Istorija Ukrajine

Istorija Ukrajine u prostornom i vremenskom opsegu obuhvata opštu istoriju svih oblasti koje se nalaze u okviru granica današnje države Ukrajine, počevši od najstarijih protoistorijskih vremena, do savremenog doba. Prema tradicionalnoj podeli na velike istorijske epohe, opšta istorija državnog područja današnje Ukrajine može se podeliti na četiri posebna razdoblja: starovekovno ili antičko (do. 5. veka), srednjovekovno (do 15. veka), novovekovno (do 1917. godine) i savremeno (nakon 1917. godine).

Teritorijalni razvoj Ukrajine u 20. veku

Predistorijsko razdoblje

Prvi čovek je naselio prostor današnje Ukrajine pre gotovo 300.000 godina. Tripoljska kultura (IV-III vek p. n. e.; bronzano doba), smatra se jednom od najstarijih kultura čiji su tragovi rasprostranjeni po celoj današnjoj jugozapadnoj Ukrajini. Kultura se naziva tripiljskom zbog naselja Tripilja gde je 1890. otkriveno i istraženo nalazište. Tripiljci su uzgajali žito, izrađivali glineno posuđe i svrdla kojima su obrađivali drvo i kamen. Tripiljska kultura se smatra vrhuncem razvoja neolitskih poljoprivrednih i stočarskih plemena na tlu Evrope. Oko 1500. p. n. e. na prostoru današnje Ukrajine pojavila su se nomadska plemena. Jedno od tih plemena bili su Kimerijci (IX-VIII vek p. n. e.), o kojima je ostao trag i u pisanim izvorima. O slavnom plemenu nije pisao samo Homer u Odiseji, već i poznati antički autori poput Herodota, Kalimaha, Strabona. Kimerijci su zauzeli značajni prostor između Dnjestra i Dona a naselili su i krimsko poluostrvo. Smatra se da su oni potomci starog iranskog nomadskog plemena, genetski bliski Skitima, a upravo je Skitima, iranskom nomadskom plemenu iz srednje Azije, u VII veku p. n. e. uspelo potisnuti Kimerijce iz današnjih ukrajinskih stepa. Nekako su u to isto vreme Grci počeli sa osnivanjem prvih kolonija na severnim obalama Crnog mora. Skiti su utemeljili moćnu državu i vladali tim područjem do oko 200. p. n. e. dok ih odatle nije proteralo drugo nomadsko pleme – Sarmati.

Krajem drugog i početkom trećeg veka nove ere kroz današnju Ukrajinu prolazio je put germanskog plemena Gota. Huni su 375. godine porazili Gote. Ubrzo nakon toga stvorili su moćnu državu koja se prostirala između Dona i Karpata. Na njenom čelu je bio Atila. On je umro 451. godine a nakon nekoliko poraza od Rimljana i njihovih saveznika, hunska država se raspala.

Kijevska Rusija

Karta Kijevske Rusije

Karta Kijevske Rusije (1220—1240)

Glavni članak: Kijevska Rusija

Pradomovina Slovena nema opšteprihvaćenu teritoriju. Prve zapise o Slovenima susrećemo kod rimskih autora (I-II vek) Plinija Starijeg, Tacita, Ptolemeja, gde se Sloveni nazivaju Venedima ili Venetima. Etnonim tj. naziv Sloven se prvi put susreće kod vizantskih autora. Po nekim izvorima Sloveni su se već u VI veku podelili na tri velike grupe: Venedi (Visla), Anti (Dnjepar) i Sloveni ili Sklavini (Dunav). Većina istoričara smatra seobu plemena Anta i Sklavina početkom formiranja odvojenih slovenskih naroda a samim time i ukrajinskog naroda. Poslednje velike seobe naroda na prostoru Ukrajine bile su one Bugara i Mađara, ali u to vreme već je bila ustoličena jedna od najvećih i najmoćnijih evropskih država – Kijevska Rusija.

Tokom 9. veka, na području današnje Ukrajine je stvorena prva ruska država sa središtem u Kijevu. na čijem se čelu nalazila dinastija Rjurikoviča. Ova država se u istoriji naziva Kijevska Rusija. Prvi spomen o toj kneževini beleže Bertinski anali koji navode Olega, vođu skandinavskog plemena Varjaga (Vikinzi), koji osvaja Kijev 882. godine i stvara ga prestonicom države. U narednih sto godina Kijevska Rusija će obuhvatiti okolna istočnoslovenska pa i neka finska plemena na severoistoku. Kijevski knez Svjatoslav pokorio je slovensko pleme Vjatiče i razvalio Hazarski kanat, koji je bio štit nomadskim plemenima na istoku. Vladimir I Veliki 988. godine obznanjuje primanje hrišćanstva iz Vizantije. Najveći stepen centralizacije države, Kijevska Rusija će ostvariti za vreme vladavine Jaroslava Mudrog (1019—1054). Sa vremenom dolazi do raspadanja države na zasebne kneževine. Nakon navale Mongola pod vođstvom Batu Kana 1237-1241. i potpunog razaranja Kijeva (1240), glavno središte državnosti na Rusi, postaće Galicijsko-volinjska kneževina (1199—1340).

Poljsko-litvanska okupacija

Opseg vlasti Velike kneževine Litvanije (1434)

Opseg vlasti Poljsko-litvanske unije (1658)

Glavni članci: Velika kneževina Litvanija i Poljsko-litvanska unija

Tokom 14. veka značajni delovi Kijevske Rusije, uključujući i sam grad Kijev, postepeno su potpali pod vlast litvanske dinastije Jagelonaca, čime je nastala litvansko-ruska država, koja se naziva Velika kneževina Litvanija. Poljsko kraljevstvo zauzelo je Galiciju i područje oko grada Holma (do 1387). Nakon Krevske unije 1385. u Velikoj litvanskoj kneževini izrazito jača poljski i katolički uticaj. Kad je unija između Litvanije i Poljske, tzv. Lublinska unija 1569, dovela do njihovog realnog sjedinjenja, veći deo ukrajinskih zemalja došao je pod vlast Poljske, a poljsko plemstvo je steklo pravo na posede u Ukrajini. Crkva, dotada pod samostalnom Kijevskom metropolijom, sklopila je Brestovsku uniju (1596) s katoličkom crkvom (tzv. Unijati ili grkokatolici). Uz pomoć te unije katolička Poljska je želela prekinuti veze Ukrajine sa pravoslavnom Rusijom. Nakon raspada Zlatne Horde pred kraj XIV veka oko Dnjepra su se naselili ukrajinski Kozaci (Zaporoška Sič), koji su odigrali važnu ulogu u suprotstavljanju tursko-tatarskom i poljskom pritisku. To je vreme razvoja književnosti na staroukrajinskom jeziku. Tokom 1591—1638. izbio je niz seljačkih pobuna potpomaganih kozacima. Godine 1648. započeo je oslobodilački rat ukrajinskog naroda protiv Poljaka, koji je vodio hetman Bogdan Hmeljnicki. Iako je poljskoj vojsci naneo teške poraze, Hmeljnicki je uvideo da se samostalna hetmanska Ukrajina ne može sama odupreti Turcima i Poljacima. Oslonac je potražio na severu. Na perejaslavskom saboru 1654. godine, Ukrajina se ujedinjuje sa carskom Rusijom.

Obnovljena ruska vlast

Karta Ukrajinskog Hetmanata u sklopu Ruskog carstva (1751)

Glavni članci: Rusko carstvo i Ruska imperija

Odmah nakon ujedinjenja, Rusija je ušla u rat sa Poljskom koji će biti okončan tek nakon 13 godina primirjem u Andrusovu 1667. i tzv. Večnim mirom 1668. Kao posledica rata, pa i građanskih ratova koji su se vodili unutar zemlje, Ukrajina će se podeliti na dva velika dela koja seče reka Dnjepar. Autonomija hetmanske (kozačke) države opstaće još neko vreme samo u Ukrajini istočno od Dnjepra pod vlašću Moskve. Međutim, carska Rusija nastavila je feudalno izrabljivanje stanovništva, jednako kao što su to pre nje činile Poljska i Ugarska, o čemu svedoče seljačko-kozačke pobune pred kraj XVII i tokom XVIII veka. Nakon neuspelog pokušaja ocepljenja pojedinih oblasti od Rusije u savezništvu hetmana Mazepe sa švedskim kraljem Karlom XII (1708—1709) car Petar I smanjuje autonomiju hetmanske države, da bi nakon toga i svaki trag samouprave ukinula carica Katarina II Velika tokom 1760—1780. godina. Ukrajina je svoju autonomiju izgubila 1781. Pri prvoj podeli Poljske, Habzburška monarhija je dobila 1772. Galiciju, a 1775. Bukovinu, dok je Rusija stekla zemlje između Dnjepra i Buga (1774) nešto kasnije i Krim. Posle druge podele Poljske 1793. i preostali poljski deo Ukrajine došao je pod vlast ruskog cara.

Krajem 18. veka dolazi do formiranja lokalnog ukrajinskog pokreta, prvobitno kao kulturne, a od 1840, nakon osnivanja Ćirilo-metodskog bratstva i kao političke organizacije. To je vreme nastanka prvih zamisli o posebnoj ukrajinskoj naciji. Veliki uticaj u buđenju nacionalne svesti Ukrajinaca dalo je stvaralaštvo ukrajinskog pesnika i slikara Tarasa Grigoroviča Ševčenka. Zbog stalnog pritiska i represija ruske vlasti, središte narodnog preporoda seli u Galiciju koja se nalazila u sastavu Austrije. Krajem 19. veka u Ukrajini se osnivaju prve političke stranke. Većina tih stranaka se bavi idejom osnivanja samostalne ukrajinske države.

Kao što je već spomenuto nakon poslednje podele Poljske, najzapadnija regija Galicija pripala je Austriji, Mađari su zadržali Zakarpatsku Ukrajinu dok je ostatak teritorija pripao Rusiji. Ukrajinski pisci i intelektualci bili su nadahnuti duhom narodnog preporoda koji je bujao među drugim evropskim narodima koji su takođe bili pod jarmom velikih evropskih carevina, i bili su odlučni u svojoj nameri oživljavanja ukrajinskog jezika, kulture, tradicije i državnosti. Rusija je nametala stroge zakone protiv uzdizanja ukrajinskog jezika i kulture, zabranjujući njegovo korištenje u bilo kakovoj delatnosti. Međutim, mnogi Ukrajinci su prihvatili svoju sudbinu u okviru Rusije, a neki su čak i ostvarili velik uspeh. Mnogi ruski pisci, kompozitori, slikari i arhitekti 19. veka bili su poreklom Ukrajinci. Najverovatnije, najpoznatiji od njih bio je Nikolaj Vasiljevič Gogolj, jedan od najvećih pisaca ruske književnosti. Ukrajina će ostati u sastavu carske Rusije sve do njenog raspada u februaru 1917. godine.

Ukrajina između 1917. i 1920. godine

Zapadnoukrajinska Narodna Republika

Glavni članak: Ukrajinska Narodna Republika

Ukrajinska Centralna Rada (tadašnji ukrajinski parlament) u novembru 1917. proglašava Ukrajinsku Narodnu Republiku, koja se na početku nalazila u sastavu Rusije, da bi 25. januara 1918. bila proglašena samostalnost i ocepljenje. Prvi predsednik je te države bio pisac V. K. Vuničenko. Upravo je u to vreme nastala savremena ukrajinska simbolika (grb i zastava). Kako bi se oduprela boljševicima koji su vladali većim delom zemlje, Centralna Rada izdaje dokument pod nazivom «Obraćanje ukrajinskog naroda do Nemačke sa molbom o oružanoj pomoći». To je i bio povod svojevrsne nemačke okupacije. Dana 29. aprila 1918. pod potporom Nemačke, u Ukrajini je izveden državni udar i na vlast dolazi hetman P. P. Skoropadski. Ukrajina je ponovno hetmanat, a država je nemački protektorat. Nakon nemačkog poraza u Prvom svetskom ratu, u Ukrajini izbija narodni ustanak pod rukovodstvom Semena Petljure. Skoropadski odlazi sa vlasti i u decembru 1918. se proglašava Ukrajinska Narodna Republika na čijem je čelu ponovno Vuničenko. Nakon što se raspala i Austrougarska (1918), u Galiciji je iste godine proglašena Zapadnoukrajinska Narodna Republika koja se u januaru 1919. ujedinjuje sa Ukrajinskom Narodnom Republikom. Od februara 1919. sva vlast Ukrajinske Narodne Republike nalazi se u rukama Semena Petljure. Kako bi se odbranio od Crvene armije koja je nasrtala sa istoka, Petljura sklapa vojni savez sa Poljskom. Međutim, nakon poljsko-sovjetskog rata, veći deo zemlje biće pod kontrolom sovjetske vlasti na čijoj teritoriji nastaje Ukrajinska Sovjetska Socijalistička Republika. Zapadna Ukrajina pripala je Poljskoj, Bukovina i Besarabija Rumuniji, a Zakarpatje je pripojeno Čehoslovačkoj.

Sovjetska Ukrajina

Zastava Sovjetske Ukrajine

Glavni članak: Ukrajinska Sovjetska Socijalistička Republika

Ideja ukrajinstva opstala je između dva rata, pa čak se dvadesete godine 20. veka mogu nazvati i preporodom ukrajinske kulture, jezika i poljoprivrede. Prvih godina Sovjetskog Saveza boljševici su potpomagali razvoj zemlje dajući seljacima svojevrsne povlastice. Takvo stanje neće dugo potrajati.

Kako bi zadovoljio državne potrebe u povećanoj potražnji hrane i kako bi namaknuo sredstva za industrijalizaciju zemlje, Staljin je krenuo u realizaciju svoje ideje o kolektivizaciji poljoprivrede, koja je prvenstveno pogodila Ukrajinu koju se često nazivalo “žitnicom Sovjetskog Saveza”.

Godine 1929, seljacima se oduzima zemlja i stoka. Nastaju kolektivne farme – kolhozi (od ruskog kollektivnoe hozяйstvo/kollektivnoe hozjajstvo/kolektivna privreda). U konfisciranju imovine, država je koristila regularne jedinice policije, kao i grupe tajne policije.

Mnogi su se odupirali takovoj odluci Vlade i započela je očajnička borba seljaštva protiv sovjetske vlasti. Neki su radije zaklali svoju stoku, negoli je predali u kolhoz. Bogatije seljake nazivali su “kulacima” i bili su proglašavani neprijateljima države. Na desetine hiljada seljaka je bilo streljano ili poslano na neki od mnogobrojnih radnih logora na Dalekom istoku.

Prisilna kolektivizacija imala je katastrofalan učinak na poljoprivredu. Uprkos tome, sovjetska Vlada je na čelu sa Staljinom povećala ukrajinski deo obaveznog prinosa žita za čak 44%, dobro znajući da je to nemoguće izvesti i sprovesti u delo. Sovjetski zakon nalagao je da se žito iz kolhoza ne može deliti među seljacima sve dok se ne napuni državna kvota koju je odredila Vlada. Vlast je postavljala tako nedostižne kvote, da je gladovanje postalo sveprisutna pojava. Najmanje 5 miliona je ljudi nasmrt izgladnjeno u tragediji koju Ukrajinci nazivaju gladomor, iako neki stručnjaci navode i dvostruko više žrtava.

Sovjetski Savez je zatajivao događaje vezane uz gladovanje, a tek se u osamdesetim godinama prošlog veka priznalo da je bilo nekih poteškoća zbog diverzija od strane kulaka i veoma loših vremenskih prilika. Danas je gladomor prihvaćen i priznat kao stvaran događaj. Neki istoričari smatraju da se glad 1932–1933. nije mogla izbeći i da je bila posledica Staljinove kolektivizacije i industrijalizacije zemlje, dok drugi ostaju pri svojoj tezi da do gladi nije smelo doći i da je to bio smišljeni čin i genocid nad ukrajinskim narodom.

Nakon što su Nemačka i SSSR podelili Poljsku 1939. u sastav Sovjetske Ukrajine ulaze zapadna područja koja su do tada bila pod vlašću Poljske, a godinu dana kasnije i Bukovina i današnji ukrajinski deo Besarabije. Na samom početku Drugog svetskog rata, ukrajinski nacionalisti su sarađivali sa nacističkom Nemačkom, nadajući se njenoj pomoći u obnavljanju državnosti kao što je bio slučaj sa Hrvatskom i Slovačkom koje su bile posebne republike pod kontrolom Trećeg rajha. Ali, nemački teror koji će vladati Ukrajinom od 1941. raspršio je te aluzije. Godine 1942. stvorena je UPA – Ukrajinska pobunjenička armija (ukr. Ukraїnsьka povstansьka armія), koja će ratovati i protiv Nemačke i protiv Sovjetskog Saveza (i to protiv Sovjeta do 1950-ih). Drugi deo Ukrajinaca borio se protiv nacizma u redovima Crvene armije i partizanskih pokreta.

Nakon što su Nacisti zavladali Ukrajinom, zadržali su sovjetski tip kolektivnih farmi, sistemski su vršili genocid nad jevrejskim stanovništvom a preostalo stanovništvo (uglavnom Ukrajince) deportovali su na prisilni rad u Nemačku. Ukrajinci su činili značajni deo Crvene armije i njenog vodstva, a kako bi se odupreli nacističkoj Nemačkoj bili su aktivni i kao članovi pokreta otpora.

Celokupan zbir svih žrtava tokom rata i nemačke okupacije u Ukrajini procenjuje se na 7 miliona, uključujući i preko milion stradalih Jevreja koji su bili ubijeni od strane posebnih nemačkih SS jedinica i njihovih ukrajinskih saveznika. Velika većina bila je žrtva zverstava, prisilnog rada i pokolja celih sela kao osveta na napade na nacističke snage. Od 11 miliona sovjetskih snaga, koliko se procenjuje da je poginulo u sukobu sa Nacistima, približno četvrtina (2,7 miliona) žrtava su bili Ukrajinci ili su bili ukrajinskih korena. Povrh toga, Ukrajina je videla neke od najvećih ratnih bitaka, opsadu Kijeva (koji će posle dobiti titulu “Grad heroj”) gde je zarobljeno preko 660.000 sovjetskih snaga, žestoku odbranu Odese, do pobedničkog juriša preko Dnjepra.

Godine 1945. SSSR potpisuje sa Čehoslovačkom sporazum o uključenju Zakarpata u Sovjetsku Ukrajinu u okviru koje je 1946. osnovana Zakarpatska oblast sa središtem u Užgorodu.

U narednim decenijama Ukrajina ne samo da je dostigla prijeratni stepen industrije i proizvodnje, nego je postala glavna udarna snaga među svim republikama Sovjetskog Saveza. Mnoge komunističke vođe poput Nikite Hruščova i Leonida Brežnjeva su bili rodom iz Ukrajine. Ponovno je nastalo povoljno vreme za razvijanje rusko-ukrajinskih kulturnih veza. Mnogi sportisti, naučnici, pisci i pesnici su dolazili iz Ukrajine. Godine 1954. kako bi obeležili 300. godišnjicu kako je ukrajinski hetman Bogdan Hmeljnicki ujedinio Ukrajinu sa Rusijom, Ruska Sovjetska Federativna Socijalistička Republika odrekla se Krima, koji je pripojen Sovjetskoj Ukrajini.

Nedaleko od ukrajinskog grada Pripjat, na mestu Černobiljske nuklearne elektrane, 26. aprila 1986. došlo je do eksplozije. Zagađen je veliki deo sjeverne Ukrajine i veliko područje u susednoj Belorusiji. Taj događaj kao i druga zbivanja samo su još dodatno potstakli nezavisni pokret RUH koji se zalagao za slom Sovjetskog Saveza u drugoj polovini osamdesetih.

Ukrajina je proglasila svoju nezavisnost 24. avgusta 1991. sledeći primer i ostalih sovjetskih republika. Jedna je od osnivača Zajednice Nezavisnih Država (ZND). 1. decembra 1991. ukrajinski glasači su na referendumu nadmoćno izabrali samostalnu i nezavisnu Ukrajinu, i službeno su na taj način izašli iz Sovjetskog Saveza. SSSR će formalno prestati postojati 25. decembra 1991, a tim činom ukrajinska nezavisnost će biti i službeno priznata od strane međunarodne zajednice.

Samostalna Ukrajina

Na čelu samostalne Ukrajine u razdoblju od 1992. – 2004. nalaziće se prvo predsednik Leonid Kravčuk, kojeg će potom zameniti Leonid Kučma.

"Slučaj Gongadze" (slučaj ubijenog novinara iz 2000) najverovatnije će se pokazati kao prelomna tačka u novijoj ukrajinskoj istoriji.

Leonid Kučma 2004. objavljuje kako se više neće kandidovati na mesto predsednika. U novoj kampanji za predsednika Ukrajine, pojavila su se dva glavna kandidata. Proruski orijentisan Viktor Janukovič, tadašnji premijer Vlade, kog podržavaju i dotadašnji predsednik Kučma i Rusija, i njegov glavni protivnik Viktor Juščenko, koji Ukrajinu želi okrenuti Zapadu i pokušati odvesti u Evropsku uniju. U završnoj izbornoj trci, Janukovič službeno odnosi tesnu pobedu, ali Juščenko i njegove pristalice ne priznaju rezultate izbora, sumnjajući u njihovu verodostojnost. U zemlji izbija politička kriza. Protivnik organizuje masovne ulične demonstracije u Kijevu i drugim većim gradovima. Revolucija će ući u istoriju pod nazivom Narandžasta revolucija, zbog zaštitne boje protivničkog predsedničkog kandidata Juščenka. Ubrzo Vrhovni sud Ukrajine poništava rezultate izbora. U ponovljenim izborima pobedu odnosi sadašnji predsednik Viktor Juščenko. Pet dana nakon objave rezultata Viktor Janukovič daje ostavku i 5. januara 2005. raspušta se Vlada.

Literatura

• Jelačić, Aleksej (1929). Istorija Rusije. Beograd: Srpska književna zadruga. 
• Miljukov, Pavel (1939). Istorija Rusije. Beograd: Narodna kultura. 
• Vernadski, Georgij (2013). Kijevska Rusija. Beograd: Utopija. 
• Vernadskiй, Georgiй (2012). Zolotoй vek Kievskoй Rusi. Moskva: Algoritm. str. 400. 
• Gorskiй A. A. Rusь: ot slavяnskogo Rasseleniя do Moskovskogo carstva. Moskva, 2004.
• Grekov B. D. Kievskaя Rusь. Moskva, 1953.
• Grekov B. D. Kulьtura Kievskoй Rusi. — Moskva: Izdetlьstvo Akademii Nauk SSSR, 1944.
• Diba Ю. Formuvannя teritorії “Rusьkoї zemlі” ІH - H st. u kontekstі funkcіonuvannя transєvropeйsьkogo torgovelьnogo šlяhu Bulgar-Kiїv-Reґensburґ
• Diba Ю. Geografія počatkovoї rusі za shіdnimi džerelami
• Drevnяя Rusь. Gorod, zamok, selo. Moskva: Nauka, 1985.
• Kargalov V. V. Vnešnepolitičeskie faktorы razvitiя feodalьnoй Rusi. Moskva: Vыsšaя škola, 1967.
• Kuza A. V. Malыe goroda Drevneй Rusi. Moskva: Nauka.
• Mavrodin V. V. Obrazovanie Drevnerusskogo gosudarstva i formirovanie drevnerusskoй narodnosti. Moskva, 1971.
• Pašuto V. T. Vnešnяя politika Drevneй Rusi. Moskva: Nauka, 1968.
• Pašuto V. T., Florя V. N., Horoškevič A. L. Drevnerusskoe nasledie i istoričeskie sudьbы vostočnogo slavяnstva. Moskva, 1982.
• Petruhin V.Я. Načalo эtnokulьturnoй istorii Rusi IX–XI vekov. Smolensk: Rusič; Moskva: Gnozis, 1995.
• Petruhin V. Я. Rusь v IX–X vekah. Ot prizvaniя varяgov do vыbora verы. Moskva: FORUM: Neolit, 2013.
• Rыbakov B. A. Kievskaя Rusь i russkie knяžestva XII—XIII vv.. Moskva: Nauka, 1982.
• Srednevekovaя Rusь / Vagner G. K., Lihačёv D. S., Rappoport P. A.. Moskva: Nauka, 1976.
• Tihomirov M. N. Drevnяя Rusь. Moskva: Nauka, 1975.
• Tihomirov M. N. Russkoe letopisanie. Moskva: Nauka, 1979.
• Froяnov I. Я., Dvorničenko A.Ю. Goroda-gosudarstva Drevneй Rusi. Leningrad: Izdatelьstvo Leningradskogo universiteta, 1988.
• Froяnov I. Я. Kievskaя Rusь: Očerki socialьno-эkonomičeskoй istorii. Leningrad, 1974.