Istorija Srbije u starom veku

U antičkom periodu teritoriju današnje Srbije naseljavalo je nekoliko indoevropskih naroda - Iliri, Tračani, Dačani, Kelti, Rimljani i Sarmati.

Iliri, Tračani, Dačani i Kelti

Država Skordiska, 3-1. vek pre nove ere, prva državna organizacija na području današnje Srbije. Glavni grad države Skordiska bio je Singidunum (današnji Beograd).

Iliri, Tračani, Dačani i Kelti su najstariji poznati narodi koji su naseljavali prostor današnje Srbije. Na osnovu proučavanja lingvističkih tragova jezika Ilira, Tračana i Dačana izveden je zaključak da se radilo o indoevropskim narodima, iako o njihovoj međusobnoj srodnosti nema naučnih potvrda. Sporno je pitanje da li su trački i dački bili dva različita jezika ili različiti dijalekti istog jezika. Smatra se da je trački jezik pripadao satem grupi indoevropskih jezika, dok se za ilirski ne može sa sigurnošću reći da li je bio satem ili centum jezik.

Iliri su naseljavali južne i zapadne delove područja današnje Srbije, a delili su se u više plemena od kojih su na teritoriji današnje Srbije stanovali Autarijati, Dardanci, Panonci (uključujući Amantine i Breuke), Dindari, Sikuloti, itd.

Tračani su naseljavali jugoistočne delove teritorije današnje Srbije, a od tračkih plemena na ovom području stanovali su Tribali.

Dačani su naseljavali severne delove teritorije današnje Srbije (Banat i Bačku), gde su se sukobljavali sa Keltima.

Kelti se na teritoriju današnje Srbije doseljavaju u trećem veku pre nove ere, a od keltskih plemena sa ovih prostora poznati su Skordisci, Boji i Eravisci. Kelti se smatraju osnivačima naselja iz kojih će se razviti dva najveća grada današnje Srbije - Beograd i Novi Sad (u antičko doba poznati kao Singidunum i Kuzum).

Iako su i Iliri i Tračani imali sopstvene kraljevine, jedino su Država Skordiska, kao i Dačka i Dardanska kraljevina obuhvatale delove teritorije današnje Srbije i one se mogu smatrati prvim državnim organizacijama na ovim prostorima. Glavni grad Države Skordiska bio je Singidunum (današnji Beograd).

Rimljani

Osvajanje teritorije

Širenje Rimljana na Balkansko poluostrvo otpočelo je krajem 3. veka p. n. e, sukobima sa Ilirima predvođenim kraljicom Teutom (231—228. godine p. n. e.). Tokom tri ilirsko-rimska rata (prvi 229—228. godine p. n. e, drugi 219. godine p. n. e. i treći 168. godine p. n. e.) i tri makedonsko-rimska rata (prvi 215—205. godine p. n. e, drugi 200—197. godine p. n. e. i treći 171—168. godine p. n. e.), Rimljani su pokorili Ilire i Antičke Makedonce. Nakon toga je počeo njihov prodor ka Dunavu, tj. Panonskoj niziji i ratovi protiv Dardanaca i Skordiska.

Početkom nove ere, gušenjem Batonovog ustanka, celokupno Balkansko poluostrvo se našlo pod rimskom vlašću. U početku je područje današnje Srbije bilo podeljeno između rimskih provincija Mezije (čiji je centar bio Singidunum), Panonije i Dalmacije, a zatim između novoformiranih provincija Gornje Mezije, Donje Panonije i Dakije (severno od Dunava), da bi kasnije bile formirane provincije Panonija Sekunda, Dardanija, Prevalitana i Dakija (južno od Dunava), a potom i provincije Dakija Ripenzis i Dakija Mediteranea. Na ovom prostoru su bile stalno stacionirane dve rimske legije - IV Flavia (u Singidunumu, današnjem Beogradu) i VII Claudia (u Viminacijumu kod današnjeg Kostolca na Dunavu). Podignut je čitav niz gradova koji su bili povezani sistemom puteva radi lakše komunikacije između delova Rimskog carstva, koje je za vreme vladavine cara Trajana, nakon Dačkih ratova (101—102. i 105—107), bilo na svom teritorijalnom vrhuncu.

Upadi varvarskih plemena iz centralne Evrope i povlačenje Rimljana iz Dakije tokom Aurelijanove vladavine (270—275), doveli su do podizanja niza rimskih kastruma duž desne obale Dunava, koji su formirali tzv. Dunavski limes. Jedan od njegovih naslednika, Dioklecijan, uveo je tetrarhiju kao oblik vladavine i izvršio reformu unutrašnje organizacije Rimskog carstva, čime je Sirmijum postao jedna od prestonica države. U 4. veku, formirana je administrativna jedinica Rimskog carstva pod nazivom Prefektura Ilirikum, koja je obuhvatala zapadne i južne delove Balkanskog poluostrva, a čiji se centar nalazio u Sirmijumu. Varvarski i ilirski napadi na dunavsku granicu su se nastavili, a jednu od prekretnica predstavljao je prodor Gota 378. godine, nakon čega je počelo trajno naseljavanje varvara na tlu Rimskog carstva.

Svega nekoliko decenija kasnije, car Teodosije I je 395. godine podelio Rimsko carstvo na dva dela, pri čemu je veći deo današnje Srbije ušao u sastav Istočnog rimskog carstva, dok su manji delovi (jugozapadni delovi današnje Vojvodine i severozapadni deo današnje Centralne Srbije) pripali Zapadnom rimskom carstvu.

Rimski imperatori

Na tlu današnje Srbije, rođeno je 17 (ili maksimalno 18) rimskih imperatora, među kojima su:

• Aurelijan (270—275), rođen u Sirmijumu ili njegovoj okolini.
• Konstantin Veliki (307—337), rođen u Naisusu.
• Jovijan (363—364), rođen u Singidunumu.
• Justinijan I (527—565), rođen u blizini Caričinog Grada.
• Decije Trajan (249-251)
• Hostilijan (-251.)
• Klaudije II Gotski (213.-270.)
• Kvintil (220.-270.)
• Maksimijan (240.-310.)
• Prob (276-282)
• Maksimilijan Herkulije (285-310)
• Konstancije II (337.-361.)
• Konstancije III (370.-421.)
• Gracijan (367-383)
• Galerije (250.-311.)
• Sever II (3. vek)
• Maksimin Daja (270.-313.)
• Licinije (263.-325.)
• Vetranion (-356.)

Rimski gradovi i arheološka nalazišta

Ulazna kapija Feliks Romulijane

Pojtingerova tabla (označeni su Naisus i Remezijana)

Rimski gradovi i arheološka nalazišta iz doba Starog Rima na tlu današnje Srbije uključuju:

• Sirmijum, iz koga se razvila današnja Sremska Mitrovica.
• Singidunum, iz koga se razvio današnji Beograd.
• Viminacijum, kod današnjeg Kostolca.
• Kapedunum, iz koga se razvilo današnje Užice
• Feliks Romulijana odnosno Gamzigrad, kod današnjeg Zaječara, od 2007. godine se nalazi na Uneskovoj listi svetske baštine.
• Naisus, iz koga se razvio današnji Niš.
• Remesiana, današnja Bela Palanka.
• Justinijana Prima odnosno Caričin Grad, kod Lebana.
• Ulpijana, iz koga se razvio današnji Lipljan odnosno Priština.
• Carska palata Šarkamen, kod Negotina.
• Onagrinum, današnji Begeč.
• Horeum Margi, današnja Ćuprija.
• Malata, današnji Banoštor.
• Bononija, današnji Banoštor ili Beočin.
• Kuzum, današnji Petrovaradin, odnosno Novi Sad.
• Ad Herkulae, današnji Čortanovci.
• Akuminkum, današnji Stari Slankamen.
• Ritijum, današnji Surduk.
• Basijana, današnji Donji Petrovci.
• Burgenae, današnji Novi Banovci.
• Taurunum, današnji Zemun.
• Graio, današnja Sremska Rača.
• Margum, kod današnje Dubravice.
• Akve, današnje Prahovo.

Sarmati

Glavni članak: Jazigi.

Jedini deo teritorije današnje Srbije koji se nije nalazio u sastavu Rimskog carstva bila je Bačka, u kojoj su od 1. veka nove ere stanovali Sarmati, odnosno njihovo pleme Jazigi. Jezik Sarmata spadao je u grupu iranskih jezika, a Sarmati koji su stanovali u Bačkoj bili su povremeno saveznici a povremeno neprijatelji Rima. Poznata su imena nekoliko sarmatskih vladara sa ovih prostora, od kojih su neki imali titulu kralja. Konačan poraz Sarmatima naneli su Vizigoti u 5. veku, a Sarmati su se, prema pretpostavci, pretopili u druge narode (Gote i Slovene).

Литература

• Andrić, Stanko (2002). „Južna Panonija u doba velike seobe naroda”. Scrinia Slavonica. 2: 117—167. 
• Budimir, Milan (1937). „O etničkom odnosu Dardanaca prema Ilirima”. Југословенски историски часопис. 3: 1—29. 
• Bulić, Dejan (2013). „The Fortifications of the Late Antiquity and the Early Byzantine Period on the Later Territory of the South-Slavic Principalities, and their re-occupation”. The World of the Slavs: Studies of the East, West and South Slavs: Civitas, Oppidas, Villas and Archeological Evidence (7th to 11th Centuries AD). Istorijski institut SANU. стр. 137—234. 
• Várady, László (1969). Das Letzte Jahrhundert Pannoniens (376–476). Amsterdam: Verlag Adolf M. Hakkert. 
• Gračanin, Hrvoje (2005). „Huni i južna Panonija”. Scrinia Slavonica. 5: 9—47. 
• Gračanin, Hrvoje (2005). „Ilirik u Marcelinovoj Kronici: Kronika komesa Marcelina kao izvor za društvenu i gospodarsku povijest te ekohistoriju kasnoantičkog Ilirika”. Ekonomska i ekohistorija. 1: 9—36. 
• Gračanin, Hrvoje (2006). „Goti i južna Panonija”. Scrinia Slavonica. 6: 83—126. 
• Gračanin, Hrvoje (2007). „Gepidi, Heruli, Langobardi i južna Panonija”. Scrinia Slavonica. 7: 7—64. 
• Gračanin, Hrvoje (2008). „Slaveni u ranosrednjovjekovnoj južnoj Panoniji”. Scrinia Slavonica. 8: 13—54. 
• Gračanin, Hrvoje (2009). „Avari, južna Panonija i pad Sirmija”. Scrinia Slavonica. 9: 7—56. 
• Gračanin, Hrvoje (2010). „Rimske prometnice i komunikacije u kasnoantičkoj južnoj Panoniji”. Scrinia Slavonica. 10: 9—69. 
• Gračanin, Hrvoje (2011). Južna Panonija u kasnoj antici i ranom srednjovjekovlju (od konca 4. do konca 11. stoljeća). Zagreb: Plejada. 
• Gračanin, Hrvoje (2014). „Crkveni ustroj u kasnoantičkoj južnoj Panoniji”. Croatica Christiana Periodica. 38 (73): 1—12. 
• Gračanin, Hrvoje (2015). „Late Antique Dalmatia and Pannonia in Cassiodorus’ Variae”. Povijesni prilozi. 49: 9—80. 
• Gračanin, Hrvoje (2016). „Late Antique Dalmatia and Pannonia in Cassiodorus’ Variae (Addenda)”. Povijesni prilozi. 50: 191—198. 
• Gračanin, Hrvoje; Rapan-Papeša, Anita (2011). „Postrimski grad u južnoj Panoniji: primjer Cibala”. Scrinia Slavonica. 11: 7—30. 
• Gračanin, Hrvoje; Škrgulja, Jana (2016). „Etnički identiteti u južnoj Panoniji i Dalmaciji u Justinijanovo doba”. Povijesni prilozi. 50: 9—46. Архивирано из оригинала 17. 12. 2018. г. Приступљено 01. 01. 2019. 
• Зечевић, Нада (2002). Византија и Готи на Балкану у IV и V веку. Београд: Византолошки институт САНУ. 
• Kuzmanović, Zorica; Mihajlović, Vladimir D. (2015). „Roman Emperors and Identity Constructions in Modern Serbia”. Identities: Global Studies in Culture and Power. 22 (4): 416—432. 
• Милошевић, Петар (2001). Археологија и историја Сирмијума. Нови Сад: Матица српска. 
• Мирковић, Мирослава Б. (1981). „Римско освајање и организација римске власти”. Историја српског народа. 1. Београд: Српска књижевна задруга. стр. 66—76. 
• Мирковић, Мирослава Б. (1981). „Економско-социјални развој у II и III веку”. Историја српског народа. 1. Београд: Српска књижевна задруга. стр. 77—88. 
• Мирковић, Мирослава Б. (1981). „Централне балканске области у доба позног царства”. Историја српског народа. 1. Београд: Српска књижевна задруга. стр. 89—105. 
• Mirković, Miroslava B. (2006). Sirmium: Istorija rimskog grada od I do kraja VI veka (1. изд.). Sremska Mitrovica: Blago Sirmijuma. 
• Mirković, Miroslava B. (2017). Sirmium: Its History from the First Century AD to 582 AD. Novi Sad: Center for Historical Research. 
• Mócsy, András (2014) [1974]. Pannonia and Upper Moesia: A History of the Middle Danube Provinces of the Roman Empire. New York: Routledge. 
• Острогорски, Георгије (1969). Историја Византије. Београд: Просвета. 
• Papazoglu, Fanula (1969). Srednjobalkanska plemena u predrimsko doba: Tribali, Autarijati, Dardanci, Skordisci i Mezi. Sarajevo: Akademija nauka i umjetnosti Bosne i Hercegovine. 
• Papazoglu, Fanula (1978). The Central Balkan Tribes in pre-Roman Times: Triballi, Autariatae, Dardanians, Scordisci and Moesians. Amsterdam: Hakkert. 
• Parat, Josip (2015). „Izbori i pregledi antičkih literarnih izvora za povijest južne Panonije”. Scrinia Slavonica. 15: 9—33. 
• Петровић, Владимир П. (2007). Дарданија у римским итинерарима: Градови и насеља (PDF). Београд: Балканолошки институт САНУ. 
• Petrović, Vladimir P. (2007). „Pre-Roman and Roman Dardania: Historical and Geographical Considerations” (PDF). Balcanica. Balkanološki institut SANU. 37: 7—23. 
• Поповић, Радомир В. (1993). „Рано хришћанство у Илирику пре досељења Словена: I део” (PDF). Богословље: Орган Православног богословског факултета у Београду. 51 (1-2): 19—86. 
• Поповић, Радомир В. (1994). „Рано хришћанство у Илирику пре досељења Словена: II део” (PDF). Богословље: Орган Православног богословског факултета у Београду. 52 (1-2): 29—85. 
• Поповић, Радомир В. (1995). „Рано хришћанство у Илирику пре досељења Словена: III део” (PDF). Богословље: Орган Православног богословског факултета у Београду. 53 (1-2): 8—34. 
• Поповић, Радомир В. (1995). Рано хришћанство на Балкану пре досељења Словена (Србија, Повардарје, Црна Гора). Београд. 
• Popović, Radomir V. (1996). Le Christianisme sur le sol de l'Illyricum oriental jusqu'à l'arrivée des Slaves. Thessaloniki: Institute for Balkan Studies. 
• Поповић, Радомир В. (2004). Хришћанство на тлу источног Илирика пре досељења Словена. Београд. 
• Curta, Florin (2001). The Making of the Slavs: History and Archaeology of the Lower Danube Region, c. 500–700. Cambridge: Cambridge University Press. 
• Wozniak, Frank E. (1981). „East Rome, Ravenna and Western Illyricum: 454-536 A.D.”. Historia: Zeitschrift für Alte Geschichte. 30 (3): 351—382.