Википедија

Pravoslavlje u Hrvatskoj

Pravoslavlje u Hrvatskoj je religijsko-geopolitički pojam kojim se označava istorijsko i savremeno prisustvo hrišćanskog pravoslavlja na prostorima koji ulaze u okvire državnih granica današnje Republike Hrvatske. Prema popisu stanovništva iz 2011. godine, na području Hrvatske živi 190.143 pripadnika pravoslavne vjeroispovijesti, što čini 4,44% u odnosu na ukupan broj stanovnika te države. Veliku većinu pravoslavaca u Hrvatskoj čine pravoslavni Srbi, a cjelokupno područje današnje Hrvatske u kanonskom smislu potpada pod nadležnost Srpske pravoslavne crkve.[1][2][3]

Eparhije Srpske pravoslavne crkve na prostoru bivše Jugoslavije, uključujući i savremenu Hrvatsku
Pravoslavlje (plava boja) na području Hrvatske, prema popisu iz 1991. godine

Istorija pravoslavnog hrišćanstva na prostorima današnje Hrvatske dijeli se na nekoliko perioda, od kojih svaki ima svoja posebna obeležja:

  • Period antičkog i ranog srednjovjekovnog pravoslavlja, do Velikog raskola (1054)
  • Period srednjovjekovnog srpskog pravoslavlja (Humska eparhija u Stonu)
  • Period novovekovnog srpskog pravoslavlja, od 16. do 19. vijeka
  • Period savremenog pravoslavlja u Hrvatskoj, tokom 20. i 21. vijeka

Demografija uredi

 
Prvi srpski arhiepiskop sveti Sava, osnivač stare Humske epsikopije (1219), čije se sjedište nalazilo u Stonu
Glavni članak: Demografija Hrvatske

Počevši od prvih popisa stanovništva, koji su vršeni na prostorima koji danas ulaze u okvire državnih granica Hrvatske, značajan procenat stanovništva je svoju religijsku pripadnost iskazivao putem identifikacije sa pravoslavnim hrišćanstvom.[4] Prema popisu stanovništva iz 2011. godine, pravoslavnih hrišćana je bilo 190.143 (4,44%), što predstavlja neznatan brojčani pad u odnosu na rezultate prethodnog popisa iz 2001. godine, kada je pravoslavnih bilo 195.969 (4,42%).[5]

Zvanični rezultati posljednjeg popisa, koji je sproveden 2021. godine, još uvijek nisu objavljeni.

Istorija uredi

 
Pravoslavna ikona sa predstavom Sedmog vaseljenskog sabora (787), na kome su bila i trojica episkopa sa područja današnje Hrvatske: Jovan iz Splita, Lavrentije iz Osora i Urso iz Raba

Hrišćansko pravovjerje, odnosno pravoslavlje, koje se temelji na dosljednom ispovijedanju izvornog Nikejsko-carigradskog simbola vjere, predstavlja najstariju hrišćansku vjeroispovijest na prostorima koji ulaze u sastav današnje Hrvatske. Iako se pojava ranog hrišćanstva u oblastima duž istočnih obala Jadranskog mora vezuje za prve vijekove hrišćanske istorije, najranija pouzdana svjedočanstva o uspostavljanju postojanog crkvenog poretka na tim prostorima potiču iz nešto poznijih vremena, a vezuju se za uspostavljanje mitropolitskog sistema u 4. vijeku.

Pošto je antička Salona bila glavni grad provincije Dalmacije, episkop Salone je stekao mitropolitsku vlast nad svim episkopima u toj provinciji, čime je stvorena salonitanska crkvena oblast, odnosno Salonitanska mitropolija. Početkom 7. vijeka, Dalmacija je osvojena od strane Avara i Slovena, a stanovništvo se sklonilo u utvrđena primorska mjesta, koja su ostala pod vrhovnom vlašću Vizantijskog carstva. U administrativnom pogledu, primorski gradovi i ostrva pripadali su vizantijskoj temi Dalmaciji, čiji je glavni grad bio Zadar.[6]

Na području tadašnje vizantijske Dalmacije ukrštali su se uticaji zapadnog i istočnog hrišćanstva. Tokom 8. i 9. vijeka došlo je do postepene obnove crkvenog ustrojstva. Tada se ustalila i mreža lokalnih episkopija. U radu Sedmog vaseljenskog sabora (787) učestvovali su: episkop Jovan iz Splita, episkop Lavrentije iz Osora i episkop Urso iz Raba.[7][8][9]

Najveći uticaj na verske prilike u dalmatinskom zaleđu imala je stara Rimska crkva, koja je prvobitno bila pravovjerna, ali se počevši od 9. veka postepeno udaljavala od sveopšteg (vaseljenskog) pravoslavlja, a zatim je 1014. godine i formalno odstupila od izvornog simbola vere, prihvativši umetak Filioque,[10] što je potom dovelo i do Velikog raskola (1054).[11]

Srpska pravoslavna crkva u Hrvatskoj uredi

 
Na mjestu nekadašnjeg pravoslavnog manastira Bogorodice Stonske, danas se nalazi rimokatolički hram Gospe od Lužina

Srpska pravoslavna crkva ima duboke korjene na današnjem državnom području Republike Hrvatske. U pojedinim oblastima koje danas ulaze u sastav Hrvatske, srpski narod je bio prisutan još od ranog srednjovjekovnog razdoblja. Prema svjedočenju vizantijskog cara Konstantina VII Porfirogenita, srpska plemena su još od 7. vijeka nastanjivala šire primorsko područje, uključujući i oblasti od Konavala do ušća rijeke Cetine. To su bili: Konavljani, Zahumljani i Neretljani.[12][13]

 
Područje pod jurisdikcijom Srpske patrijaršije u 16. i 17. vijeku, u okviru kojeg su se nalazile i srpske pravoslavne eparhije sa većeg dijela današnje Hrvatske

Pomenute primorske oblasti su od kraja 12. do početka 14. vijeka priadale srpskoj držvi Nemanjića, a crkvenu nadležnost nad pravoslavnim hrišćanima u tim oblastima imala je srpska pravoslavna Humska eparhija, koja je osnovana 1219. godine sa sjedištem u manastiru Bogorodice Stonske. To je bila najstarija srpska vladičanska katedra na područjima koja danas pripadaju Republici Hrvatskoj.[14][15]

U drugoj polovini 14. vijeka, znatan dio južnog područja današnje Republike Hrvatske u zaleđu Dalmacije potpao je pod vlast srpsko-bosanskog kralja Tvrtka I,[16] a sredinom 15. vijeka čitav primorski pojas od Boke Kotorske do Makarske (osim ostrva i Dubrovnika) bilo je u sastavu Vojvodstva Svetog Save.[17] Prisustvo pravoslavnih Srba je tokom 15. vijeka došlo do izražaja i u sjevernim oblastima današnje Republike Hrvatske, odnosno u tadašnjoj „Gornjoj Slavoniji”, što je posvjedočeno i nastankom čuvenog Varaždinskog apostola.[18]

 
Srpski patrijarh Arsenije III, koji je 1693. godine posjetio manastir Lepavinu

Značajna prekretnica u istoriji srpskog pravoslavlja na područjima današnje Hrvatske nastupila je usljed turskih prodora u dugoj polovini 15. i prvoj polovini 16. vijeka. Tada je došlo do masovnih migracija, tako da se znatan dio hrvatskog rimokatoličkog stanovništva pred turskom najezdom povukao na područja koja su ostala pod mletačkom i habzburškom vlašću. Na zapustela pogranična područja u novostvorenim turskim sandžacima (Kliški, Krčko-lički, Požeški, Pakrački) naseljen za znatan broj pravoslavnih Srba. Tokom razdoblja turske vlasti (16. i 17. vijek) pravoslavno stanovništvo u tim oblastima potpadalo je pod nadležnost srpskih pravoslavnih eparhija (Hercegovačka, Dabrobosanska, Požeška), koje su se počevši od 1557. godine nalazile u sastavu obnovljene Srpske patrijaršije.[1][2][19]

 
Srpski vladika Atanasije Ljubojević, koji je osnovao posebnu pravoslavnu eparhiju za područja Karlovačke Krajine, Banije, Like i Krbave

Tokom 16. i 17. vijeka, postepeno se uvećavao broj pravoslavnih Srba koji su prelazili na susjedna habzburška područja, odnosno u vojno-krajiške oblasti koje su bile pod upravom dvaju generalata, Karlovačkog i Varaždinskog. Na tim prostorima, pravoslavni Srbi su podigli i obnovili svoje manastire (Gomirje, Marča, Lepavina), ali su se takođe suočavali i sa otporom državnih vlasti prema održavanju tradicionalnih veza sa matičnom Srpskom patrijaršijom. Usljed katoličkog prozelitizma na tim prostorima, položaj prvobitne srpske eparhije u pomenutim oblastima ostao je neuređen.[20][21]

Od velikog značaja za istoriju pravoslavnih Srba na tim prostorima bila su i zbivanja iz vremena Bečkog rata (1683-1699).[22] Nedugo nakon prelaska pod okrilje habzburške vlasti, srpski patrijarh Arsenije III je 1693. godine posjetio i Srbe u tadašnjoj "Gornjoj Slavoniji" oko manastira Lepavine. Tokom narednih godina, na područjima Karlovačkog generalata, Banije, Like i Krbave boravio je izbjegli dabrobosanski mitropolit Atanasije Ljubojević, čijom je zaslugom osnovana posebna srpska eparhija za pomenute oblasti.[21]

 
Potvrdna diploma srpskih privilegija, iz 1743. godine

Uporedo sa dobijanjem srpskih privilegija (1690-1695) i preuređenjem crkvene uprave na Krušedolskom saboru (1708),[23] započela je i nova borba za očuvanje pravoslavlja, koje se tokom čitavog 18. vijeka nalazilo pod snažnim pritiskom, usljed pojačanog katoličkog prozelitizma. Taj proces je u vidu pokatoličavanja (uključujući i unijaćenje) bio započet još tokom 16. i 17. vijeka (Marčanska unija), a doveo je ne samo do preveravanja, već i do odnarođavanja znatnog broja pravoslavnih Srba, kao na primer u oblasti Žumberka.[24][25][26][27]

 
Srpski pravoslavni manastir Gomirje

Stvaranjem samourpavne srpske mitropolije u Habzburškoj monarhiji (1708), u njenom sastavu su se našle i eparhije koje su pokrivale i područje današnje Hrvatske (tadašnja uža Hrvatska, donja Slavonija i veći dio Vojne krajine). Tokom prve polovine 18. vijeka to su bile: mitropolitska (sremska) arhieparhija i pet eparhija, od kojih su dve opstale trajno (Pakračka i Gornjokarlovačka), dok su tri vremenom integrisane sa drugim eparhijama: Kostajnička (Banija, Lika i Krbava), Lepavinska (Gornja Slavonija) i Mohačka (Baranja).[28][29]

Tokom vremena, srpske privilegije su postepeno sužavane od strane habzburškog dvora, putem restriktivnih tumačenja i izdavanja posebnih akata, kao što su: Prvi regulament (1770), Drugi regulament (1777) i Deklaratorija (1779). Iako osnovna vjerska prava nisu ukidana, način njihovog ostvarivanja je izdavanjem pomenutih akata bio sve više uslovljavan i ograničavan, a takva politika je u raznim vidovima nastavljena sve do kraja postojanja Austrougarske monarhije (1918).[30]

 
Gornjokarlovački episkop Sava Trlajić, pogubljen od ustaša 1941. godine

U isto vrijeme, na području susjedne Mletačke Dalmacije, vladale su drugačije prilike, pošto je položaj pravoslavnih dalmatinskih Srba bio nepovoljniji usljed pojačanog katoličkog prozelitizma na tim prostorima. Tokom kasnijeg perioda habrburške vlasti u Dalmaciji, najzad je konsolidovala i srpska pravoslavna Eparhija dalmatinska, koja je prvobitno bila u duhovnoj zajednici sa Karlovačkom mitropolijom, ali je kasnije (1870), voljom državnih vlasti, zajedno sa novostvorenom Kotorsko-dubrovačkom eparhijom bila stavljena pod jurisdikciju Bukovinsko-dalmatinske mitropolije.[31][32]

Tokom Prvog svjetskog rata (1914-1918), austrougarske vlasti su sprovodile represiju nad pravoslavnim sveštenstvom i narodom na cjelokupnom državnom području, uključujući i oblasti Hrvatske, Slavonije i Dalmacije.[33][34]

 
Zagrebački mitropolit Dositej Vasić, koji je mučen od ustaša i njihovih saradnika (1941-1944) usljed čega je 1945. godine i preminuo

Neposredno po okončanju Prvog svjetskog rata i proglašenju državnog ujedinjenja, jerarhija srpske pravoslavne Karlovačke mitropolije je krajem 1918. godine donela odluku da se sve eparhije u dotadašnjoj Austrougarskoj monarhiji priključe pokretu za obnovu srpskog crkvenog jedinstva. Proces crkvenog ujedinjenja okončan je 1920. godine obnavljanjem jedinstvene Srpske patrijaršije, čime su i sve eparhije sa područja današnje Hrvatske ušle u sastav ujedinjene SPC. Po novoj podjeli koja je sprovedena tokom 1931. godine, stvorena je i nova Mitropolija zagrebačka.[35]

Tokom Drugog svjetskog rata, za vrijeme postojanja Nezavisne Države Hrvatske (1941-1945), ustaški je sprovodio klerofašističku i genonidnu politiku, koja se ogledala u zatiranju srpskog naroda i srpskog pravsolavlja na prostorima NDH. Tada je razrušeno, spaljeno, oštećeno ili oskrnavljeno više od 450 pravoslavnih crkava, a nepovratno su uništena brojna istorijska i kulturna dobra. Od ustaškog terora je postradao veliki broj sveštenika, uključujući i dvojicu arhijereja. U sklopu ustaškog terora, vršeni su masovni pokolji, a neki od tih zločina počinjeni su u samim hramovima. Jedan od takih zločina bio je i pokolj u glinskoj crkvi (1941). U sprovođenju ustaške politike prema pravoslavnim Srbima, aktivno je saučestvovao i dio katoličkog sveštenstva u NDH, putem prinudnog pokatoličavanja i unijaćenja pravoslavnog stanovništva.[36][37]

Za vrijeme komunističke vlasti u jugoslovenskoj federalnoj jedinici Hrvatskoj (1945-1990), srpsko pravoslavno sveštenstvo je bilo pod strogim nadzorom državnih vlasti.

Usljed zaoštravanja političke krize u bivšoj SFRJ (1990) i izbijanja rata u Hrvatskoj (1991-1995), nastupile su veoma teške prilike za srpski pravoslavni narod i sveštenstvo na tim prostorima. Na svim područjima koja su bila zahvaćena ratnim dejstvima postradao je znatan broj pravoslavnih hramova i drugih crkvenih dobara, uključujući eparhijske i parohijske domove, crkvene biblioteke i arhive. Sistematska razaranja su započeta već tokom 1991. godine, u sklopu operacije Otkos, a kulminirala su 1995. godine, za vrijeme sprovođenja operacije Bljesak i Oluja.[38][39]

Zbog takvih vanrednih prilika, Sveti arhijerejski sabor SPC je već u proljeće 1992. godine donio odluku da se formira posebno radno i svajetodavno tijelo, pod nazivom Episkopski savjet Srpske pravoslavne crkve u Hrvatskoj.[40] Nakon demokratskih promjena u Hrvatskoj (2000), SPC je 2002. godine sa novim državnim vlastima potpisala poseban ugovor o regulisanju raznih pitanja od zajedničkog interesa.[41]

Nekanonsko pravoslavlje uredi

Ustaški poglavnik Ante Pavelić je 1942. osnovao nekanonsku Hrvatsku pravoslavnu crkvu, koja je propala 1945. godine zajedno sa ustaškim režimom. Nakon 1990. godine, došlo je do oživljavanja sličnih zamisli, što je rezultiralo nastankom raznih sličnih nekanonskih vjerskih zajednica.

Vidi još uredi

Reference uredi

  1. ^ a b Kašić 1967.
  2. ^ a b Kašić 1971.
  3. ^ Republika Hrvatska: Popis (2011): Stanovništvo prema vjeri
  4. ^ Grupković 1988.
  5. ^ Državni zavod za statistiku Republike Hrvatske: Rezultati popisa (2001)
  6. ^ Ferluga 1957.
  7. ^ Katičić 1982, str. 75-92.
  8. ^ Dragojlović 1989, str. 211-226.
  9. ^ Komatina 2017, str. 253–260.
  10. ^ Siecienski 2009, str. 113.
  11. ^ Puzović 2008.
  12. ^ Ferjančić 1959.
  13. ^ Moravcsik 1967.
  14. ^ Bogdanović 1981, str. 315-327.
  15. ^ Janković 1985, str. 17-33, 171-175.
  16. ^ Ćirković 1964, str. 156, 164.
  17. ^ Atanasovski 1979.
  18. ^ Spremić 2005, str. 19-47.
  19. ^ Mileusnić 2006.
  20. ^ Veselinović 1993a, str. 427-490.
  21. ^ a b Dabić 2000.
  22. ^ Veselinović 1993b, str. 491-574.
  23. ^ Veselinović 1986a, str. 39-54.
  24. ^ Gavrilović 1995, str. 7—44.
  25. ^ Gavrilović 1996a, str. 37—47.
  26. ^ Gavrilović 1996b, str. 111—126.
  27. ^ Gavrilović 2012, str. 207-218.
  28. ^ Gavrilović 1986a, str. 62-77.
  29. ^ Gavrilović 1986b, str. 176—191.
  30. ^ Gavrilović 1986v, str. 217—232.
  31. ^ Veselinović 1986b, str. 7-66.
  32. ^ Milutinović 1981, str. 277-307.
  33. ^ Puzović 2016, str. 186-191.
  34. ^ Puzović 2017, str. 151-158.
  35. ^ Slijepčević 1986.
  36. ^ Novak 1948.
  37. ^ Davidov 2013.
  38. ^ Mileusnić 1997.
  39. ^ Štrbac 2015.
  40. ^ Mitropolija zagrebačko-ljubljanska: Biografija mitropolita Jovana
  41. ^ Ugovor između Vlade Republike Hrvatske i Srpske pravoslavne crkve u Hrvatskoj o pitanjima od zajedničkog interesa („Narodne novine”, broj 196/2003).

Literatura uredi

  1. ^ Gavrilović 1986a, str. 62-77.
Preuzeto iz „https://sr.wikipedia.org/w/index.php?title=Православље_у_Хрватској&oldid=27676656”