Umetnost stare Grčke

Umetnost antičke Grčke je umetnost koja je nastala na mestu koje su nastanjivali antički Grci u periodu od 9. veka p. n. e. do 1. veka.

Kultura antičke Grčke

Rasprostiranje antičke Grčke oko 550. p. n. e.

Od četiri ranije velike istorijske umetnosti, samo je umetnost Starog Egipta ostavila merljiv uticaj na kasnije periode, ali je čak i egipatski uticaj tek povremeno plodonosan ili presudan tamo gde je imao uticaja. Mada izuzetne, umetnosti Mesopotamije i Egejskog sveta gotovo u potpunosti su nestale iz ljudskog vidokruga i pamćenja sve do skorijeg vremena. I, naravno, pretkolumbovske civilizacije bile su potpuno nepoznate i neslućene u Evropi i u Aziji. Međutim, u slučaju Stare Grčke, prvi put smo pred umetnošću koja nikada nije bila potpuno zaboravljena. Grčka umetnost, kao i grčka kultura uopšte, uticala je na ovaj ili onaj način na umetnost svakog narednog perioda civilizacije Zapada, uključujući i sadašnji, ponekad u nezamislivoj meri. Čak i ako su kasnije kulture osećale da se moraju pobuniti protiv grčkog uticaja, svaka pobuna sama po sebi je bila priznanje veličini grčkih dostignuća. Jedina druga kultura koja je ostavila uporediv utisak na kasnija razdoblja jeste ona iz Starog Rima, i to velikim delom zbog toga što je Stari Rim postao prenosilac, trgovinom i osvajanjima, umetničkog nasleđa Stare Grčke.

Ako se pokuša objasniti širina i zapanjujuću trajnost grčkog uticaja, verovatno će se doći do zaključka da je u oba slučaja zaslužan naglasak grčke civilizacije i grčke umetnosti na razvoj racionalnih obrazaca za svaki aspekt umetnosti, za razliku od onih krutih smernica koje je egipatsko društvo nametalo egipatskoj umetnosti. Grci su svoje norme izveli iz ljudske prirode i ponašanja, dostupnih grčkim misliocima, piscima i umetnicima kroz njihove neslućene sposobnosti za posmatranje, ispitivanje i analizu. „Čovek je merilo svih stvari’’, izgovorio je grčki filozof Protagora u 5. veku pre nove ere, i dok je Protagorin lični subjektivitet u njegovom vremenu izazivao značajne kontroverze, njegova proslavljena opaska i dalje se može uzeti kao tipična za grčki stav prema životu i umetnosti. Dostojanstvo i lepota čoveka pojedinca i bogata tekstura fizičke i psihološke interakcije među ljudima istovremeno čine predmet, cilj i konačnu odrednicu grčkog umetničkog i književnog stvaralaštva.

Zemlja i klima Grčke podstakli su koncentraciju grčke kulture na kvalitet ljudskog života i na atletsku i intelektualnu aktivnost. Grčka je zemlja planinskih poluostrva i ostrva, razdvojenih uskim tesnacima i zalivima nalik fjordovima, sa oskudnom obradivom zemljom. Izložena je jakim kontrastima zimske hladnoće i letnjih vrućina i žestokim i nepredvidivim morskim vetrovima. Horizonte ograničavaju planinski lanci i stenovita ostrva. Pod sunčevom svetlošću čiji je intenzitet verodostojan samo onima koji su je iskusili, zemlja poprima zlatnu boju nasuprot mora i neba prodorne plave boje. Dan ustupa mesto noći gotovo bez posredstva sumraka – ili je barem tako bilo u prošlosti. U takvoj pozadini i u takvom svetlu, oblici i njihovi odnosi su jasni i oštri.

U ovakvom okruženju nije bilo lako, ali ni neophodno, uspostaviti odnose saradnje među zajednicama, odvojenim planinskim zidovima ili morskim rukavcima. Život se morao boriti snagom i inteligencijom da iz kamenite zemlje i varljive vode mora izvuče plodove za svoj opstanak. Prelepo, ali neretko neprijateljsko grčko okruženje zahtevalo je atletski i ispitivački stav prema egzistenciji koji je bio u snažnoj suprotnosti sa egipatskom pasivnošću i koji je ujedno sprečavao potčinjavanje univerzalnim sistemima vlasti. Poljoprivreda na kamenjaru nije bila laka; usevi žitarica zahtevali su velike napore, a masline i vinova loza, pažljivo čuvanje i nadgledanje. Pored ograničenog poljoprivrednog staleža, pojavio se i stalež trgovaca, a na kraju i stalež zanatlija proizvođača koji su se bavili proizvodnjom takvih karakterističnih grčkih artefakata kao što su grnčarija i metalni proizvodi, koji su izvoženi u čitav mediteranski svet. Kao i Minojci pre njih, Grci su bili izvrsni moreplovci; poput Mikenaca bili su hrabri vojnici. Grčki sistemi vlasti bili su eksperimentalni i neprekidno menjani. Nije slučajno što toliko reči za oblike vlasti potiče iz grčkog jezika u svim evropskim jezicima – demokratija, autokratija, tiranija, aristokratija, oligarhija i monarhija, pominjući samo neke. Čak i politika potiče od grčkog polisa, reči za nezavisni grad-državu sa okolnom teritorijom koja je bila osnovna jedinica grčkog društva. Svih šest oblika vlasti koji su upravo pomenuti upražnjavali su u jednom ili drugom trenutku grčki gradovi-države na kopnu, ostrvima, Maloj Aziji, Siciliji i južnoj Italiji, neretko naizmenično, ali i uporedo jedan s drugim. Ali čak i kad su narodne slobode žrtvovane na određeno vreme tiraninu ili grupi oligarha, grčki ideal je uvek bio samovladanje. Tragedija grčke istorije leži u nemogućnosti grčkih gradova-država da podrede individualni suverenitet bilo kom idealu trajne federacije koja bi mogla obuhvatiti čitav grčki svet i zaustaviti endemske međusobne ratove koji su iscrpljivali energije gradova-država i na kraju doveli do njihovog potčinjavanja stranim silama. Sve do vremena Aleksandra Velikog, a koji je ideju pozajmio od bliskoistočnih kultura koje je osvojio, pojam boga-kralja po egipatskom ili mesopotamskom uzoru potpuno je odsustvovao iz grčke istorije. Poseban značaj možemo pronaći u činjenici da su, dok su Egipćani i Mesopotamci svoju istoriju prepričavali u terminima kraljevske vladavine ili dinastija, Grci su svoje vreme merili Olimpijadama, četvorogodišnjem rasponu između Olimpijskih igara, atletskom festivalu koji se proslavljao u Staroj Grčkoj. Atletika teško da bi mogla biti bolji simbol vrednosti koju grčka kultura daje pojedincu, jer starogrčke Olimpijske igre nisu bile timske igre, već takmičenja pojedinaca u fizičkoj veštini i snazi. U ostatku Starog sveta tako nešto niti je postojalo niti je imalo premca.

Grci su svoj kosmos naselili bogovima koji su, poput njih samih, živeli u stanju neprekidnog rivalstva, pa čak i sukoba, često su posedovali neupravljive apetite i poroke u ljudskom smislu, zauzimali stranu u ljudskim ratovima, pa čak i zajedno sa ljudima stvarali rasu polubogova poznatih kao heroji. Samo u svojoj neograničenoj snazi i znanju i u svojoj besmrtnosti bogovi su se razlikovali od ljudi. Ipak, kao što nijedan smrtnik nije vladao grčkim svetom, tako ni jedan bog grčke mitologije nije bio istinski svemoguć, pa čak ni sam Zevs, car svih bogova.

Grci su bili vrlo svesni svojih dostignuća i svoje istorije, kao beleški pojedinačnih čovekovih uspeha, a ne samo kao pukih istorijskih događaja. Njihova umetnost je prva koja poseduje pravu istoriju i vlastiti unutrašnji razvoj u našem savremenom smislu. Za razliku, čini se kao da je egipatska umetnost nastala potpuno oblikovana i za nju se teško može reći da se razvila nakon svojih početnih sjajnih stvaralačkih dostignuća. Određeni osnovni oblici i ideje provlače se kroz mesopotamsku umetnost od Sumeraca do Persijanaca. Ali grčka umetnost pokazuje stalan razvoj od prostijih ka uvek složenijim fazama, od kojih su neke zbog pogodnosti označene kao arhajske, klasične i helenističke. Mada ovaj razvoj nije bio stalan, niti ujednačen na svim geografskim tačkama grčkog sveta, on je zapanjujuće vidljiv i često se upoređuje sa razvojem evropske umetnosti s kraja srednjeg veka kroz renesansu i na kraju barok. Od početka do kraja, čitav razvoj grčke umetnosti trajao je oko sedam vekova, ili manje od jedne četvrtine dugog perioda tokom kojeg se egipatska umetnost nastavljala relativno nepromenjena. Periklovo doba, često smatrano vrhuncem grčkih umetničkih dostignuća, trajalo je tek nekoliko decenija.

Uprkos antropocentričnoj prirodi grčke kulture, Grci nisu bili u iluzijama o ograničenjima ili o neizbežnom propadanju ljudskih ambicija. Jedan od njihovih omiljenih književnih oblika, koji su sami izmislili i u kom su se uzdigli do neprevaziđenih visina dramskog intenziteta i poetske veličine, bila je tragedija. U grčkoj tragediji, ljudske volje suprotstavljene jedna drugoj donose najviši nivo aktivnosti za koji su sposobni muškarci i žene; ipak ove aktivnosti dovode do katastrofe (katarze) zbog neizbežnih ljudskih slabosti. U celoj grčkoj umetnosti pre 4. veka pre n. e. ne postoje statue monarha prekomerne veličine poput onih egipatskih faraona, a čak i jedan primer iz četvrtog veka prikazuje nekog princa usred akcije vožnje kočija, aktivnosti koja je zahtevala fizičku i mentalnu koordinaciju. Samo su bogovi bili predstavljeni u kolosalnim razmerama, i mada nijedna od ovih statua nije preživela, kasniji književni izveštaji ukazuju da su, uprkos svojoj veličini, bili u potpunosti čovečije proporcije i lepote. Suprotno hibridnim božanstvima Egipćana, Mesopotamaca i Starih Amerikanaca, u Grčkoj su samo čudovišta bila delom čovek, a delom životinja. Ovi hibridi su uvek sa sobom nosili opasnost (satiri, kentauri i sirene), a neretko su sasvim zli (Minotaur).

Grčka racionalnost iznedrila je aritmetiku, geometriju, filozofiju i začela naučnu astronomiju, zoologiju i botaniku, međutim sistem je imao svoju Ahilovu petu. Helensko društvo je bilo naglašeno muški svet. Žene su bile ograničene na kućnu poslove i radinosti i rađanje dece, a kretale su se u svom posebnom delu kuće, ginekeji. Nisu mogle prisustvovati čuvenim simpozijumima ili banketima na kojima se raspravljalo o intelektualnim pitanjima, i nije im bilo dozvoljeno da učestvuju u grčkom političkom, intelektualnom ili umetničkom životu. Tek ako bi neka žena postala kurtizana, mogla je biti prisutna i raditi na inače muškim funkcijama; mnoge od ovih kurtizana su postale istaknute ličnosti i postigle određenu moć u grčkom društvu. Jedna od intrigirajućih institucija u grčkom životu bila je veza između odraslih muškaraca i adolescenata, koja ni na koji način nije ometala instituciju braka, ali koja se dovodi u vezu sa naglaskom na naga tela mladića i atleta u grčkoj umetnosti. Grčki javni život u zajednici retko je uspevao da postigne trajni poredak. Čak i u klasičnom periodu, grčki polis je dozvoljavao i ropstvo i obespravljivanje pojedinaca. Bez obzira na racionalnost grčkih filozofa, ni u jednom trenutku grčke istorije nije postojala ozbiljna ili raširena pretnja verovanju u mnoštvo antropomorfnih božanstava. Ipak, jedna od velikih draži Grka je činjenica da se, uporedo sa razvojem intelekta, život strasti nastavio nesmanjenim intenzitetom, obdarivši racionalna bića određenom iracionalnom, ali poetskom lepotom. Čak i izuzetna preciznost grčkih arhitektonskih mera i proporcija bila je podložna neracionalnim, ali suštinskim varijacijama i usavršavanjima.

Oko 550. p. n. e. Grci ili „Heleni“ kako su sami sebe nazivali, nisu bili jedan veliki narod nego niz plemena, vezanih Egejskim morem, koja su imala sličan jezik i religiju (svemoćne bogove koji su bili prepuni vrlina, ali i ljudskih mana). Između drugog i prvog milenijuma p. n. e. ta su se plemena nastanila na krajnjem jugu Balkana. To su najpre bili: Mikenci i Dorci (naseljeni uglavnom na grčkom kopnu), i Jonci (samo na obali i ostrvima Egejskog mora), a kasnije i Spartanci, Tebetanci, Atinjani i Korinćani.

Vremenom im je na jugu Balkana postalo tesno i osnivali su u 8. veku p. n. e. kolonije širom Sredozemlja (Sicilija, Italija, Španija, Mala Azija pa i Dalmacija). Na prostorima svojih kolonija nastavio se procvat, ponekad uspešniji nego u samoj Grčkoj.

Uobičajena je podela grčke umetnosti je na:

Geometrijski stil (10–7. vek p. n. e.),
Arhajsku umetnost (650–480. p. n. e.),
Klasično ili Zlatno doba (480–336. p. n. e.) i
Helenizam (336–30. p. n. e.).

Geometrijski piksis 850. p. n. e. Minhen, Nemačka

Geometrijski stil

Tokom 12. pa sve do 7. veka p. n. e. (tzv. mračno doba grčke) traje raspadanje kritske i mikenske umetničke baštine i skoro da se gase umetničke delatnosti. U isto vreme Grčka civilizacija se formirala i polako oblikovala. Svaka zajednica razvijala je svoj centar koji je prerastao u grad-državu (polis) kojim je upravljalo veće bogatijih staraca.

Detalj geometrijske amfore sa prikazom pogreba iz Dipilona pored Atine 8. vek p. n. e. Atina

Umetnost vekovima ne nalazi značajniji izraz, izuzimajući keramiku koja je vezana za praktičnu upotrebu. Nastale su vaze koje su služile za odlaganje pepela pokojnika. U 9. veku p. n. e. Grci su počeli da oslikavaju vaze geometrijskim oblicima: spiralama, rozetama, prepletima, meandrima, trouglovima, krugovima, svastikama- koje su raspoređene u horizontalne trake kao kod Mikenaca. Takvo ukrašavanje se naziva „geometriski stil“. Kasnije se odustaje od same geometrije i javlja se ljudska figura, ali još uvek geometrizirana (kao kod vaze iz Dipilona). Keramika iz 6. veka p. n. e. Ima organske linije i likove koji podsećaju na istočnjačku umetnost te je nazvana „orijentalni stil“ i najzastupljenija je u arhajskom periodu.

Dionisov brod 530. p. n. e. Minhen

Arhajsko razdoblje

Ni u jednoj ranijoj civilizaciji nije moguće tako jasno uočiti vezu između arhitekture i društva. Ekonomska podloga, duhovno stanje i društveni odnosi nerazdvojni su pratioci grčke arhitekture i ukoliko je bilo promena na ovim poljima, arhitektura je takođe doživljavala promene.

Za razliku od azijskih i istočnih društava čije je stvaralaštvo na polju arhitekture sledilo despotizam svojih tirana i sujeverje nerazumljive teologije istočnih religija, grčka arhitektura je realno posmatrala potrebe čoveka i svoje spomenike je gradila u razmeri čoveka, odnosno arhitektura je u službi društva i njegove zajednice i nikada ne stvara gigantske spomenike u slavu jednog vladara, a i kada se podiže spomenik jednom čoveku to je onda manja ili skromna grobnica heroja, u čast i slavu zbog njegovih zasluga.

Period narastajućeg bogatstva u Grčkoj je 7. stoljeće pre n. e., koje je sticano prekomorskom trgovinom i kolonizacijom teritorija u Italiji i Siciliji čime su se otvarala nova tržišta i resursi. Atina nije slala svoje stanovništvo u kolonizaciju novih teritorija niti se uključila u ovu novu tendenciju u trgovini, čime je njena moć kao kulturnog i umetničkog centra značajno opala. Korint, Sparta, ostrva i gradovi u istočnoj Grčkoj i Krit su prednjačili u svojim različitim umetničkim interesovanjima i načinima njihovog izražavanja. Ovo vreme raznolikosti i izdiferenciranih regionalnih umetničkih škola se u Grčkoj više nije ponovilo. Gradovi su demonstrirali svoju moć i bogatstvo, posebno u izgradnji hramova, preko kojih će se razviti nove arhitektonske forme, i takođe u dekoraciji hramova i narodnim svetilištima. Arhitektura je svojim napretkom dalje uzrokovala maštovite i ambiciozne oblike u vajarstvu i slikarstvu.

Evolucija starih i pojava novih ideja i religioznih verovanja u ovim novim istorijskim okolnostima je dovela do nastanka i brzog razvoja arhitekture hrama i kultnih ili votivnih statua.

Po klasičnim istorijskim izvorima, prve votivne statue (ksoane) su pravljenje u drvetu u vrlo rudimentarnom stilu. Njihovo telo je predstavljao sam drveni stub i jedino su shematski prikazivani glava i crte lica.

Prvi hram je bio skromnih dimenzija i različitih oblika. Arheološki ostaci i neki modeli grnčarije iz Argosa, Perakore i Samosa omogućavaju nam da stvorimo neku predstavu o obliku tih hramova, koji su često bili jednostavne pravougaone kapele sa krovom koji je držao niz unutrašnjih stubova; na jednom kraju je mogla biti apsida, a mali projektovani krov je mogao formirati trem na fasadi. Na kraju je prevagnula shema nasleđena iz mikenske palate – megarona – sa pravougaonim planom, ulazom na jednu od kraćih strana i tremom na pronaosu. Oko tog jezgra arhitekti su razradili konačan oblik grčkog hrama, ali su postojale njegove važne regionalne varijacije.

Od sredine 7. veka pre n. e. i poslednje četvrtine 6., razlikujemo dva glavna umetnička i estetska kretanja poznata kao jonski i dorski duh – ili shvatanja sveta. To nisu bili ukočene kategorije, i bez sumnje reč je o jedinstvenoj estetskoj koncepcija, ali su se ova dva duha razlikovala po shvatanju umetničke plastike. Razlika je više bila u temperamentu i estetskom pogledu na svet od bilo kakvih drugih razlika, upotrebljenih tehnika ili geografskog porekla. Za umetnike sa dorskim duhom, osećaj za masu, sklonost ka uravnoteženosti sila, atletski kvaliteti i poštovanje geometrije su bili od prvorazrednog značaja, dok su Jonjani više cenili opuštenost, blage i vitke proporcije, i nisu oklevali da žrtvuju duh geometrije u korist dekorativnih vrednosti.

Protokorintski aribalos u obliku sove, orijentalni stil 620. p. n. e. Minhen

Arhitektura

Model hrama Aphaija u Egini Minhen

Tokom istorije grčke umetnosti, glavna uloga arhitekte je bila da projektuje kultne verske građevine, i sve do klasičnog doba to je praktično bio njegov jedini zadatak. Centar obožavanja u grčkoj religiji bio je oltar, koji se dugo vremena sastojao iz jednog kamenog bloka a tek kasnije se razvio u svoj monumentalni oblik. Oltar se uvek nalazi u istočnom delu hrama. Hram je u suštini kuća (ojkos) za božanstvo, i u unutrašnjosti je prebivala njegova kultna statua. Arhitektonski plan hrama je, dakle, plan kuće – jednosobna građevina sa stubastim tremom. Da bi se ova božanska kuća razlikovala od kuće smrtnika, ranom hramu je dat izduženi plan osnove. Kultna statua je postavljana dalje, iza niza oslonaca centralnog stuba. Eksterijer je ukrašavan peristilom, spoljašnjom kolonadom stubova koji su pružali produženu nadstrešnicu. Ova dodatna kolonada je obezbeđivala pokrivenu ambulantu (natkriveni prolaz), i ujedno predstavlja glavnu razliku između hrama i sekularne arhitekture.

Glavni oblik grčke arhitekture jeste hram koji se razvija iz mikenskog megarona - središnjeg pravougaonog prostora na stubovima. Od drvene kuće, gde se sklanjala skulptura božanstva, postepeno je nastala monumentalna kamena građevina na stepenastoj platformi (stilobat), na pravougaonoj osnovi. Naos ili svetilište je glavni centralni prostor grčkog hrama uokviren kamenim zidovima; ispred naosa stoje stubovi (najpre dva, a kasnije četiri) koji nose arhitrav pretprostora (anta), na arhitravu počiva drveni krov na dve vode, popločan crepom od opeke koji se i danas koristi na kućama. Kasnije hramovi postaju sve bogatiji, tj. dodaju se pretprostori sa stubovima i iza naosa, a kasnije i oko celog hrama.

S tesnim i mračnim svetilištem, i jasnim i otvorenim pročeljem s ritmom brojnih stubova, grčki hram je više spoljašnja nego unutrašnja arhitektura i deluje kao skulptura, za razliku od rimske arhitekture koja će dobiti svoj unutrašnji prostor. Hramovi mogu varirati prema veličini građevine ili regionalnim sklonostima, ali njihove osnovne crte toliko su slične da se mogu sagledati u jednoj tipičnoj osnovi. To jedinstvo grčkih hramova nazivamo stilom, a stilovi se razlikuju po svojoj kombinaciji elemenata osnove (stilobata), nosača (zidova i stubova) i tereta (arhitrava I krova). Najstariji grčki stil je dorski koji se postepeno razvija tek u klasičnom razdoblju.

Kuros iz Atike 600. p. n. e. Njujork

Kora iz Farosa 530. p. n. e. Atina

Skulptura

Osim što su isticali delove arhitekture jasnim bojama (Grci su bojili i svoje skulpture), smeštali su i brojne reljefe i skulpture, a vremenom je ukrašavanje bilo sve bogatije. Timpanon je deo trouglastog dela hrama iznad arhitrava na pročelju koji je potpuno ispunjen plastikom. Već u najstarijim zabatnim trouglovima pojedinačne skulpture se slažu jedna uz drugu tako da stvaraju jedinstvenu priču, a svaka skulptura je oblikovana u položaju koji odgovara mestu u kojem će biti smeštena.

U arhajsko doba egipatska umetnost vrši direktan uticaj na skulpturu Grčke: ruke priljubljene uz telo, stilizovane frizure, pripijena odjeća istaknuta plitkim reljefom. Zbog straha skulptora da ne polome kamen, plitko klesane skulpture su izgledale izrazito ukočeno. Ali, za razliku od Egipćana, Grci tela svojih „božanstava“ ne stilizuju, i što stvarnije žele prikazati ljudske mišiće i kosti. Napredak postižu i odvažnim šupljinama između udova – na egipatskim figurama nikad nema šupljina.

Karakteristične skulpture ovog razdoblja su kourosi i kore. Kouros je prototip nagog mladića u stojećem stavu potpuno ispruženih ruku i smatra se da predstavlja boga Apolona. Kora je ženski par kourosu, uvek mlada i obučena, u stojećem stavu i ponekad u ruci drži voće ili neki poklon. Zamišljeni su na granici, ni ljudi ni bogovi i verovatno je to ideja fizičkog savršenstva i životnosti. Usne su im razvučene u lažni osmeh (kriva linija usana, ali bez podizanja jagodica na obrazima) – tzv. arhajski osmeh.

Slikarstvo

U oslikavanju keramike geometrijska ornamentika se polako gubi, a osnovna tematika postaje mitologija, legende i prizori iz svakodnevnog života. Javljaju se dva stila:

crne figure na crvenoj podlozi (7. vek p. n. e.) i
crvene figure na tamnoj podlozi (6. vek p. n. e.).

Likovi su obavezno u profilu i uspešna su mešavina starogrčke geometrije i orijentalnih organskih likova.

Rekonstrukcija izgleda Akropolja iz klasičnog doba

Klasično doba

Posle Persijskih ratova (490. - 479. p. n. e.) u Grčkoj prednjači Atina koja je imala nadaleko najveću flotu i na njoj je počivala odbrana Grčke. Flota je doprinela i privrednom razvoju, što je opet omogućilo veliki graditeljski program u Atini. Pored razvijene političke misli (demokratija) u Atini se očuvao robovlasnički poredak.

5. vek p. n. e. predstavlja vreme najdugotrajnijeg književnog stvaralaštva (Sofokle, Euripid i Aristofan), prvog istoričara Herodota, i mnogih filozofa (sofisti) i retoričara. Države Peloponeza, pogotovu Sparta, videle su pretnju u sve većoj moći Atine. Rivalstvo gradova podsticalo je razvoj ideja, ali je nakon nekoliko otvorenih sukoba 431. p. n. e. Sparta objavila rat Atini. Peloponeski rat se okončao tek 27 godina kasnije porazom Atine i predstavljao je katastrofu od koje se Grčka nikada nije oporavila.

Arhitektura

Partenon - danas

Grčki gradovi obično su bili utvrđeni i imali su odvojeno društveno središte grada oko glavnog trga u dolini (agora) od verskog centra koji se razvija iz nekadašnje citadele na brežuljku (akropolju). Agora u Atini je nepravilan četvorougaoni trg okružen nizom zgrada različitih funkcija (stoa za skupljanje građana, većnica u obliku pozorišta, pijaca, sudnice i hramova) koji slede po terenu.

Akropolj se nalazi na brežuljku gde je još u Mikensko doba bio utvrđeni grad. Sve građevine izgrađene na Akropolju potiču iz 5. veka p. n. e. a najočuvaniji su Partenon, Erehteon, hram boginje Nike i svečani ulaz. Akropolju se pristupalo kroz monumentalni ulaz – Propileje. Arhitekta Mnesikle uspešno je rešio problem na strmom terenu sagradivši široko stepenište između dva zida modifikovano kao dorski hram.

Na atinskom Akropolju danas se nalazi Partenon (448.-432. p. n. e.) arhitekti Iktinosa i Kalikratesa, najveći i najraskošniji dorski hram na području današnje Grčke. Partenon je najbolji primer dorskog hrama: uzdužna građevina od dve prostorije i spoljnjeg pravougaonog omotača od stupova; sa podnožja sa stepenicama uzdižu se stubovi sastavljeni od valjkastih tambura sa žlebovima (kanelure), i kapitelom sastavljenim od ehinusa (kružni jastučić) i abakusa (kvadratne ploče); stupovi nose gredu (arhitrav), a iznad arhitrava je friz sastavljen od triglifa (kamena ploča sa kanelurama) i metopa (reljefno obrađene ploče); iznad friza je venac koji na pročelju hrama uokviruje timpanon.

Osnova Partenona

Celi hram napravljen je od kamenih blokova koji naležu jedan na drugi bez veziva; gde je bilo potrebno, blokovi su vezani metalnim klinovima. Krov je bio na dve vode i bio je pokriven crepom napravljenim od crvenih rožnjača (gredica), a drvene grede korištene su i za tavanice što je otvaralo veliku mogućnost pravaca.

Posvećen boginji Ateni, Partenon dominira atinskim Akropoljem i po mnogim autorima predstavlja jednu od najskladnijih građevina svih vremena. Odnosi visine njegovih delova na pročelju - stupova (A-B) i venca (B-C) jeste u istom odnosu u kojem se odnose stupovi prema celini (A-C). BC : AB = AB : AC – savršena razmera, tzv. zlatni presek.

Partenon je skladan i zbog toga što su Grci za merenje koristili mere preuzete iz veličine delova ljudskog tela: palac – dlan – pedalj – lakat – ruka – korak. Antičko načelo: „Čovek je merilo stvari postojećih da jesu i nepostojećih da nisu." (Protagora), doživljava svoje uobličenje u grčkom hramu. Šta više, na Partenonu je ispravljena i optička iluzija sužavanja dugih građevina po sredini tako što su stubovi na sredini malo približeni i izvučeni u prostor.

U isto vreme kada dorski stil doživljava svoj vrhunac, počinje da se razvija jonski stil. Kod jonskog stila stup je viši i tanji, kanelure su dublje, ima bazu od niza prstenova (najčešće tri), dok je njegov kapitel ukrašen volutama (spiralni krajevi ehinusa); arhitrav je napravljen od tri horizontalne grede od kojih je svaka sledeća gornja malo izbačena u odnosu na prethodnu donju; friz je išao oko celog hrama i bio je potpuno ispunjen reljefima.

Erehteon

Najlepši primer jonskog hrama jeste Erehteon preko puta Partenona. Kosi nagib terena i zahtev za postojanjem nekoliko svetilišta odredili su različita rešenja unutrašnjih prostorija i različito oblikovanje volumena. Erehteon ima dva trema (jedan okrenut ka severu, a drugi ka jugu), s tim da južni umesto jonskih stubova ima karijatide (slobodno stojeći nosači u obliku ženskih figura). Razvođen volumen i raznolikost delova stvaraju mnogolikost pogleda, znatno življi ritam, i znatno veću prostornost nego kod bilo kog drugog grčkog hrama.

U klasično doba javlja se još nekoliko vrsta hramova, kao što su:

Peripteros - najomiljeniji tip hrama, broj stubova na dužoj strani jednak je dvostrukom broju stupova na frontalnom delu (Partenon);
Pseudoperipteros (lažni peripteros) - bočni stubovi nisu slobodni, vežu se za zid;
Dipteros - kao i peripteros ima predvorje sa stubovima oko cele građevine, ali u 2 reda;
Pseudodipteros - sličan pseudodipterosu, sem što na dužim stranama ima jedan slobodan red stubova, a drugi red vezan za zid;
Monopteros (tolos) - okrugli hram - jednostavnost prostora.

Pozorište u Epidaurusu 350. p. n. e.

Grčke kuće grade se kao megaroni, s tim da se javlja podela na dve prostorije: glavna za domaćina kuće i goste, i sporedna za ženu i decu (što nam govori o patrijarhalnoj strukturi porodice). U nekim kućama javlja se i otvoreno dvorište, omeđeno stupovima koji stvaraju peristil.

Svoju jedinstvenost Heleni su potvrdili i pronalaskom arhitekture pozorišta. Razumljivo je da je njihovo shvatanje arhitekture dalo rešenje isključivo na otvorenom prostoru. Izabrala bi se padina brega u koju su usecani pravilni stepenici koji su činili sedišta za gledaoce (kaveje). Sedišta su pravljena polukružno u ravni terena, a u centru sedišta izgrađivana je kružna ili polukružna orkestra namenjena glumcima. Na nju se nastavljao treći deo – skena. Ona je u početku bila zaklon u obliku šatora koji je služio glumcima, da bi se kasnije razvila u pravougaoni oblik okružen stupovima i koristila isključivo za potrebe scenske radnje. Akustika je u grčkim pozorištima bila tako dobra da se u poslednjem redu čulo isto tako dobro kao i u prvom. Najpoznatije je Atinsko pozorište, a najveće je ono u Epidaurusu.

Skulptura

Do druge polovine 5. veka p. n. e. grčki skulptori su uspeli postići savršeno majstorstvo u obradi kamena. Opšta težnja grčke skulpture bila je idealizacija koja je dostigla svoj vrhunac u klasično doba. Ta potpuna idealizacija dovela je do toga da su sve grčke skulpture visoke, vitke i savršeno proporcionalne.

Miron, Bacač diska- rimska kopija, Rim

Najznačajniji skulptor ovog doba je Poliklet koji je izradio bronzanu skulpturu mladića s kopljem - Kopljonoša (Dorifora). Težina skulpture počiva na jednom stopalu dok drugo jedva dotiče tlo vrhovima prstiju. Taj stav je poznat pod nazivom kontraposto (prirodni stav na jednoj nozi koji uravnotežava mirovanje i pokret), bio veliki napredak u odnosu na skulpture kourosa iz arhajskog doba. Osim razmaknutih stopala figura ima različitu visinu kolena, bokova, poluprofil glave, anatomsku obradu tela i po prvi put u skulpturi – ruka slobodno visi. Tom skulpturom stvorio je vrstu uzora za grčku skulpturu (tzv. grčki kanon) koji je detaljno opisao u svojoj teorijskoj knjizi o umetnosti. Poliklet je smatrao da je ljepota razmerni odnos delova tela i tih delova prema celini. Taj savršeni odnos bio je u tome da se glava sadrži 7 puta u visini tela, visina je odgovarala 10 šaka, a stopalo je veličine 3 širine dlana … Poliklet je svojim skulpturama dao i osnove idealizacije portreta grčkih skulptura koje uvek imaju karakterističan grčki nos i blage linije usana.

U isto vreme kada Poliklet ustanovljava svoj kanon, u Atini nastaju prve skulpture u slobodnom pokretu. Takav je Bronzani Posejdon koji baca koplje (nepoznatog autora) i Mironov Diskobolos (Bacač diska) nastao nekoliko godina posle. Diskobolos je uzoran primer „odlučujućeg trenutka“, tj. kratkog zastoja između snažnog zamaha koji ruku s diskom dovodi u najviši položaj i pokreta kojim će ga naglo ispustiti i baciti u daljinu. Autor je uspeo da zgusne niz kretanja u jedinstvenu pozu koja je najkarakterističnija u složenoj radnji bacanja diska.

Posejdon oko 450. p. n. e. Atena

Bitna karakteristika grčke umetnosti je veza arhitekture i skulpture. Osim reljefa koji su se nalazili na frizu, najdominantnije su bile skulpture u timpanonu koje su, iako rađene kao slobodno stojeće figure, shvaćene za gledanje samo s prednje strane. Još jedna otežavajuća stvar bio je oblik niskog trougla, što je dovelo da figure s leve i desne strane budu oblikovane u brojnim, pa i nezgodnim, pozama. Veliko priznanje zaslužuju grčki skulptori koji su vešto izbegli velike razlike u proporcijama figura tako šta su im prirodno oblikovali poze - od stojeće u sredini, preko klečećih, do ležećih u uglovima timpanona. Tako je ostvarena neponovljiva ravnoteža arhitekture i skulpture.

Fidija -detalj iz Partenona, London

Najveštiji u svladavanju ograničenja arhitekture bio je Fidija koji je uradio svu dekoraciju za Partenon između 440. -437. p. n. e. Skulpture zabata su uglavnom propale, a predstavljale su različita božanstva u prirodnom sedećem ili polu ležećem položaju koji posmatraju rođenje Atine iz Zevsove glave. Ispred hrama stajala je kolosalna bronzana figura naoružane Atine, a unutar hrama dvanaest metarska kultna skulptura Atene Parthenos od zlata (legenda kaže 1000 kg) i slonovače pretrpan figuralnim ukrasima. Fidijin Partenonski friz (reljefni deo) dug je 160 m i prikazivao je povorku u čast boginje Atene. Radilo se o povorci figura u tri plana, čime se poništila površina pozadine; likovi se nižu u talasastoj kompoziciji, i svi su individualni.

Praksitel, Hermes i dečak, Olimpija

.

Apolon Belvederski Vatikan

Doba velike skulpture i finog kamena koji je karakteristična Fidijina umetnost završilo se oko 410. p. n. e. Tada nastupa vreme recesije i kopiranja do pojave posljednjeg velikog kipara klasike – Praksitela, i njegovog „lepog stila“ (oko 395.-326. p. n. e. ). Praksitel je potpuno usavršio položaj tela u „S“ liniji. Njegova skulptura Hermesa stoji prirodno opuštena bez odeće kao i skulptura Knidžanske Afrodite koja se smatra simbolom savršenstva ženskog tela (prva naga skulptura žene). U Praksitelovom duhu je i Apolon Belvederski (nepoznatog autora), poznat samo iz rimskih kopija, koji ostvaruje savršenu ravnotežu pokreta i odvažnog držanja. Skulptura je visoka preko 2 m, jedva dodiruje tlo, a u rukama su mu luk (simbol strelca) i maslinova grana (simbol plemenitog sunčevog vladara). Pronađen u 15. veku. bio je uzor neoklasicizmu 19. veku.

Slikarstvo

U slikarstvu na keramici se pored površinskih, stilizovanih, crvenih likova na crnoj podlozi, javljaju i potpuno beli pogrebni lekiti s fluidnim crtežima krepkih linija.

Helenističko doba

Mapa Helenističkog carstva Aleksandra Velikog 333—324. p. n. e.

Model Mauzoleja u Halikarnasu, 350. p. n. e.

Helenističko doba počinje 336. p. n. e. kad Filipa Makedonskog, koji je ujedinio Grčku pod žezlom monarhije, nasleđuje njegov sin Aleksandar Veliki koji će opet u kratko vreme, do 323. p. n. e. proširiti svoje carstvo, a tako i grčku kulturu, preko Persijskog carstva prema istoku sve do Indije. Nakon njegove smrti 323. p. n. e. carstvo se deli na Antigonidsku Makedoniju, Seleukidsku Aziju i Ptolemejski Egipat koji od tada ratuju dok na tim prostorima ne zavlada Rim (Egipat pada pod Oktavijanovu vlast bitkom kod Akcija 31. p. n. e.). Grčki istočni gradovi države Pergam, Efes, Halikarnas, Rodos i novoosnovani gradovi Antiohija, Seleukija i Aleksandrija postaju centri helenističke kulture.

Završnu fazu grčke kulture - helenizam (grč. hellenismos = priklanjanje grčkom jeziku i običajima) mnogi nazivaju i dekadentnim završetkom grčkog ciklusa zbog predimenzioniranja u arhitekturi i preambicioznosti u skulpturi. No, to je usko gledište na bogatu i raznoliku umetnost.

Arhitektura

Arhitekturu glomaznih objekata prepunih stupova, ornamenata i raskoši, najavljuje već grobni hram kralja Karije, grčke kolonije u Maloj Aziji, Mauzolej u Halikarnasu. Visok preko trideset metara, ukrašen korintskim stupovima i brojnim reljefima i velikim skulpturama, te sa stepenastom piramidom umesto zabatnog timpanona, bio je jedno od sedam svjetskih čuda toga vremena (Plinije stariji). Danas je očuvana samo visoka skulptura kralja Mauzola koji je izvorno stajao za uzdama kočije na vrhu Mauzoleja.

Još jedno od svjetskih čuda koje odgovara razmetljivoj raskoši i grandioznosti Mauzoleja bio je Aleksandrijski svetionik s ostrva Farosa ispred grada Aleksandrije na delti Nila, visok 134 m, koji nije očuvan.

Bogatstvo se pokazuje raskošnom dekoracijom, na građevinama umesto dorskog i jonskog stila počeo se koristiti uglađeniji korintski. Korintski stil vrlo je sličan Jonskom samo nešto dekorativniji; stupovi imaju bogatije ukrašenu bazu, a kapiteli su ukrašeni kratkim, ali plastično bogatim volutama koje imitiraju lišće akantusa. Grci često kombinuju na građevinama stupove sva tri stila, ali ih koriste po strogim pravilima rasporeda. Kada Rimljani počnu primenjivati grčke stilove u svojoj arhitekturi preovlađivaće korintski.

O raširenosti helenističke arhitekture govori nam i hram u samom središtu sirijske pustinje – Petra koji je isklesan u živoj steni.

Slikarstvo

Usred krize klasične umetnosti, slikar Apel koji je radio na dvoru Filipa II i Aleksandra, pa potom za Ptolemeja I stvara jezik koji će s helenizmom dobiti opštu vrednost. Njegove se teme, kompozicije i motivi mogu rekonstruisati zahvaljujući prikazima na keramici i brojnim kopijama. Apel meša boje i senči, koristeći pritom kolorističke kontraste te dobija iluzionistički efekat dubine. Takav način slikarstva će se proširiti celim carstvom, a poprimivši istočnjačke primese slike će dobiti nebrojane kombinacije oblika. Karakteristični su i brojni mozaici od raznobojnog šljunka u malteru koji često kopiraju slike i skulpture toga doba.

Skulptura

Helenistička skulptura se prepoznaje, bilo po slojevitoj i nepreglednoj kompoziciji, bilo po pokretu koji je jako naglašen, ili po dubokoj obradi površine kojom se dobiva veliki kontrast osvetljenih delova i senki što pojačava nemir sadržan u skulpturi i uzbuđenje koje prenosi na posmatrača.

Lisip Apoksiomen 320. p. n. e. Vatikan

Nike sa Samotrake 190. p. n. e. Luvr Pariz

Lisip je posljednji veliki skulptor grčke umetnosti. Radio je još za Aleksandra i delovao je na najvećem području na kojemu je ikad delovao jedan antički skulptor – od Peloponeza, Makedonije do Akarnanije. Okružen brojnim sinovima i učenicima svuda je nametnuo svoj izraz. Koristio je Polikletov kanon, Praksitelov stav kontraposto i S” liniju, ali se oslanjao i na prirodu i tako izradio elemente realizma. Zalagao se za slobodu umetnika i njegovog izraza, protiv slepog oponašanja starih kanona.

Njegova poznata skulptura Strugač (Apoksiomen) veliki je korak u osvajanju prostora jer atleta ruke drži potpuno ispružene ispred tela. U to vreme pojaviti će se i prvi skulpturalni portreti koji više ne teže idealizmu, već krajnjoj karakterizaciji.

Odmah nakon Lisipove smrti njegovi sledbenici otvaraju školu na Rodosu gde teže nadmašiti svog učitelja, ako ne veštinom, onda veličinom. Haret iz Linda stvara bronzanu skulpturu Kolosa na ulazu u pristanište, visoku 32 m – još jedno svetsko čudo.

Tim umetnicima odgovaralo je utrkivanje novih kraljevstava u Anadoliji i Egiptu koje će imati monumentalniji spomenik. Takav je i Zevsov žrtvenik u Pergamu, podignut u slavu zajedničke pobede Pergama, Rimljana i Rodosa nad sirijskim vladarom Antiohom III (189.-182. p. n. e.). Celi hram je pobeda skulpture nad arhitekturom. Građevina je podređena skulpturalnim ukrasima slobodnih skulptura dotad neviđene pokretljivosti i reljefa dramatičnih situacija borbe bogova i giganata.

U čast ove pobede podignuto je najveće i najuspješnije delo ovog doba — Nika sa Samotrake ili Pobeda. Skulptura je prvobitno stajala na ostrvu Samotraci i to na postolju izvedenom u obliku brodskog pramca. Boginja je prikazana s krilima koje drži potpuno raširenim iza njenog tela tako da izgleda kao da u njih duva vetar, ima i izrazito složeno rađenu draperiju koja nam izgleda jako tanka da otkriva delove tela ispod nje.

Laokonova grupa 1. vek p. n. e. Vatikan

Jedna od retkih kasnih primera skulpture u grupi je Laokonova grupa koja predstavlja trojanskog sveštenika Laokona i njegova dva sina u trenutku dok se bore s Posejdonovom morskom zmijom. Mada neverovatnog majstorstva izrade, kompozicija ove slobodno stojeće grupe je piramidalna i napravljena za gledanje samo od napred. Takav način izvođenja skulpture je u skladu s novim helenističkim interesovanjem za pojedinačno, trenutno i specifičan pokret, i za naraciju koja se vrlo često vezuje za groteskno, ružno itd. Zbog takvog odnosa prema umetnosti istoričari govore o dekadentnom propadanju grčke umetnosti, dok „pravi naslednici“ grčke kulture koji je nastavljaju širiti i bogatiti u tradiciji najboljih klasičnih dela- postaju Rimljani.

Literatura

Shanks, Michael (1999). Art and the Greek City State. Cambridge: Cambridge University Press. ISBN 0 521 56117 5.

Spoljašnje veze

Greek Art History Resource Arhivirano na sajtu Wayback Machine (6. mart 2016)
Ancient Greek Art at the Cincinnati Art Museum