno Đuren.[39] Đuren traje skoro nedelju dana, čija su prva dva najznačajnija. Pripreme počinju početkom maja. Sam praznik počinje 5. maja, danom koji se naziva Potke, a glavni dan je 6. maja i naziva se Den Đuren (Đurđevdan).[40]

Potke

Praznik počinje 5. maja[40] danom koji se zove Potke, na koji se kupaju biljkama, travama, cvećem (što se naziva „travke“)[40] i ofarbanim jajetom. Biljke se sakupljaju rano ujutru, a samo sakupljanje biljaka se naziva Kršipotke. Jaje se farba dan pre. Ako se jaje ne farba kuva se tog dana. Cveće i biljke se po povratku kući kvase vodom, a zatim se njime prskaju uspavani ukućani po licu ne bi li se probudili. Spavalice na ovaj dan se ne ljute što ustaju ranije, jer se veruje da će se ljutiti sve do sledećih Potki. Ukućani obraćaju pažnju koji gost im dolazi prvi u kuću. Svi vole da im dođe dobra, pametna, lepa i bogata osoba zato što će im godina biti takva. Međutim, smatra se da je najbolje ako neko dete prvo uđe u kuću na ovaj dan, jer su sva deca dobra.

Den Đuren
 
Vranište

Ovaj dan je Dan Gorana(ca). Bez pozdrava ili samo pozdravom Airljija Đuren (Srećan Đurđevdan) 6. maja nastupa Đurđevdan. Glavno okupljanje uz tupane i svirale je na lokalitetu Vlaška u ataru sela Vranište, a atmosfera zajedništva i opšteg veselja nastavlja se i narednih dana na različitim lokalitetima u Gori: Bef kamen, Košče i dr.[40]

Dan proleća

Dan proleća ili na goranskom Den proljećen, je prvi kalendarski dan proleća, u tradiciji poznat kao prvi dan izlaska iz zime koji se obeležava grupnim šetnjama omladine po obližnjim putevima. Običaj je da se tog dana izađe iz sela. U svim selima je primetan ovaj običaj i danas. Smatra se da praznik ima poreklo od iranske Nove godine - Nouruz;[41] ili da je slovenskog porekla, a da je samo kasnije zbog poklapanja praznika, a pod uticajem Turske ušao u svakodnevni izgovor kao Sultanevres. Inače slično slavljenje praznika izlazaka iz zime je karakteristično za skoro sve narode od Balkana do iranske visoravni.

Babin den

 
Dikance

U Dikancima do osamdesetih godina 20. veka postojao je običaj da mladići na Babin dan, koji pada oko Bogojavljanja teraju lutku zvanu Guđa, obično od tekuna, odnosno šapurike (ostatak od okrnjenog klipa kukuruza), koja personifikuje Babu, tj. ćudljivu prirodu.[9] Iz centra sela je štapovima gone do reke (tj. Leve reke). Kada stignu do reke, bacaju za Babom napola izlomljene štapove, uz povike Zima da ne se vrati.

Božić

U Brodu i nekim drugim goranskim selima se do rata 1999. obeležavao i Božić,[9] bez jasnih verskih elemenata.

Četvrtak (Dobar dan - Ubav den)

Četvrtog dana u nedelji, u Gori, negde pre zalaska sunca svi poslovi staju. Ništa se ne radi sve do izlaska sunca sledećeg jutra.

Ranije, kada se radilo i u polju, svi poslovi su ostavljani, a kući su prelje ostavljale svoja prediva, tkalje su prestajale da tkaju. Ovo predveče je bilo idealno za poselo.

Osim ovog predvečerja, neradan dan, kao kod svih drugih naroda u goranskom etnosu ne postoji. U Gori je duboko ukorenjeno shvatanje da su praznici izgovor za neradnike. Ne zbog nepoštovanja praznika, već zbog poštovanja posla često Goranci rade i na dan svojih svetkovina.

Goranci četvrtak nazivaju još i Dobar dan (na goranskom govoru Ubav den) i smatraju ga danom kada treba započeti određeni posao, dobar dan za putovanja, i za druge početke.

I ne samo u Gori, već i u drugim delovima svog naroda, srpska narodna tradicija, četvrtak smatra srećnim danom. Posebno se poštuje niz četvrtaka od proleća do žetve.[42]

Poznati Goranci

 
Fahrudin Jusufi
 
Miralem Sulejmani
 
Deni Avdija

Među poznatima poreklom iz Gore prvo mesto zauzima partizanov igrač i bek Jugoslavije Fahrudin Jusufi.[43] Kratko je bio i trener FK Partizan, od 1. jul 1987. do 12. septembra 1988. Danas, donekle, njegov naslednik je Miralem Sulejmani.[44] Košarkaš Zufer Avdija je takođe goranskog porekla.

Novinar i pisac, Zejnel Zejneli,[45] je istaknuti goranski intelektualac. Među pesnicima je najistaknutiji Hamid Isljami.[46]Veoma popularan u inostranstvu, a manje poznat u domaćoj javnosti je i operski pevač i poliglota Džemil Redžepi.[47]

Poreklom iz Gore je i Pajazit Pomak. Bio je redovni profesor, doktor nauka, predavač. Takođe, poreklom iz Gore je i nekadašnji profesor na Univerzitetu u Prištini doktor nauka Jusuf Baliboga[9]. Njihovi naslednici danas su prof. dr Šefik Bajmak,[48] koji je redovni profesor na Univerzitetu u Prištini, prof. dr Alija Mandak[49] i dr Ibro Vait, koji je bio i narodni poslanik u Narodnoj skupštini Republike Srbije i član jugoslovenskog pregovaračkog tima u Rambujeu.[50]

Manje poznati široj javnosti, značajni su doktori: Ruždi Ramadani, Fadil Bajrami, Arif Bajmak, Dehir Sadiki, Listija Destani, Nasuf Kurtišević, Nehru Destani, Nuridin Šola, Seljatin Kajkuš, Skender Destani, Muslija Rušiti, Hajrija Kurdali-Ahmeti, Halim Toro, Halit Haliti, Hana Hasani, Harun Hasani, Šukrija Hodža, Šuća Zurapi-Ameti.

Posebno mesto među Goranima zauzima porodica Pelivanovića, među kojima prvo mesto pripada Maliću Pelivanoviću, poslaniku Narodne Skupštine Kraljevine Jugoslavije i Mehmedu Pelivanoviću (rođen 1854), istaknuti humanista, rodoljub, koji je po zanimanju bio poslastičar[51] i duborezac, veoma cenjen u tadašnjem Beogradu. Istakao se u borbama 1912. godine.

Još jedan poslastičar poznat kako po svojim slatkim specijalitetima, tako i po svojim humanim delima je Servet Ramadani, vlasnik čuvene poslastičarnice Pelivan iz Jagodine, koja postoji duže od pola veka.[52]

Takođe, među Gorancima su mnogi vojni i policijski oficiri i drugi državni službenici.

Tradicija

Ajret

Deo goranske kulture su mnogobrojne česme na svakom lokalnom putu. Česme prave, obično u sećanje na umrle, ali i kao poklon zajednici. Inače u prošlosti Goranci su oskudevali u vodi, te ovakav običaj ima i praktične primene. Običaj podizanja česme kod Goranaca je poznat kao Ajret (arap. خيرات), u značenju dobro delo ili zadužbina, što se može i videti na tabli svake sagrađene česme gde najčešće krupnim slovima piše Ajret, a ispod naziva Ajret piše kome je česma posvećena.

Igra pelivan

Najpoznatija igra u Gori je pelivan, vrsta rvanja.

Božje ime

U goranskom govoru, kao islamsko nasleđe, najčešće se za Boga koristi arapska reč Alah, a koja se u većini sela zbog neizgovaranja glasa H izgovara kao Ala. Takođe se često koristi i reč Sajbija, ženskog roda, od imenice Sahibija (arap. صاحبية), u značenju: posedilac, vlasnik, stvoritelj. Nakon egzodusa 1999. godine, primetno je da se sve ređe koristi reč Sajbija. Ređe se koriste reči Gospod i Bog. Kada se spominje vlastito Božje ime koje je karakteristično za sve muslimanske sredine, odnosno Ala(h), ova reč je muškog roda, a arapski dodatak koji koriste muslimani uz imenicu Alah: džele-šanuhu (arap. جلَّ شأنه) zamenjuje se rečenicom svojstvenom goranskom govoru "Ala ubavi jeden."

Vidovdan

Vidovdan je bio duboko ukorenjen i u Goranskoj tradiciji, ali nije u izgovoru došlo do spajanja reči i izgovara se Vidov den. U govoru postoji izraz Će viđime na Vidov den. Postoje dva jezička konteksta. U prvom slučaju ne u smislu konkretnog dana ili praznika, već se Vidovdan shvata i razume kao Sudnji dan, tj. uopštenije bilo koji dan odluke kada se treba pokazati. To je slovensko nasleđe, i razume se da je u slovenskoj mitologiji bog (Sve)vid vrhovni bog, a njegov dan je sudnji dan. U drugom slučaju je svakako srpsko nasleđe i odnosi se na to ko je kome vera, a ko nevera.

Vidi još

Reference

  1. ^ a b v g d đ e ž „Migracije stanovništva šarplaninske župe Gora - Harun Hasani” (PDF). rastko.rs. 
  2. ^ „Konačni rezultati Popisa stanovništva, domaćinstava i stanova 2022. | O POPISU STANOVNIŠTVA”. popis2022.stat.gov.rs. Pristupljeno 2023-06-23. 
  3. ^ a b v g d đ „Samostalna opština Gora potvrda samosvojnosti i osnov za očuvanje entiteta i identiteta Goranaca - Behadin Ahmetović” (PDF). rastko.rs. 
  4. ^ 1. Stanovništvo prema narodnosti – detaljna klasifikacija – popis 2011. Zagreb: Državni zavod za statistiku Republike Hrvatske. 2012. „428” 
  5. ^ Radojević, Gordana (2014). Tabela CG5. Stanovništvo prema nacionalnoj odnosno etničkoj pripadnosti i vjeroispovijesti, Popis stanovništva, domaćinstava i stanova u Crnoj Gori 2011. godine. Podgorica: Zavod za statistiku Crne Gore – MONSTAT. „197” 
  6. ^ Jukić, Velimir (2019) [2017]. Popis 2013 BiH. Knjiga 02: Popis stanovništva, domaćinstava i stanova u Bosni i Hercegovini : Etnička/nacionalna pripadnost, vjeroispovest i maternji jezik (PDF). Sarajevo: Agencija za statistiku Bosne i Hercegovine. str. 29. „24” 
  7. ^ a b v „Goranci rešeni da o(p)stanu”. rts.rs. Pristupljeno 22. 3. 2013. 
  8. ^ Stara Srbija i Albanija - Ivan Stepanovič Jastrebov, 1904. strana 207. Pristupljeno 22.2.2023.
  9. ^ a b v g d đ e Zejneli, Zejnel. „Gora i Goranci”. Politika Online (na jeziku: srpski). Pristupljeno 25. 9. 2018. 
  10. ^ a b „dr Radivoje Mladenović - Goranski govor (naučni rad), Institut za srpski jezik SANU” (PDF). Pristupljeno 12. 9. 2012. 
  11. ^ a b „dr Dragoljub Đorđević - Religije i veroispovesti nacionalnih manjina u Srbiji (naučni rad)” (PDF). Pristupljeno 12. 9. 2012. 
  12. ^ „Elektronska biblioteka tradicije i kulture Gore i Goranaca”. Rastko.rs. 8. 10. 1999. Pristupljeno 12. 9. 2012. 
  13. ^ „Prof. dr Darko Tanasković - Gora na slici-Gora u srcu” (PDF). Pristupljeno 12. 9. 2012. 
  14. ^ „Poreklo Petra K. Kostića književnika i senatora iz Prizrena” (PDF). Pristupljeno 15. 9. 2022. 
  15. ^ „O Gorancima” (PDF). Pristupljeno 15. 9. 2022. 
  16. ^ „Između sto vatri”. novosti.rs. 26. 10. 2010. Pristupljeno 03. 10. 2022. 
  17. ^ a b „1999. u napadima Albanaca ubijeno je jedanaestoro meštana Gore koji su preživeli 56 bombaških i mnogobrojne duge napade. Obrazovanje goranske etničke zajednice na Kosovu i Metohiji od 1918. godine do danas - Mr Živorad Milenović” (PDF). Scindeks-clanci.ceon.rs. Pristupljeno 12. 9. 2012. 
  18. ^ „Zoran Vlašković: Gora – leto napunilo sela”. slobodanjovanovic.org. Arhivirano iz originala 2. 4. 2015. g. Pristupljeno 22. 3. 2013. 
  19. ^ „RTS - Goranci nemaju drugu državu”. rts.rs. 27. 2. 2011. Pristupljeno 12. 9. 2012. 
  20. ^ Časopis Almanah 23-24
  21. ^ „Abdi: Nastavnici koji ne priznaju državu Kosovo neće ni raditi”. rtv.rs. 01. 9. 2008. Pristupljeno 5. 2. 2023. 
  22. ^ a b v g d „Program Građanske inicijative Goranaca”. Gig.rs. Pristupljeno 12. 9. 2012. 
  23. ^ „Makedonsko-bugarski spor oko Goranaca”. Dw.de. 20. 5. 2012. Pristupljeno 12. 9. 2012. 
  24. ^ „Bugari hoće da prisvoje Gorance na KiM, stigao odgovor iz Gore”. Politika Online. Pristupljeno 2023-02-20. 
  25. ^ „MD "Ilinden" ostro se sprotivstavi na bugarskata propaganda meѓu Makedoncite vo Gora”. novamakedonija.com.mk. Pristupljeno 2023-02-21. 
  26. ^ „Miodrag Stojanović - Ptolomejevi Orineji (Orini) i naši Goranci” (PDF). rastko.rs. Pristupljeno 12. 9. 2012. 
  27. ^ „Najstarija džamija na Balkanu!?”. Dzematrahic.ba. Pristupljeno 12. 9. 2012. 
  28. ^ Dragaš 2000, str. 71.
  29. ^ Duijzings, Gerlachlus (2000). Religion and the Politics of Identity in Kosovo. London: C. Hurst & Co. Publishers. str. 16. 
  30. ^ „Zejnel Zejneli: Gora i Goranci – čiji su”. slobodanjovanovic.org. 2. 9. 2010. Arhivirano iz originala 23. 11. 2011. g. Pristupljeno 22. 3. 2013. 
  31. ^ „Stanković, Vekoslav A. (2000). Poreklo Petra K. Kostića književnika i senatora iz Prizrena. Zbornik radova knj. 50. Beograd: Geografski institut „Jovan Cvijić” SANU. str. 87—92.” (PDF). Arhivirano iz originala (PDF) 20. 12. 2016. g. Pristupljeno 19. 4. 2017. 
  32. ^ „Goranci žele da budu deo Zajednice”. rts.rs. Pristupljeno 22. 3. 2013. 
  33. ^ „Vulin - Goranci sa srpskim opštinama”. glasamerike.net. Pristupljeno 22. 3. 2013. 
  34. ^ „Kome smeta osnivanje Nacionalnog saveta Goranaca”. 
  35. ^ „Nacionalni saveti nacionalnih manjina”. www.minljmpdd.gov.rs. Pristupljeno 2022-02-18. 
  36. ^ „Goranci između Albanaca i Srba”. Pristupljeno 5. 2. 2023. 
  37. ^ „Goranci ipak Goranci a ne Bošnjaci”. sandzacke.rs. Arhivirano iz originala 18. 12. 2014. g. Pristupljeno 18. 12. 2014. 
  38. ^ Ječi Gora, hoće u Srbiju („Politika“, 4. april 2016)
  39. ^ „Goranci proslavljaju Đurđevdan”. pressonline.rs. Arhivirano iz originala 12. 10. 2020. g. Pristupljeno 13. 03. 2013. 
  40. ^ a b v g BH Ekoturizam „Đuren“ Arhivirano na sajtu Wayback Machine (6. jul 2015), 5. maj, pristup 12.4.2013
  41. ^ „Nouruz - nacionalni praznik”. iran.rs. Arhivirano iz originala 8. 12. 2014. g. Pristupljeno 13. 3. 2013. 
  42. ^ [http:http://staznaci.com/cetvrtak „Šta znači četvrtak”]. Pristupljeno 3. 1. 2022. 
  43. ^ „Fahrudin Jusufi - Biografija”. reprezentacija.rs. 
  44. ^ „Miralem Sulejmani - Biografija”. reprezentacija.rs. Arhivirano iz originala 25. 01. 2013. g. Pristupljeno 13. 03. 2013. 
  45. ^ „Zejnel Zejneli - Biografija”. slobodanjovanovic.org. Arhivirano iz originala 22. 2. 2014. g. Pristupljeno 14. 1. 2013. 
  46. ^ „Mali narodi trebaju velike pesnike… Hamid Isljami najveći goranski pesnik”. Vila-Goranka.de. jun 2012. Arhivirano iz originala 17. 6. 2012. g. Pristupljeno 20. 4. 2017. 
  47. ^ „INTERVJU, DžEMIL REDžEPI - OPERSKI PEVAČ”. www.ekspres.net. Arhivirano iz originala 12. 03. 2018. g. Pristupljeno 12. 03. 2018. 
  48. ^ „Prof. dr Šefik Bajmak, redovni profesor - Biografija”. ftnkm.srb. Arhivirano iz originala 06. 02. 2016. g. Pristupljeno 05. 02. 2016. 
  49. ^ „Prof. dr Alija Mandak - redovni profesor na Univerzitetu u Prištini”. uf-pz.net. Pristupljeno 20. 4. 2017. 
  50. ^ „Ko su pregovarači”. Vreme. 13. 2. 1999. Arhivirano iz originala 20. 04. 2017. g. Pristupljeno 20. 4. 2017. 
  51. ^ Tajna pravljenja sladoleda stara 162. godine („Večernje novosti“, 16. oktobar 2013)
  52. ^ „Humani poslastičar iz Jagodine”. rts.rs. 18. 10. 2016. 

Literatura

Spoljašnje veze

Preuzeto iz „https://sr.wikipedia.org/w/index.php?title=Горанци&oldid=27687645”