Hercegovina u Narodnooslobodilačkoj borbi
NOB u Hercegovini počela je već 4. juna 1941, spontano, kao otpor srpskog naroda Hercegovine ustaškim pogromima.[6] Organizovanija borba, pod vođstvom KPJ, započela je 22. avgusta 1941. i održala se, sa kraćim prekidima usled neprijateljskih ofanziva i jačanja četničkog pokreta (najviše u drugoj polovini 1942)[4], do kraja rata. Istočna Hercegovina oslobođena je početkom oktobra 1944, a zapadni deo sa Mostarom u februaru 1945.[5]
| NOB u Hercegovini | |||||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| Deo Drugog svetskog rata u Jugoslaviji | |||||||||||
 Partizani za vreme bitke na Sutjesci | |||||||||||
| |||||||||||
| Sukobljene strane | |||||||||||
 Nemačka Kraljevina Italija[1] NDH JVuO[2] |
.svg){kind=small} NOV i POJ JVuO[2] | ||||||||||
| Komandanti i vođe | |||||||||||
|
general-lajtnant Fric Najdhold obergrupenfirer Artur Fleps Boško Todorović |
 Safet Mujić Miro Popara Uglješa Danilović Petar Drapšin Rade Hamović | ||||||||||
| Uključene jedinice | |||||||||||
|
369. legionarska divizija 7. SS divizija Princ Eugen |
Hercegovački partizanski odred Kalinovički partizanski odred Romanijski partizanski odred 10. hercegovačka proleterska brigada 29. hercegovačka divizija NOVJ | ||||||||||
| Jačina | |||||||||||
|
2 ustaško-domobranska korpusa (oko 30.000 ljudi) 3 divizije[1] (oko 20.000 ljudi) 3 divizije[3] (oko 50.000 ljudi) |
oko 4.000 boraca (1942)[4] oko 7.500 boraca (1944)[5] | ||||||||||
| Žrtve i gubici | |||||||||||
| teški | teški | ||||||||||
Italijanska okupacija i NDH
uredi
Posle kapitulacije jugoslovenske vojske 18. aprila 1941. Hercegovinu su okupirale italijanske, a manjim delom i nemačke trupe. Kako je ova oblast ulazila u italijansko okupaciono područje, Nemci su brzo napustili Hercegovinu, obezbedivši za sebe eksploataciju boksitnih rudnika oko Mostara i Širokog Brijega. Posle rimskih sporazuma 18. maja 1941. između ustaške i italijanske vlade, Hercegovina je ušla u sastav NDH. Uz pomoć okupatora, oružanih formacija Hrvatske seljačke stranke (Seljačka zaštita) i najvećeg dela katoličkog klera, ustaše su uspostavile svoju vlast u Hercegovini. Do kraja maja 1941. su u velikom delu Hercegovine formirane ustaške jedinice, uspostavljene žandarmerijske stanice (osim dela istočne Hercegovine koji je do rata pripadao Zetskoj banovini, a italijanski okupator je nameravao da ga priključi projektovanoj Nezavisnoj državi Crnoj Gori), i Štab Jadranskog divizijskog područja u Mostaru sa 13. i 14. pješačkom pukovnijom. Krajem maja, iako proces uspostavljanja ustaške vlasti nije bio završen, italijanske trupe su napustile Hercegovinu, ostavivši po jedan puk u Mostaru i Trebinju. Hercegovina je podeljena u dve velike župe: Hum i Dubrava sa sedištima u Mostaru i Dubrovniku.[6]
Ustanak u 1941.
urediJunski ustanak
uredi
Od početka okupacije, ustaše su usmerile težište svoje aktivnosti na zaoštravanje odnosa između Hrvata i Muslimana sa jedne, i Srba sa druge strane. U tome im je išlo na ruku teško nasleđe prošlosti. Srpska buržoazija i nacionalne stranke, reakcionarno vođstvo Hrvatske seljačke stranke, katolički kler i muslimanski reakcionarni političari još više su produbili ranije stvorene verske i nacionalne suprotnosti, olakšavši okupatorima i ustašama da već prvih dana okupacije raspale do velikih razmera šovinističke strasti i da za svoju zločinačku politiku pridoboju znatan deo hrvatskog stanovništva, a negde i Muslimane.[6]
Već krajem maja 1941. ustaše su počele sa pokoljima Srba naročito u istočnoj Hercegovini, u nevesinjskom, stolačkom, gatačkom i ljubinskom srezu. Početkom juna 1941. srpski narod u tim krajevima počeo je da pruža oružani otpor ustašama. Već 3. juna došlo je do sukoba sa ustašama u selu Drežnju kod Nevesinja, a uskoro su zauzete žandarmerijske stanice u Jaseniku, Stepenu, Kazancima, Vrbi i drugim selima. Vesti o zločinima i o prvim uspešnim borbama s ustašama, brzo su se raširile i podstakle srpski narod da se digne na oružje. Pošto je 22. juna Nemačka napala SSSR, pod velikim uticajem jakih ustaničkih tradicija, izbio je 24. juna opšti ustanak srpskog naroda u istočnoj Hercegovini. To je bio prvi masovni ustanaku Jugoslaviji, pre nego što je KPJ izvršila pripreme i uputila poziv narodima Jugoslavije za oružani ustanak. Ustanici su porušili mnoge objekte na komunikacijama, očistili više sela od manjih ustaških posada, zauzevši 9 žandarmerijskih stanica, prodrli u Nevesinje 24. juna i oslobodili Avtovac 28. juna.[6]
Sa jedinicama Jadranskog divizijskog područja, delovima italijanske divizije Marche i pristiglim pojačanjem, ustaše su iz Mostara, Stoca, Bileće i Kalinovika izvršili napad na ustanike, pri čemu je angažovano ukupno 10.000 vojnika. I pored mestimično vrlo snažnog otpora, naročito na pravcima od Mostara i Kalinovika prema Nevesinju, nedovoljno organizovani ustanici nisu izdržali pritisak nadmoćnijih neprijateljskih snaga, pa je počelo njihovo povlačenje od komunikacija u planine. Nasupilo je jenjavanje ustanka. Ustaške i domobranske jedinice zadržale su se na komunikacijama i u garnizonima. Sa ustanicima se povukao i veći deo srpskog stanovništva, tako da su na planinama Babi, Sniježnici, Lebršniku, Sitnici, Iliji, Bijeloj gori, Hrgudu nastali veliki zbegovi, koji su brojali i po nekoliko hiljada ljudi; obrazovanje zbegova počelo je ranije, sa prvim ustaškim pokoljima. U zbegovma je narod bio izložen oskudici, posebno u pogledu ishrane, jer je Hercegovina bila siromašno i privredno nerazvijeno područje.[6]
KPJ u Hercegovini
urediNeposredno pred rat u Hercegovini je bilo 140 članova KPJ, od kojih je većina (oko 100) bila u Mostaru, gde se nalazio i tajni Oblasni komitet KPJ za Hercegovinu. Mesni komiteti KPJ postojali su još u Trebinju, Stocu i Konjicu, a partijske ćelije u Bileći, Nevesinju, Čapljini, Ljubuškom, Jablanici, Prozoru i Gackom. Tokom aprilskog rata, Oblasni komitet izdao je naredbu za prikupljanje oružja, što je uspešno izvršeno u Mostaru, Bileći i Trebinju. U maju je pri Oblasnom komitetu formiran Vojni komitet KPJ za Hercegovinu, i počelo je formiranje udarnih grupa i desetina.[6]
Posle osipanja junskog ustanka, Pokrajinski komitet KPJ za BiH je 13. jula 1941. odlučio da pokrene novi ustanak u Hercegovini: 16. jula formiran je Oblasni vojni štab za Hercegovinu-komandant je bio Safet Mujić, a politički komesar Miro Popara, član PK i sekretar Okružnog komiteta KPJ za Hercegovinu. Iz Mostara je do polovine avgusta u nevesinjski, bilećki i stolački srez upućen veći broj komunista, skojevaca i simpatizera KPJ. U periodu zatišja (jul i prva polovina avgusta) počela je vojna organizacija ustaničkih jedinica po zbegovima i komunistička propaganda. Formirani su i sreski štabovi narodne vojske, preko kojih su skoro sve seoske čete stavljene pod jedinstvenu komandu i uticaj KPJ.[6]
Avgustovski ustanak
urediKrajem avgusta 1941. borbe su počele u svim krajevima istočne Hercegovine. Od 22. do 26. avgusta, seoske čete narodne vojske napadale su neprijateljeve transporte na komunikacijama i slabija neprijateljska uporišta po selima. U tim borbama postignuti u značajni uspesi, naročito oko Trebinja i Bileće. Ustaničke snage iz graničnog područja Hercegovine i Crne Gore su 27. avgusta, kod sela Moska (10 km severoistočno od Trebinja) razbile i delom uništile bojnu (bataljon) domobrana, koji je bio upućen iz Trebinja za Bileću. Četiri dana kasnije u borbi na planini Trusini zarobljeno je 340 domobrana, iz bojne koja je od Nevesinja, takođe, krenula prema Bileći. Garnizon u Bileći spasen je intervencijom italijanskih trupa, koje su 29. avgusta iz Crne Gore i Trebinja prodrle u grad.[6]
S obzirom na to da ustaške i domobranske snage nisu bile u stanju da spreče širenje ustanka, italijanske trupe su krajem avgusta počele sa reokupacijom Hercegovine. Italijanska intervencija u Hercegovini bila je i politički dobro pripremljena, pošto su italijanske komande još ranije uspostavile kontakte sa srpskim nacionalistima u redovima narodne vojske i preko njih nastojale da razbiju ustanak. Da bi odvratile srpski narod od borbe, italijanske okupacione vlasti su se predstavljale kao njegovi zaštitnici od ustaškog terora, a istovremeno su stupili u otvorene pregovore sa pojedinim srpskim oficirima i političarima i pomogli im u stvaranju četničkih jedinica, do čijeg je formiranja došlo u septembru 1941.[6]
Druga italijanska okupacija
urediPosle dolaska italijanskih trupa nastupio je period pojačanog rada kominista u zbegovima na pripremama ponovnog ustanka (sretenjskog), koji je trajao sve do decembra 1941. U toj situaciji Pokrajinski komitet KPJ za BiH uputio je na slobodnu teritoriju Hercegovine jednog svog člana-Uglješu Danilovića (pre toga su bili Avdo Humo i Lepa Perović koji su rukovodili ustankom iz Mostara) i četvoricu španskih boraca sa zadatkom da organizuju ustaničke snage, podstaknu razvoj bratstva i jedinstva naroda Hercegovine i pokrenu borbu protiv italijanskih okupatora. Polovinom septembra formiran je, pod vođstvom komunista, u konjičkom srezu bataljon, a od komunista Dževara i Trebinja-Dževarski muslimanski partizanski odred. Iz Mostara, Trebinja, Bileće, Stoca i Jablanice stupili su u borbu u periodu septembar-decembar bojni komunisti i simpatizeri KPJ. Samo iz Mostara je u tom periodu, otišlo u borbu 13 odreda (grupa) komunista i omladinaca jačine od po 10 do 30 ljudi, većinom u Konjički bataljon. Od septembra do decembra ojačane su partijske organizacije po gradovima, a formirani su i gradski odbori Narodnooslobodilačkog fonda, koji su prerasli u NOO (u Mostaru, Konjicu, Jablanici, Ostrožcu).[6] U četama narodne vojske, preostalim iz junskog ustanka, izdvajane su posebne grupe sastavljene mahom od komunista i simpatizera KPJ koje su imale zadatak da ožive borbu protiv okupatora i domaćih izdajnika.[4]
Formiranje partizanskih odreda
uredi
U međuvremenu,19. septembra 1941. formiran je u selu Fatnici (dolaskom španskih boraca) Štab Hercegovačke brigade NOP odreda (komandant Uglješa Danilović, politički komesar Petar Drapšin, partijski rukovodilac Miro Popara), čime je prestao da postoji Oblasni štab za Hercegovinu. Brigada je u početku imala dva bataljona i obuhvatala je područje istočne Hercegovine. Konjički partizanski bataljon ušao je u sastav Bosansko-hercegovačke brigade NOP odreda, na području od Konjica do železničke pruge Konjic-Sarajevo-Višegrad (a kasnije u Kalinovički NOP odred). Formiranje brigada usledilo je na osnovu iskustava iz Bosanske krajine.[4]
U oktobru su u Hercegovinu stigli zaključci sa Savetovanja u Stolicama (26. septembra 1941), pa je Hercegovačka brigada preimenovana u Hercegovački partizanski odred (NOPO). Takođe su formirani okružni komiteti SKOJ i sreski komiteti KPJ i SKOJ u skoro svim sreskim mestima, kao i veći broj novih ćelija KPJ i SKOJ. Tada su od boraca iz nevesinjskog, bilećkog, stolačkog, trebinjskog i ljubinjskog sreza formirana još tri partizanska bataljona pod komandon štaba Hercegovačkog NOPO. Početkom novembra 1941. formiran je i bataljon u gatačkom srezu. Posle organizacionog i političkog učvršćivanja jedinica, pojačane su oružane akcije Hercegovačkog NOP odreda, najpre oko Bileće i Trebinja, a kasnije i u ostalim srezovima istočne i severne Hercegovine, tako da su mnogi italijanski i domobranski garnizoni bili izolovani. Konjički bataljon, delujući samostalno, uništavao je žandarmerijske stanice u mostarskom i konjičkom srezu i izvodio diverzije na pruzi Mostar-Sarajevo. Naročito uspešna akcija bila mu je odbijanje napada 200 domobrana i ustaša kod sela Bjele 25. oktobra 1941. Kao posledica uspeha, usledio je priliv novih boraca u partizanske jedinice. Krajem decembra u sastavu Hercegovačkog NOPO nalazilo se 10 partizanskih bataljona.[4]
Partizani i četnici
urediPočetkom decembra 1941. stigla je u Hercegovinu iz Srbije grupa oficira JVuO Draže Mihajlovića na čelu sa Boškom Todorovićem. Oni su zatekli četničku organizaciju koja se stvarala pod okriljem i uz neposrednu pomoć Italijana. Preuzevši komandu nad tim jedinicama, komanda JVuO započela je otvorenu borbu protiv komunista. Todorović je već 7. decembra, u svojstvu četničkog komandanta operativnih jedinica istočne Bosne i hercegovine, potpisao preko opunomoćenika u Dubrovniku sporazum sa italijanskim 6. korpusom o borbi protiv NOP. U to vreme italijanske snage pojačale su svoje garnizone u Hercegovini delovima divizije Cacciatori delle Alpi i zajedno sa četnicima preduzele veće akcije za uništenje partizanskih jedinica. Izvršeni su napadi na partizanske snage u gatačkom i nevesinjskom srezu, pri čemu su četnici palili i pljačkali muslimanska sela; šovinistički elementi još ranije su vršili masovna ubistva muslimanskog stanovništva: u junu u Avtovcu, u avgustu u Berkovićima, Fatnici i Plani, u septembru u Jami Čavkarica na Trusini.[4]
NOB u 1942.
urediSaradnja sa crnogorskim partizanima
urediRadi bolje koordinacije između hercegovačkih i crnogorskih partizana obrazovan je 4. januara 1942. Privremeni operativni štab za Hercegovinu (zajednički za Hercegovački i Nikšićki NOPO) kao i štabovi sektora (za Gacko-Nevesinje, Bileću i Trebinje-Dubrovnik). Hercegovački i crnogorski partizani su 6. januara 1942. na putu Trebinje-Bileća razbili jaču italijansku kolonu, koja je pokušala da prodre do Bileće. Od 23. do 25. januara vođene su jake borbe na komunikaciji Trebinje-Bileća i oko sela Plane, u kojima su italijanske jedinice pretrpele znatne gubitke.[4]
Dolazak brigada u Hercegovinu
urediPoseban značaj za razvitak NOB u Hercegovini imao je dolazak proleterskih brigada i Vrhovnog štaba NOVJ u Foču početkom februara 1942: po njegovoj odluci formiran je Operativni štab NOP odreda za Hercegovinu. Njegovo operativno područje obuhvatalo je severnu i istočnu Hercegovinu sa Dubrovnikom, sa zadatkom da razbije četnike u nevesinjskom i gatačkom srezu i spreči prodor Italijana u Kalinovik, koji je u to vreme bio opsednut od partizana.[4]
Crnogorsko-hercegovački udarni bataljon (formiran u januaru 1942. za borbu protiv četnika, kasnije preimenovan u 1. hercegovački udarni bataljon) razbio je u toku februara četnike u stolačkom i nevesinjskom srezu. U martu su razbijeni četnici u gatačkom srezu i u ostalim krajevima istočne Hercegovine, koji su se, potom, povukli u italijanska i domobranska uporišta. Takođe, izvršeno je više napada na objekte i vozove na železničkoj pruzi Mostar-Trebinje-Dubrovnik.18. februara kod Stoca razbijena je italijanska kolona, 10. marta na drumu Ljubinje-Stolac potpuno je uništena nemačka kolona od 30 kamiona, 27. marta potučeni su Italijani kod sela Vlahinja (kod Bileće). Neprijateljski garnizoni u istočnoj Hercegovini blokirani su, a italijanske jedinice prisiljene da ih snabdevaju avijacijom. U borbama između 17. i 18. aprila jedinice Hercegovačkog NOP odreda, sa jedinicama Operativnog štaba za Kalinovik, zauzele su jako ustaško uporište Borač, čime je slobodna teritorija u istočnoj Hercegovini bolje povezana sa slobodnom teritorijom u istočnoj Bosni i slobodnom teritorijom Konjičkog bataljona (tada u sastavu Severnohercegovačkog NOP odreda).[4]
Jačanje NOP i novi organi vlasti
uredi
Postignuti uspesi u borbi sa italijanskim okupacionim snagama i razbijanje četnika doprineli su da partizanske snage znatno ojačaju. U martu i aprilu 1942. formirao je još 7 udarnih bataljona. Od partizanskih snaga severno od linije Gacko-Nevesinje-Mostar formiran je Severnohercegovački, a južno od te linije Južnohercegovački NOP odred. Istovremeno, Okružni komitet KPJ za istočnu Hercegovinu podeljen je na dva okružna komiteta koji su imali da rukovode radom partijskih organizacija, svaki u po jednom odredu. U aprilu su partizanske snage u Hercegovini imale 16 bataljona od kojih 8 udarnih, sa oko 4.000 boraca. Uporedo sa stvaranjem vojske na oslobođenoj teritoriji, izgrađivala se i komunistička narodna vlast. Još u jesen 1941. formirani su seoski i opštinski, a u periodu januar-mart 1942. i sreski NOO. Polovinom aprila na oblasnoj skupštini u selu Berkovićima izabran je NOO za Hercegovinu. U zimu i proleće 1942. gradski i opštinski odbori Narodnooslobodilačkog fonda na neoslobođenoj teritoriji prerasli su u NOO (u ilegali).[4]
Buran razvitak NOP u prvoj polovini 1942. bio je praćen nizom političkih grešaka (tzv. leva skretanja). Operativni štab za Hercegovinu suviše se jednostrano oslanjao na postignute vojne uspeha. Počelo je podređivanje organa narodne vlasti vojnim štabovima, a politički rad u vojsci i narodu bio je sasvim usko postavljen, pa je agresivno širenje komunističkih ideja otuđilo znatan deo naroda. U narodu nisu uporedo sa borbom raskrinkavani petokolonaški elementi, i potcenjena je opasnost od vrlo vešte i smišljene političke akcije italijanskog okupatora da preko četnika razbije jedinstvo ustaničkih masa, a zatim angažovanjem jakih snaga uguši ustanak u Hercegovini. S obzirom da su uslovi oslobodilačke borbe u Hercegovini bili i inače veoma složeni i teški (glad, zaostalost naroda, međusobni pokolji stanovništva), učinjene političke greške imale su teške posledice. CK KPJ i Vrhovni Štab pokušali su da otklone "leva skretanja", ali velika italijansko-četnička ofanziva onemogućila je rad na ispravljanju tih grešaka.[4]
Pad Fočanske republike
uredi
Krajem aprila 1942. počela je treća neprijateljska ofanziva i italijanske snage iz rejona Nevesinja imale su plan da sa divizijom Cacciatori delle Alpi pređu u nastupanje prema Kalinoviku (ciklus operacija Trio) da bi sadejstvovale nemačkoj borbenoj grupi Bader u jugoistočnoj Bosni. Pritisak jedinica Severnohercegovačkog NOPO u oblasti Gacka i Nevesinja prisilio je Italijane da u rejonu Gacka angažuju jake snage, i da zbog toga odlože za 15 dana napredovanje prema Kalinoviku. Isto tako iznenadni napad Južnohercegovačkog NOPO, izveden početkom maja prema Metkoviću, prisilio je italijanske jedinice iz rejona Nevesinja da upute deo snaga prema Metkoviću (operacija Stolac). Time je znatno olakšano dejstvo partizanskih snaga na prostoru Foča-Kalinovik.[4]
Sredinom maja 1942. težište neprijateljeve ofanzive preneto je na teritoriju Hercegovine. Operativni štab odlučio se za krutu odbranu oslobođene teritorije i frontalne borbe, što je vodilo brzom iscrpljivanju jedinica. Italijanska komanda pregrupisala je svoje snage i sa divizijom Cacciatori delle Alpi (koja je vraćena od Kalinovika), delovima divizija Marche i Murge i četnicima Komande južne Hercegovine (Trebinjski, Bilećki, Ljubinski i Stolački odred) preduzela napad na Južnohercegovački NOPO, koji se nalazio na prostoru Stolac-Metković-Ljubinje. Da bi pomogao Operativnom štabu za Hercegovinu da zaustavi osipanje jedinica, VŠ je u drugoj polovini maja 1942. uputio u istočnu Hercegovinu glavninu Prve proleterske brigade. Ta je intervencija ostala bez rezultata: proces osipanja preneo se i na ostale partizanske bataljone. U toj situaciji Operativni štab za Hercegovinu izgubio je vezu sa jedinicama: niži štabovi i komande nisu imali naređenja, tako da je povlačenje jedinica teklo neorganizovano. U dolinu Sutjeske, sem Konjičkog (mostarskog) bataljona koji je ostao na svom terenu, stigle su manje snage, znatno manje od onih koje su se stvarno mogle povući da je Operativni štab držao čvrsto komandu u svojim rukama.[4] Od njih je 14. juna 1942. u selu Suhoj formiran novi Hercegovački NOP odred, koji je imao ukupno 370 boraca. Do polovine juna neprijatelj je ovladao slobodnom teritorijom i u Hercegovini su prestale borbe. Njena teritorija je napuštena.[7]
Prevlast četnika u Hercegovini
uredi
Posle odlaska grupe proleterskih i udarnih brigada u Bosansku krajinu, Hercegovački NOPO ostao je zajedno sa 5. proleterskom crnogorskom brigadom na Zelengori. U severnom delu istočne Hercegovine ojačali su četnički odredi: 1. i 2. nevesinjski, Gatački i odred popa Perišića, a posle delimično uspelog puča u Konjičkom bataljonu, formiran je i Konjički četnički odred. Zbog napada nadmoćnijih četničkih snaga, 5. proleterska brigada i Odred bili su sa bolnicom prinuđeni da se pod vrlo teškim uslovima probijaju sa Zelengore preko planina Treskavice, Bjelašnice, Igmana i Bitovnje u rejon Prozora. Od jedinica Hercegovačkog NOPO i Konjičkog (mostarskog) bataljona formirana je 10. avgusta 1942. 10. hercegovačka udarna brigada.[7]
U leto 1942. četnici su uz pomoć Italijana zaveli teror nad narodom u Hercegovini, nastojeći da pretvore Hercegovinu u svoje uporište. U Hercegovini su formirana dva četnička korpusa: Trebinjski i Nevesinjski, a po srezovima brigade (u Nevesinju i Gackom po dve). Oni su tada pokušali da stvore i muslimanske četničke jedinice, ali u tome nisu imali uspeha. Formirana je samostalna četnička Komanda muslimanske vojne organizacije i do proleća 1943. nekoliko bataljona (u Nevesinjskom polju, Konjičkoj župi i Stocu), ali su se vrlo brzo raspali.[7]
Okupator i njegovi saradnici pobili su mnoge aktiviste NOP, među njima i nekoliko članova Oblasnog komiteta KPJ za Hercegovinu. To je znatno otežalo komunistima da se međusobno povežu i prilagode novim uslovima borbe u ilegali. Krajem leta 1942. obnovljen je Oblasni komitet KPJ u Mostaru (u ilegali), koji se povezao najpre sa sreskim komitetima u južnoj Hercegovini i pomogao komunistima u Trebinju da formiraju partizanski bataljon Sloboda (sa oko 50 boraca), a zatim i bataljon Iskra. Formirane su i nove organizacije KPJ na okupiranoj teritoriji u zapadnoj Hercegovini, gde su tada formirani i prvi seoski i opštinski NOO (u 1943. formirani su i sreski NOO Ljubuški i Posušje). U tom periodu KPJ je nastojala da se poveže sa bivšim borcima partizanskih jedinica (koji su pristupili četnicima), demaskira četničku kolaboraciju i stvori uslove za ponovno pokretanje oružane borbe protiv okupatora. Početkom januara 1943. bataljon Iskra je, preko Dalmacije, upućen iz Hercegovine u Bosansku krajinu, radi popune 10. hercegovačke brigade. Uticaj KPJ posebno je porastao u gradovima, odakle je sve veći broj građana prilazio na stranu NOP.[7]
NOB u 1943.
urediPovratak brigada u Hercegovinu
uredi
Borbe u Hercegovini ponovo su se rasplamsale u martu i aprilu 1943. za vreme četvrte neprijateljske ofanzive. U bici na Neretvi razbijene su okupatorove snage i jaka grupacija četnika iz Hercegovine i Crne Gore. Tada su jedinice Glavne operativne grupe NOVJ (u čijem se sastavu nalazila i 10. hercegovačka brigada) zauzele Jablanicu, Ostrožac, Glavatičevo, Ulog, Nevesinje, Gacko, Avtovac i oslobodile severnu Hercegovinu.[7]
Na slobodnoj teritoriji obnovljeni su organi narodne (komunističke) vlasti (seoski, opštinski i sreski NOO) i obrazovane tri komande vojnih područja: Konjičko (sa komandama mesta Bjelimići, Glavatičevo, Borci i Umoljani), Nevesinjsko (komande mesta Nevesinje, Kifino Selo i Ulog) i Gatačko (komande Gacko, Avtovac, Fazlagića Kula i Fojnica). Od bataljona Sloboda i novih boraca, formiran je novi Južnohercegovački NOP odred. Odred je početkom aprila 1943. sa dva bataljona 10. hercegovačke brigade zauzeo Ljubinje i prodro u Stolac. Da bi konsolidovale situaciju u Hercegovini, italijanske jedinice su u drugoj polovini aprila preduzele nekoliko snažnijih napada protiv 3. divizije NOVJ u rejonu Nevesinja i Gacka. 10. hercegovačka brigada povukla se posle oštrih borbi delom snaga ka Ulogu, a delom ka Čemernu. Ubrzo posle toga usledila je peta neprijateljska ofanziva, koja je privremeno prekinula oživljavanje NOR u Hercegovini.[7]
Prevlast partizana u Hercegovini
urediPosle bitke na Sutjesci nastupa novi period u razvoju NOR u Hercegovini, koji se karakteriše intenzivnim borbama protiv okupatora i domaćih izdajnika, kao i upornim političkim radom komunista za pridobijanje masa i otklanjanje posledica "levih grešaka" počinjenih u prvoj polovini 1942. On počinje dolaskom 10. hercegovačke brigade juna 1943, koja je posle proboja na Zelengori i kod Kalinovika izdvojena iz sastava Glavne operativne grupe NOVJ i upućena u Hercegovinu. Sa Brigadom je upućen u Hercegovinu i Oblasni komitet KPJ sa delom boraca ranijeg Prozorskog bataljona (u sastavu 10. brigade), radi obnove Ramskog NOPO (formiran u jesen 1942. a rasformiran marta 1943. za vreme četvrte neprijateljske ofanzive, radi popune Glavne operativne grupe NOVJ). U to vreme situacija u Hercegovini bila je naročito teška, jer su se tamo nalazile brojne okupacione i kvislinške snage (četnici, ustaše, muslimanska milicija).[7]
Primenjujući često pokrete i manevre, i vodeći skoro svakodnevne borbe, 10. hercegovačka brigada, Omladinski i Mostarski bataljon uspeli su da se održe u Hercegovini i stvore uslove za širu mobilizaciju naroda. Posle pete ofanzive, jedinice nemačke 7. SS Princ Eugen divizije počinile su brojne masovne zločine. Spalile su, između ostalog, više srpskih i muslimanskih sela kod Nevesinja, Stoca, Konjica i Prozora, pobile njihovo stanovništvo, a u Dubravama uništile Mostarski omladinski bataljon, koji je u junu 1943. bio upućen iz Mostara za popunu 10. hercegovačke brigade. Brigada je u julu i avgustu razbila i uništila više četničkih grupa i 10. septembra oslobodila Gacko i Avtovac.[7]
Kapitulacija Italije
urediZa vreme kapitulacije Italije (posle 8. septembra 1943), nemačka 7. SS divizija preduzela je razoružavanje italijanskih divizija Marche i Messina, čije su se snage nalazile u Hercegovini, dok su se lokalni četnici povezali sa Nemcima radi zajedničke borbe protiv NOP. U septembru i oktobru 1943, 10. hercegovačka brigada vodila je niz uspešnih borbi sa Nemcima, hercegovačkim, bosanskim i crnogorskim četnicima, od kojih se ističu one oko Bileće i Trebinja i na planini Sitnici. U oktobru Brigada je imala 11 bataljona koji su, radi lakšeg komandovanja, podeljeni u 3 udarne grupe. Do početka novembra 1943. naneti su posebno teški udarci hercegovačkim četnicima, oslobođeni (ponovo) Gacko i Avtovac i stvoreni povoljni uslovi za dalji razvoj NOP. Pored jačanja Brigade i Mostarskog bataljona (delovao samostalno na teritoriji konjičkog sreza) na području Hercegovine formirano je više manjih partizanskih odreda (Vlahovićki, Dulićki, Bilećki, Dabarski, Bjelimićki, Planinski, Stolački, Popovopoljski, Šumski, Nevesinjska puška, Bišina, Miro Popara, Površki) u kojima je bilo oko 400 boraca, a obnovljen je i Ramski odred.[7]
Lokalni odredi u istočnoj Hercegovini su 22. novembra 1943. objedinjeni u Južnohercegovački i Severnohercegovački odred. U Davidovićima je 1. novembra 1943. održano oblasno partijsko savetovanje na kome je odlučeno da se osnuju nove brigade: već 21. novembra postojeće brigadne grupe preimenovane su u brigade i formirana je 29. hercegovačka divizija (od 10, 11. i 13. hercegovačke brigade), koja je ušla u sastav 2. udarnog korpusa NOVJ. U selu Dramešini je 20. decembra 1943, na sastabku većnika AVNOJ i ZAVNO BiH formiran Privremeni oblasni NOO za Hercegovinu i njegov Izvršni odbor. U Crkvicama je 25. decembra održano savetovanje KPJ za Hercegovinu, i obrazovan Oblasni odbor AFŽ i niz drugih masovnih organizacija.[7]
NOB u 1944.
urediNemačka ofanziva
uredi
Pošto su krajem 1943. nakon kapitulacije Italije, razoružale veći deo italijanske vojske i organizovale odbranu jadranske obale (Operacija Ahze), nemačke snage su u zimu 1943/44. preduzele više operacija radi razbijanja snaga NOVJ na centralnom delu jugoslovenskog ratišta. U početku tih operacija teritorija Hercegovine bila je poprište vrlo žestokih borbi, jer su nemačke snage, u saradnji sa ustaškim, domobranskim i četničkim jedinicama, nastojale da pod svojom kontrolom održe komunikacije koje preko Hercegovine vode na jadransku obalu. Krajem novembra 1943. nemačka divizija Princ Eugen, sa jedinicama 6. domobranskog zdruga i delovima Trebinjskog i Nevesinjskog četničkog korpusa, ojačana borbenom grupom iz nemačke 181. pešadijske divizije, preduzela je napad iz Nevesinja, Stoca i Bileće radi razbijanja 29. hercegovačke divizije NOVJ, kako bi izbila u rejon Kalinovika i Foče i napala jedinice 3. korpusa NOVJ. Neprijatelj nije uspeo da uništi 29. diviziju: nekoliko dana Divizija je pružala otpor njegovim kolonama, a zatim se izvukla ispod udara nadmoćnijih snaga i preuzela inicijativu napadajući neprijateljeva uporišta i komunikacije u graničnom delu Hercegovine i Crne Gore.[7]
U prvoj polovini 1944. 29. divizija vodila je teške borbe sa nadmoćnijim neprijateljskim snagama, posebno oko Bileće krajem februara, oko Ljubinja koje je zauzela 16. marta, Trebinja, Stoca, Gacka i Nevesinja. 20. maja 1944. od Mostarskog NOP odreda (16. marta 1944. formiran od Mostarskog bataljona) i 4. bataljona 11. hercegovačke brigade formirana je 13. hercegovačka brigada; 13. juna u njen sastav ušao je i bataljon Savo Belović, a u avgustu i novoformirani Dubravski bataljon. Nešto pre, 15. juna 1944. Ramski NOP odred prerastao je u 17. ramsku brigadu 10. divizije NOVJ. Ljubuška partizanska četa (formirana početkom 1944) prerasla je u julu u Ljubuški partizanski bataljon, a u septembru u Zapadnohercegovački NOP odred.[7]
Do sabiranja letine, naročito težak problem predstavljalo je pitanje ishrane većih partizanskih jedinica. Ona je u znatnoj meri otežavala dejstva i izazivala velike teškoće u pozadini, jer je narod gotovo svuda gladovao.[7]
Napredovanje NOP
uredi 
U julu su 10. i 13. hercegovačka brigada prodrle u župu Dubrave do Neretve, a zatim je 29 divizija u sniježničko-trusinskoj operaciji (nemačka operacija Sonnenstich) 13-31. jula 1944, vodeći borbe u poluokruženju, manevrom dela snaga u pozadinu, razbila glavnu napadnu kolonu nemačke 369. legionarske divizije. U avgustu je došlo do ponovnih žestokih borbi u okviru durmitorske operacije jula 1944; 29. divizija NOVJ uspela je da spreči prodor nemačke 369. divizije iz Hercegovine u Crnu Goru[7] i nanela joj je težak poraz, a u septembru oslobodila je (po treći put) Avtovac i Gacko. 14. omladinska brigada formirana je 4. septembra 1944. od boraca Južnohercegovačkog NOP odreda i samostalnog Omladinskog bataljona. Tada su 13. i 14. hercegovačka brigada objedinjene u Južnohercegovačku operativnu grupu (29. divizija imala je tada 5 brigada).[5]
Radi osiguranja komunikacija i veze nemačkog 5. SS korpusa u Dalmaciji sa 21. brdskim korpusom u Albaniji, Nemci su u Hercegovini zadržali jake snage 118. lovačke divizije i 369. legionarsku diviziju, 2. domobranski i 1. ustaški zdrug (korpus) i četnički Trebinjski i Nevesinjski korpus.[5]
Pošto je oslobodila Kalinovik 16. septembra, 29. divizija je ponovo formirala Kalinovički NOPO, a od Konjičkog bataljona- Konjički NOP odred. U Gacku je 17. novembra 1944. održana prva skupština predstavnika NOO iz cele Hercegovine (oko 200 delegata) na kojoj je, umesto dotadašnjeg Privremenog, izabran Oblasni NOO kao stalni organ vlasti.[5]
U 1944. formirana je divizijska vojna oblast najpre sa dva, a zatim sa 3 vojna područja (za severnu i južnu Hercegovinu i Mostar) sa komandama mesta po srezovima (i male područne jedinice).[5]
U drugoj polovini 1944, na podstrek iz inostranstva, četnici su prikupili jače snage u Crnoj Gori i Hercegovini, očekujući da će se zapadni saveznici iskrcati u južnom primorju, i omogućiti im preuzimanje vlasti od AVNOJ-a. Zbog takve situacije, prema direktivi VŠ NOVJ upućena je u južnu Hercegovinu glavnina 29. hercegovačke divizije koja je u septembru 1944. vodila oštre borbe protiv 1. grupe četničkih jurišnih korpusa, koja je uspela da se probije u južnu Hercegovinu. 29. divizija je 2. oktobra, posle sedmodnevnih borbi, oslobodila Bileću, a odmah zatim, pojačana 2. dalmatinskom brigadom, oslobodila 6. oktobra Trebinje. Zajedno sa jedinicama Primorske operativne grupe NOVJ učestvovala je u oslobođenju južne Dalmacije i Boke Kotorske. Posle toga 29. divizija upućena je prema Mostaru: do kraja oktobra oslobodila je Stolac, Metković, Čapljinu, Zapadnohercegovački odred-Ljubuški, a 2. dalmatinska brigada Posušje.[5]
Pošto je uspeo da stabilizuje front na liniji Nevesinje-Mostar-Široki Brijeg (koji će se održati do kraja godine, bez većih promena), neprijatelj je sa snagama 369. legionarske divizije pokušao da izvrši prodor iz Nevesinja prema Gacku radi prihvatanja 21. brdskog korpusa koji je nastojao da se probije iz Crne Gore u Hercegovinu. Ali i ti napori nemačke 369. divizije (kao i 21. korpusa) slomljeni su. Za to vreme je 29. divizija, po naređenju Vrhovnog štaba, prenela dejstva u istočnu Bosnu prema planini Jahorini i gornjem toku Drine, gde su se prikupili četnici iz Srbije.[5]
NOB u 1945.
urediPoslednji otpor okupatora
uredi_01.jpg)
U januaru 1945. počele su pripreme za oslobođenje preostalog dela Hercegovine, pa su 29. hercegovačka i 9. dalmatinska divizija pregrupisale svoje snage više prema Mostaru. Međutim, neprijatelj je zapazio pripreme i, da bi olakšao svoju odbranu, preduzeo je 27. januara jakim snagama napad i zauzeo Ljubuški, Čapljinu i Metković, ali je poslednja dva mesta morao napustiti do početka februara. U toj situaciji Vrhovni štab NOVJ je za oslobođenje Mostara angažovao glavninu 8. korpusa NOVJ, pod čiju je komandu privremeno stavljena i 29. divizija. U mostarskoj operaciji februara 1945, snage NOVJ uspele su da do polovine februara oslobode Ljubuški, Široki Brijeg, Nevesinje, Mostar, Ostrožac i Konjic. Time je oslobođena cela Hercegovina.[5]
Posledice
urediU NOR je narod Hercegovine podneo velike ljudske i materijalne žrtve, jer je teror okupatora, ustaša i četnika imao veoma široke razmere. Ustaše su, na primer, samo u nevesinjskom srezu pobile preko 4.000 ljudi i spalile niz sela. Italijani su u dabarskom kraju spalili 2.560 kuća, u gatačkom 1.776, pobivši tom prilikom mnogo naroda. Nemci su u 1944. samo u okolini Nevesinja spalili 10 sela. Četnici su, takođe, izvršili brojne zločine, naročito nad muslimanskim i hrvatskim življem.[5]
Hercegovina je u NOR dala 53 narodna heroja Jugoslavije.[5]
U jugoslovenskoj kinematografiji
urediPeriod Fočanske republike prikazan je u TV seriji "Misija majora Atertona" iz 1986, u režiji Save Mrmaka, sa Markom Todorovićem u ulozi Tita, Dušanom Vojnovićem u ulozi Vlade Zečevića i Mirkom Bulovićem u ulozi Baja Stanišića.[8]
Literatura
uredi- Gažević, Nikola (1974). Vojna enciklopedija (tom 3). Beograd: Vojnoizdavački zavod.
Reference
uredi- ^ a b Do kapitulacije Italije septembra 1943.
- ^ a b Od 7. decembra 1941. četničke jedinice u Hercegovini sklopile su sporazum o saradnji sa Italijanima.
- ^ Od septembra 1943.
- ^ a b v g d đ e ž z i j k l Gažević, Nikola (1974). Vojna enciklopedija (tom 3). Beograd: Vojnoizdavački zavod. str. 431.
- ^ a b v g d đ e ž z i j Gažević, Nikola (1974). Vojna enciklopedija (tom 3). Beograd: Vojnoizdavački zavod. str. 433.
- ^ a b v g d đ e ž z i Gažević, Nikola (1974). Vojna enciklopedija (tom 3). Beograd: Vojnoizdavački zavod. str. 430.
- ^ a b v g d đ e ž z i j k l lj Gažević, Nikola (1974). Vojna enciklopedija (tom 3). Beograd: Vojnoizdavački zavod. str. 432.
- ^ „Misija majora Atertona”. Pristupljeno 12. 12. 2019.
