Википедија

Ruanda

држава у источној Африци

Ruanda, zvanično Republika Ruanda,[4] država je bez izlaza na more u oblasti Velike rasjedne doline, gdje se spajaju region Velikih jezera i jugoistočna Afrika na istoku centralne Afrike.[5] Smještena je nekoliko stepeni južno od ekvatora i graniči se sa Ugandom, Tanzanijom, Burundijem i Demokratskom Republikom Kongo. Visoko je uzdignuta zbog čega ima nadimak „zemlja hiljadu brda“, a geografijom dominiraju planine na zapadu i savana na jugoistoku, sa brojnim jezerima širom zemlje. Klima je umjerena do suptropska, sa dvije kišne sezone i dvije sušne sezone svake godine. Ima populaciju od preko 12,6 miliona stanovnika, koji žive na površini od 26.338 km² i najgušće je naseljena zemlja kopnene Afrike, dok je među zemljama većim od 10.000 km², peta najgušće naseljena država na svijetu. Glavni grad je Kigali, koji je ujedno i najveći grad, a u njemu živi oko milion ljudi.

Republika Ruanda
Republic of Rwanda  (engleski)
République du Rwanda  (francuski)
Repubulika y'u Rwanda  (kinjaruanda)
Jamhuri ya Rwanda  (svahili)
Krilatica: Јединство, рад, патриотизам
(engl. Unity, Work, Patriotism)
Himna: Prelijepa Ruando
(engl. Beautiful Rwanda)
(kinj. Rwanda Nziza)
Položaj Ruande
Glavni grad i najvećiKigali
Službeni jezik
Vladavina
PredsjednikPol Kagame
Predsjednik VladeEduard Ngirente
Oblik državepredsjednička republika pod autoritarnom vladom[1][2]
Zakonodavna vlastParlament
 — Gornji domSenat
 — Donji domPredstavnički dom
Istorija
NezavisnostOd Belgije
1. jula 1962.
Geografija
Površina‍
 — ukupno26.338 km2 (144)
 — voda (%)5,3
Stanovništvo‍
 — 2012.[3]10.537.222 (80)
 — gustina400,08 st./km2
Ekonomija
ValutaRuandski franak
 — stoti dio valute‍100 центи‍
Ostale informacije
Vremenska zonaUTC +2
Internet domen‍.rw‍
Pozivni broj+250

Lovci-sakupljači su naselili teritoriju u kamenom i gvozdenom dobu, a kasnije su počeli da je naseljavaju narodi Bantu. Stanovništvo se spajalo prvo u klanove, a zatim u kraljevstva. U 15. vijeku, jedno kraljevstvo, pod kraljem Gihangom, uspjelo je da pripoji nekoliko svojih bliskih susjednih teritorija čime je uspostavljena Kraljevina Ruanda. Kraljevina je dominirala od sredine osamnaestog vijeka, sa kraljevima iz plemena Tutsi koji su osvajali druga plemena vojnim putem, centralizujući moć i sprovodeći politiku protiv Hutua. Njemačka je 1897. godine kolonizovala Ruandu kao dio Njemačke istočne Afrike, nakon čega je Belgija preuzela vlast 1916. godine, tokom Prvog svjetskog rata. Obje države su vladale preko ruandskog kralja iz plemena Tutsi, dok su Hute smatrali podređenima. Hutui su se pobunili 1959. godine i pokrenuli su revoluciju koju je podržala Belgija, a tokom koje su ubili brojne članove plemena Tutsi i 1962. godine uspostavili su nezavisnu republiku na čelu sa predsjednikom Gregorom Kajibandom. Vojnim udarom 1973. godine, Kajibanda je zbačen i na vlast je došao Žuvenal Habijarimana, koji je zadržao politiku da su Huti nadmoćni. Patriotski front Ruande, predvođen Tutsima, pokrenuo je građanski rat 1990. godine, a Habijarimana je ubijen u aprilu 1994. godine. Uslijedio je genocid u kojem su Huti ekstremisti ubili između 500.000 i milion Tutsija i politički umjerenih Hutua u rasponu od sto dana. Patriotski front je okončao genocid vojnom pobjedom u julu 1994. godine.

Državom upravlja jedinstveni predsjednički sistem sa dvodomnim parlamentom kojim upravlja Patriotski front Ruande od 1994. godine. Od pretkolonijalnih vremena zemljom upravlja centralizovana autoritarna vlada. Iako ima nizak nivo korupcije u poređenju sa susjednim zemljama, nalazi se među najnižim u međunarodnim mjerenjima transparentnosti vlade, građanskih sloboda i kvaliteta života. Stanovništvo je mlado, pretežno živi u ruralnom području i predstavlja jednu od najmlađih populacija na svijetu. Potiče iz samo jedne kulturne i lingvističke grupe — Banjaruande, a unutar grupe postoje tri podgrupe: Hutu, Tutsi i Tva. Tva su pigmejski narod koji živi u šumi i često se smatraju potomcima najranijih stanovnika Ruande. Hrišćanstvo je najveća religija u zemlji; glavni i nacionalni jezik je kinjaruanda, kojim govore starosjedioci, dok engleski, francuski i svahili služe kao dodatni službeni jezici.

Ekonomija se uglavnom zasniva na samoodrživoj poljoprivredi. Kafa i čaj su glavne gotovinske kulture za izvoz. Turizam je sektor koji se brzo razvija i vodeći je izvor prihoda u stranim valutama u zemlji. U 21. vijeku, Ruanda je opisana kao tehnološki centar u nastajanju za Afriku, sa porastom novootvorenih kompanija. Zemlja je članica Afričke unije, Ujedinjenih nacija, Komonvelta nacija, COMESA, Frankofonije i Istočnoafričke zajednice. U junu 2022. bila je domaćin sastanka šefova vlada Komonvelta, koji je prvobitno bio zakazan za 2020. godinu, ali je otkazan zbog pandemije kovida 19.[6]

Istorija uredi

Moderna ljudska naselja na prostoru današnje Ruande datiraju iz, najkasnije, posljednjeg glacijalnog perioda, u neolitskom periodu oko 8000 godina p. n. e. ili u dugom vlažnom periodu koji je uslijedio, do oko 3000 godina p. n. e.[7] Arheološka iskopavanja su otkrila dokaze o rijetkim naseljima lovaca-sakupljača u kasnom kamenom dobu, a praćena su većom populacijom doseljenika u ranom gvozdenom doba, koji su proizvodili grnčariju sa udubljenjem i gvozdeno oruđe.[8][9] Ti rani stanovnici bili su preci plemena Tva, aboridžinskih pigmejskih lovaca-sakupljača koji su i danas ostali u Ruandi.[10] Između 700. godine prije nove ere i 1500. godine nove ere, brojne grupe naroda Bantu su migrirale u Ruandu, krčeći šumsko zemljište za poljoprivredu.[10][11] Pripadnici plemena Tva koji su živjeli u šumi izgubili su veliki dio svog staništa i preselili su se na planinske padine.[12] Prema jednoj teoriji istoričara, prvi doseljenici su bili Hutui, dok su Tutsiji migrirali kasnije da bi formirali posebnu rasnu grupu, vjerovatno nilo-hamitskog porijekla.[13] Prema drugoj teoriji, migracija je bila spora i stabilna, sa dolazećim grupama koje su se integrisale u postojeće društvo umjesto da ih osvajaju.[10][14] Prema toj teoriji, razlika između Hutua i Tutsija nastala je kasnije i predstavljala je više klasnu razliku nego rasnu.[15][16]

 
Rekonstrukcija antičke Kraljeve palate u Njanzi.

Najraniji oblik društvene organizacije u oblasti bio je klan (ubvoko).[17] Klanovi nisu bili ograničeni na genealošku lozu ili geografsku oblast, a većina je uključivala Hutue, Tutsije i Tva.[18] Od 15. vijeka klanovi su počeli da se spajaju u kraljevstva.[19] Jedno kraljevstvo, pod kraljem Gihangom, uspjelo je da pripoji nekoliko bliskih susjednih teritorija i da formira Kraljevinu Ruandu. Do 1700. godine u današnjoj Ruandi je postojalo oko osam kraljevstava.[20] Jedno od njih, Kraljevina Ruanda kojom je vladao klan Tutsi Niginija, postalo je sve dominantnije od sredine 18. vijeka.[21] Ono je svoj najveći obim dostiglo tokom 19. vijeka pod vladavinom kralja Kigelija IV Ruabugirija, koji je osvojio nekoliko manjih država, proširio kraljevstvo na zapad i sjever, a zatim pokrenuo administrativne reforme.[21][22] One su uključivale društveni poredak ubuhake, u kojem su Tutsi pokrovitelji ustupili stoku, a samim tim i privilegovani status Hutuima ili Tutsima klijentima u zamjenu za ekonomske i lične usluge,[23] kao i sistem kuluka uburetva, u kojem su Hutui bili primorani da rade za poglavice Tutsija.[22] Promjene su izazvale rast jaza između populacija Hutua i Tutsija.[22] Tva su bili u boljem položaju nego u danima prije Kraljevstva; neki su postali plesači na kraljevskom dvoru,[12] ali njihov broj je nastavio da opada.[24]

Berlinskom konferencijom 1884. godine, teritorija je dodijeljena Njemačkom carstvu, koje ju je proglasilo dijelom Njemačke istočne Afrike. Godine 1894. istraživač Gustav Adolf fon Gecen je bio prvi Evropljanin koji je prešao cijelu teritoriju Ruande; prešao je sa jugoistoka na jezero Kivu i sreo se sa kraljem.[25][26] Godine 1897. Njemačka je uspostavila prisustvo formiranjem saveza sa kraljem, čime je započelo kolonijalno doba.[27] Njemci nijesu značajno promijenili društvenu strukturu zemlje, ali su vršili uticaj podržavajući kralja i postojeću hijerarhiju i dodjeljujući vlast lokalnim poglavicama.[28][29] Belgijske snage su izvršile invaziju na Ruandu i Burundi 1916. godine, tokom Prvog svjetskog rata, a 1922. godine, počeli su da vladaju njima kao mandat Društva naroda pod nazivom Ruanda—Urundi i započeli su period direktnije kolonijalne vladavine.[30] Belgijanci su pojednostavili i centralizovali strukturu moći,[31] uveli velike projekte u obrazovanju, zdravstvu, javnim radovima i poljoprivrednom nadzoru, uključujući nove usjeve i poboljšane poljoprivredne tehnike kako bi pokušali da smanje pojavu gladi.[32] I Njemačka i Belgija, na tragu novog imperijalizma, promovisali su prevlast Tutsija, smatrajući Hutue i Tutsije različitim rasama.[33] Belgija je 1935. godine uvela sistem ličnih karata, koji je svakog pojedinca označavao kao Tutsija, Hutua, Tva ili naturalizovanog. Iako je ranije bilo moguće da posebno bogati Hutui postanu počasni Tutsi, lične karte su sprječavale svako dalje kretanje između klasa.[34]

 
Žuvenal Habijariman, predsjednik od 1973. do 1994. godine.

Belgija je nastavila da vlada Ruandom-Urundijem (čiji je sjeverni dio činila Ruanda) kao teritorijom povjerenja Ujedinjenih nacija poslije Drugog svjetskog rata, sa mandatom da nadgleda eventualnu nezavisnost.[35][36] Tenzije su eskalirale između Tutsija koji su se zalagali za ranu nezavisnost i pokreta za emancipaciju Hutua, što je kulminiralo revolucijom 1959. godine: Hutu aktivisti su počeli da ubijaju Tutsije i uništavaju njihove kuće,[37] prisiljavajući više od 100.000 ljudi da potraže utočište u susjednim zemljama.[38][39] Godine 1961. Belgijanci koji su podržavali Hutue održali su referendum na kojem je zemlja glasala za ukidanje monarhije. Ruanda je odvojena od Burundija i stekla je nezavisnost 1. jula 1962. godine,[40] a taj dan se obilježava kao državni praznik Dan nezavisnosti.[41] Uslijedili su periodi nasilja; prognani Tutsi su napadali iz susjednih zemalja, dok su Hutui uzvratili masovnim ubistvima i represijom nad Tutsijima.[42] Godine 1973. Žuvenal Habijarimana je preuzeo vlast vojnim udarom. Politika da su Hutui nadmoćni se nastavila, ali je došlo do većeg ekonomskog napretka i smanjene količine nasilja nad Tutsijima.[43] Tva su ostali marginalizovani, a do 1990. godine vlada ih je skoro u potpunosti protjerala iz šuma, zbog čega su mnogi postali prosjaci.[44] Stanovništvo je poraslo sa 1,6 miliona ljudi 1934. godine na 7,1 milion 1989. godine, što je dovelo do konkurencije za zemlju.[45]

 
Ljudske lobanje na Memorijalu genocida u Njamatu.

Godine 1990. Patriotski front Ruande, pobunjenička grupa sastavljena od skoro 500.000 Tutsi izbjeglica, izvršila je invaziju na sjevernu Ruandu iz svoje baze u Ugandi, započevši građanski rat u zemlji.[46] Grupa je osudila vladu kojom dominiraju Hutui jer nije uspjela da demokratizuje društvo i suoči se sa problemima sa kojima se izbjeglice suočavaju. Nijedna strana nije uspjela da stekne odlučujuću prednost u ratu,[47] ali je do 1992. oslabio Habijarimanin autoritet; masovne demonstracije su ga natjerale da uđe u koaliciju sa domaćom opozicijom i na kraju da potpiše sporazum sa Patriotskim frontom u Aruši 1993. godine.[48] Prekid vatre je okončan 6. aprila 1994. kada je Habijarimanin avion oboren u blizini aerodroma Kigali, pri čemu je on ubijen.[49] Obaranje aviona poslužilo je kao okidač za genocid u zemlji, koji je počeo za nekoliko sati. Tokom oko 100 dana, između 500.000 i milion[50] Tutsija i politički umjerenih Hutua ubijeno je u dobro planiranim napadima po naređenju privremene vlade.[51] Mnogi Tva su takođe ubijeni, uprkos tome što nisu bili direktno ciljani.[44]

Patriotski front je ponovo započeo svoju ofanzivu i metodično preuzeo kontrolu nad zemljom, dobivši kontrolu nad cijelom zemljom do sredine jula.[52] Međunarodni odgovor na genocid je bio ograničen, sa velikim silama koje nisu bile voljne da ojačaju već preopterećene mirovne snage Ujedinjenih nacija.[53] Kada je Front preuzeo vlast, oko dva miliona Hutua pobjeglo je u susjedne zemlje, posebno u Zair, bojeći se odmazde,[54] a osim toga, vojska predvođena Frontom bila je ključna zaraćena strana u Prvom i Drugom kongoanskom ratu.[55] Unutar Ruande je počeo period pomirenja i pravde, osnivanjem Međunarodnog krivičnog suda za Ruandu (ICTR) i ponovnim uvođenjem sistema Gacaca, tradicionalnog seoskog sudskog sistema.[56] Od 2000. godine ekonomija,[57] broj turista,[58] kao i indeks humanog razvoja su brzo rasli;[59] između 2006. i 2011. godine stopa siromaštva je smanjena sa 57% na 45%,[60] dok je očekivani životni vijek porastao sa 46,6 godina u 2000.[61] na 65,4 godine u 2021. godini.[62]

Politika i vlada uredi

 
Pol Kagame, predsjednik Ruande od 2000. godine.

Predsjednik Ruande je šef države[63] i ima široka ovlašćenja, uključujući kreiranje politike u vezi sa Kabinetom,[64] vršenje pomilovanja,[65] komandovanje oružanim snagama,[66] pregovaranje i ratifikovanje ugovora,[67] potpisivanje predsjedničkih naredbi,[68] kao i objava rata ili vanrednog stanja.[66] Predsjednik se bira glasanjem stanovništva svakih sedam godina,[69] a on imenuje premijera i sve ostale članove Kabineta.[70] Aktuelni predsjednik je Pol Kagame, koji je preuzeo dužnost nakon ostavke svog prethodnika, Pastera Bizimungua, 2000. godine. Kagame je zatim pobijedio na izborima 2003.[71] i 2010. godine.[72] Iako su organizacije za ljudska prava kritikovale te izbore, ističući da su obilježeni sve većom političkom represijom i gušenjem slobode govora.[73] Član 101 ustava je ranije ograničavao predsjednike na dva mandata,[74] ali je to promijenjeno na referendumu 2015. godine, koji je pokrenut nakon prijema peticije koju je potpisalo 3,8 miliona stanovnika.[75] Tom promjenom ustava, Kagame može da ostane predsjednik do 2034. godine,[76] a na izborima 2017. izabran je za treći mandat sa 98,79% glasova.[77][78]

Ustav je usvojen nakon nacionalnog referenduma 2003. godine, zamijenivši prelazni ustav koji je bio na snazi od 1994. godine.[79] Ustav nalaže višepartijski sistem vlasti, sa politikom zasnovanom na demokratiji i izborima, ali takođe postavlja uslove za rad političkih partija.[80] U članu 54. navedeno je da je političkim organizacijama zabranjeno da se zasnivaju na rasi, etničkoj grupi, plemenu, klanu, regionu, polu, vjeri ili bilo kojoj drugoj podjeli koja može da dovede do diskriminacije.[81] Vlada je takođe donijela zakone koji kriminalizuju ideologiju genocida, što može da uključuje zastrašivanje, klevetničke govore, poricanje genocida i ismijavanje žrtava.[82] Prema organizaciji Human Rights Watch, ti zakoni efektivno čine Ruandu jednopartijskom državom, istakavši da pod maskom sprječavanja još jednog genocida, vlada pokazuje izrazitu netoleranciju prema najosnovnijim oblicima neslaganja.[83] Organizacija Amnesty International je takođe kritikovala zakon, napisavši u svom izvještaju za 2014/15. da su zakoni protiv podsticanja pobune ili nevolje među stanovništvom korišćeni da bi se ljudi zatvorili zbog legitimnog ostvarivanja njihovih prava na slobodu udruživanja ili izražavanja.[84]

Parlament donosi zakone i ustavom je ovlašćen da nadgleda aktivnosti predsjednika i kabineta, a sastoji se od dva doma.[85] Donji dom je Predstavnički dom, koji ima 80 članova na petogodišnji mandat. Od 80 mjesta, 24 su rezervisana za žene, koje se biraju kroz zajedničku skupštinu zvaničnika lokalne uprave; dodatna tri mjesta su rezervisana za članove omladine i invalide, a preostalih 53 biraju se opštim pravom glasa po proporcionalnom sistemu predstavništva.[86] Nakon izbora 2018. godine, Predstavnički dom ima 49 ženskih poslanika,[87] što je manje u odnosu na 51 iz 2013.[88] Do januara 2023. godine, Ruanda je jedna od samo tri zemlje sa ženskom većinom u nacionalnom parlamentu, pored Kube i Nikaragve.[89] Gornji dom je Senat sa 26 mjesta, čije članove biraju različita tijela. Obavezni minimum 30% senatora su žene, a senatori služe osmogodišnji mandat.[90]

 
Zgrada Predstavničkog doma Ruande.

Pravni sistem u državi je u velikoj mjeri zasnovan na njemačkom i belgijskom sistemu građanskog prava i običajnom pravu.[62] Pravosuđe je nezavisno od izvršne vlasti,[91] iako su predsjednik i Senat uključeni u imenovanje sudija Vrhovnog suda.[92] Organizacija Human Rights Watch je pohvalila vladu zbog napretka u ostvarivanju pravde, uključujući ukidanje smrtne kazne,[93] ali je takođe navela da se članovi vlade miješaju u pravosudni sistem, kao što je politički motivisano imenovanje sudija, zloupotreba tužilačkih ovlašćenja i pritisak na sudije da donesu određene odluke.[94] Ustav predviđa dvije vrste sudova: obične i specijalizovane.[95] Obični sudovi su Vrhovni sud, Viši sud i regionalni sudovi, dok su specijalizovani sudovi vojni sudovi,[95] kao i sistem privrednih sudova stvoren 2011. godine radi ubrzavanja privrednih sporova.[96] U periodu od 2004. do 2012. godine bio je u funkciji sistem Gacaca,[97] tradicionalni sud kojim upravljaju sela i zajednice, koji je ponovo oživljen da bi se ubrzala suđenja osumnjičenima za genocid.[98] Sud je uspio da riješi zaostale slučajeve genocida, ali su ga grupe za ljudska prava kritikovale da ne ispunjava zakonski pravičan standard.[99]

Ruanda ima nizak nivo korupcije u odnosu na većinu drugih afričkih zemalja; Transparency International je 2014. godine rangirao kao petu najčistiju od 47 zemalja u podsaharskoj Africi i 55. najčistiju od 175 zemalja na svijetu.[100][101] Ustavom je definisana funkcija ombudsmana, čije dužnosti obuhvataju sprječavanje i borbu protiv korupcije.[102][103] Javni funkcioneri, uključujući i predsjednika, po ustavu su obavezni da prijave svoje bogatstvo ombudsmanu i javnosti, a oni koji se ne pridržavaju toga bivaju suspendovani sa funkcije.[104] Uprkos tome, organizacija Human Rights Watch objavila je da postoji veliko političko potiskivanje širom zemlje, uključujući nezakonito i proizvoljno zatvaranje, prijetnje ili druge oblike zastrašivanja, nestanke, politički motivisana suđenja i pokolj civila koji mirno protestuju.[105]

Patriotski front Ruande je dominantna politička partija u zemlji od 1994. godine. On je zadržao kontrolu nad predsjedništvom i parlamentom na nacionalnim izborima, sa udjelom glasova stranke koji konstantno prelazi 70%. Smatra se strankom u kojoj dominiraju Tutsi, ali dobija podršku iz cijele zemlje i zaslužna je za obezbjeđivanje kontinuiranog mira, stabilnosti i ekonomskog rasta.[106] Prema izvještaju organizacije za ljudska prava Freedom House 2015. godine, Vlada je gušila slobode opozicionih grupa tako što je Patriotski front spriječio nove političke partije da se registruju i uhapsio vođe nekoliko postojećih partija, sprječavajući ih da postave svoje kandidate na izborima.[107] Organizacija Amnesty International je takođe objavila da Patriotski front vlada bez ikakve značajne opozicije.[108]

Država je članica Afričke unije, Ujedinjenih nacija,[109] Komonvelta nacija,[110] COMESA, Frankofonije[111] i Istočnoafričke zajednice.[112] Dugi niz godina tokom vladavine Habijarime, zemlja je održavala bliske veze sa Francuskom, kao i sa Belgijom, čija je bila kolonija.[113] Nakon dolaska Patriotskog fronta na vlast, počela je da održava bliže veze sa susjednim zemljama u Istočnoafričkoj zajednici i sa svijetom engleskog govornog područja. Diplomatski odnosi sa Francuskom prekinuti su 2006. godine, nakon što je francuski sudija podigao optužnicu protiv ruandskih zvaničnika,[114] a uprkos njihovom obnavljanju 2010. godine, odnosi između zemalja su ponovo postali zategnuti od 2015. godine.[115] Odnosi sa Demokratskom Republikom Kongo bili su napeti nakon učešća Ruande u Prvom i Drugom kongoanskom ratu;[55] vojska Konga je navela napade Ruande na njihove trupe, dok je Ruanda okrivila vladu Konga što nije uspjela da potisne Hutu pobunjenike na pokrajinama Sjeverni i Južni Kivu.[116][117] Ujedinjene nacije su 2010. godine objavile izvještaj u kojem su optužile ruandsku vojsku da je izvršila široka kršenja ljudskih prava i zločine protiv čovječnosti u Demokratskoj Republici Kongo tokom oba rata, što je vlada Ruande odbacila.[118] Odnosi su se dodatno pogoršali 2012. godine, pošto je vlada DR Konga optužila Ruandu da podržava pobunu M23 u istočnom Kongu.[119] Godine 2015. uspostavljen je mir i odnosi su počeli da se poboljšavaju.[120] Odnosi sa Ugandom su takođe bili napeti tokom većeg dijela 2000-ih nakon sukoba između vojski dvije zemlje 1999. godine, dok su podržavale suprotstavljene pobunjeničke grupe u Drugom kongoanskom ratu,[121] ali su se značajno poboljšale početkom 2010-ih.[122][123] Godine 2019. odnosi između dvije zemlje su se pogoršali i Ruanda je zatvorila granice sa Ugandom,[124][125] a potpuno ih je otvorila u martu 2022. godine.[126]

Burundi je zatvorio granice sa Ruandom 2015. zbog spora koji je izbio nakon što je ruandska vlast odbila da izruči odbjegle zagovornike pokušaja državnog udara.[127] Granice su otvorene u oktobru 2022. godine.[128]

Administrativna podjela uredi

 
Provincije Ruande.

Prije kolonizacije od strane država sa zapada, sistem ruandske vlade imao je kvazi-sistem političkog pluralizma i podjele vlasti.[129] Uprkos tome što je postojala stroga hijerarhija, pretkolonijalni sistem je postigao uspostavljen, kombinovani sistem „centralizovane vlasti i decentralizovanih autonomnih jedinica“. Pod kraljem, izabrani poglavica je upravljao pokrajinom koja je bila podijeljena na više okruga. Dva druga službenika koje je imenovao glavni poglavica upravljala su okruzima; jednom službeniku je dodijeljena vlast nad zemljom dok je drugi nadgledao stoku. Kralj (muami) je vršio kontrolu kroz sistem pokrajina, okruga, brda i susjedstava.[130] Godine 2003. država je ustavom podijeljena na pokrajine, okruge, gradove, opštine, varoši, sektore, ćelije i sela; veće podjele i njihove granice utvrđuje parlament.[131] U januaru 2006. godine, država je reorganizovana tako da je dvanaest pokrajina spojeno u pet, a 106 okruga je spojeno u 30.[132] Granice napravljene 2006. godine imale su za cilj decentralizaciju vlasti i uklanjanje asocijacija na stari sistem i genocid. Prethodna struktura od 12 pokrajina povezanih sa najvećim gradovima zamijenjena je sa pet pokrajina zasnovanih prvenstveno na geografiji.[133] Pokrajine su: Sjeverna, Južna, Istočna, Zapadna i opština Kigali u centru.[134]

Pet pokrajina djeluju kao posrednici između nacionalne vlade i svojih konstitutivnih okruga kako bi osigurali da se nacionalne politike sprovode na nivou okruga. Strateški okvir za decentralizaciju Ruande koji je razvilo Ministarstvo lokalne uprave dodjeljuje pokrajinama odgovornost za „koordinaciju pitanja upravljanja u pokrajini, kao i praćenje i procjenu“.[135] Na čelu svake pokrajine je guverner, kojeg imenuje predsjednik i odobrava Senat.[136] Okruzi su odgovorni za koordinaciju pružanja javnih usluga i ekonomskog razvoja; podijeljeni su u sektore koji su odgovorni za pružanje javnih usluga u skladu sa nalogom okruga.[137] Okruzi i sektori imaju direktno izabrana vijeća, a njima upravlja izvršni odbor koji bira to vijeće.[138] Ćelije i sela su najmanje političke jedinice, koje pružaju vezu između ljudi i sektora.[137] Svi punoljetni građani su članovi lokalnog savjeta ćelije, iz kojeg se bira izvršni odbor.[138] Grad Kigali je organ vlasti na nivou pokrajine, koji koordinira urbanističko planiranje unutar grada.[135]

Geografija uredi

 
Topografija Ruande.

Sa 26.338 kvadratnih kilometara, 149. je najveća zemlja na svijetu,[139] kao i četvrta najmanja na afričkom kopnu poslije Gambije, Esvatinija i Džibutija.[139] Po veličini poredi se sa Burundijem, Haitijem i Albanijom.[62][140] Cijela zemlja je na velikoj nadmorskoj visini; najniža tačka je rijeka Rusizi na 950 metara nadmorske visine.[62] Nalazi se u centralnoj/istočnoj Africi i graniči se sa Demokratskom Republikom Kongo na zapadu, Ugandom na sjeveru, Tanzanijom na istoku i Burundijem na jugu.[62] Leži nekoliko stepeni južno od ekvatora i nema izlaz na more.[141] Glavni grad Kigali, nalazi se blizu centra države.[142]

Sliv između glavnih slivova Konga i Nila teče od sjevera ka jugu kroz Ruandu, pri čemu se oko 80% površine zemlje uliva u Nil i 20% u Kongo preko rijeke Rusizi i jezera Tanganjika.[143] Najduža rijeka u zemlji je Niabarongo, koja izvire na jugozapadu, teče na sjever, istok i jugoistok prije nego što se spoji sa rijekom Ruvubu, sa kojom formira Kageru; Kagera zatim teče na sjever duž istočne granice sa Tanzanijom. Niabarongo—Kagera se na kraju uliva u jezero Viktorija, a njen izvor u šumi Njungve je kandidat za još uvijek neutvrđeni sveukupni izvor Nila.[144] U državi se nalazi mnogo jezera, od kojih je najveće jezero Kivu, koje zauzima dno Albertinskog procjepa duž većeg dijela zapadne granice Ruande, a sa maksimalnom dubinom od 480 metara,[145] jedno je od dvadeset najdubljih jezera na svijetu.[146] Ostala značajna jezera su Burera, Ruhondo, Muhazi, Rueru i Ihema, koje je najveće u nizu jezera u istočnim ravnicama Nacionalnog parka Akagera.[147]

Planine dominiraju centralnim i zapadnim dijelom, zbog čega se ponekad naziva „Zemlja hiljadu brda“ (franc. Pays des mille collines).[148] Oni su dio planina Albertin i okružuju Albertinski ogranak Istočnoafričkog procjepa, koji se proteže od sjevera ka jugu duž zapadne granice Ruande.[149] Najviši vrhovi nalaze se u lancu planina Virunga na sjeverozapadu, što uključuje planinu Karisimbi, najvišu tačku države, na 4.507 metara nadmorske visine.[150] Taj zapadni dio zemlje leži unutar ekoregije planinskih šuma Albertin.[149] Ima nadmorsku visinu od 1.500 do 2.500 metara.[151] Centar zemlje su pretežno valovita brda, dok se istočni pogranični region sastoji od savane, ravnica i močvara.[152]

Klima uredi

 
Jezero i vulkan u planinama Virunga.

Ruanda ima umjerenu tropsku planinsku klimu, sa nižim temperaturama od onih koje su tipične za ekvatorijalne zemlje, zbog velike nadmorske visine.[141] Kigali, koji se nalazi u središtu države, ima dnevni temperaturni raspon između 12 i 27 °C, sa malim variranjem tokom godine.[153] Postoje određene temperaturne varijacije širom zemlje; planinski zapad i sjever su uglavnom hladniji od istoka koji leži na manjoj nadmorskoj visini.[154] Postoje dvije kišne sezone u godini; prva traje od februara do juna, a druga od septembra do decembra. One su razdvojene sa dvije sušne sezone, od kojih je glavna od juna do septembra, tokom koje često uopšte nema kiše, dok je kraća i manje oštra od decembra do februara.[155] Padavine variraju geografski, pri čemu su padavine na godišnjem nivou veće na zapadu i sjeverozapadu nego na istoku i jugoistoku.[156] Globalno zagrijavanje izazvalo je promjenu obrasca kišnih sezona. Prema izvještaju organizacije Strategic Foresight Group, promjena klime je smanjila broj kišnih dana tokom godine, ali je takođe izazvala povećanje učestalosti bujičnih kiša.[157] Obje promjene su izazvale poteškoće poljoprivrednicima, smanjujući njihovu produktivnost.[158] Strategic Foresight Group takođe je opisuje kao zemlju koja se brzo zagrijava, sa povećanjem prosječne temperature između 0,7 °C i 0,9 °C tokom pedeset godina.[157]

Biodiverzitet uredi

 
U nacionalnom parku Vulkani živi najveća populacija planinskih gorila na svijetu.

U praistorijsko doba planinske šume su zauzimale jednu trećinu teritorije današnje države. Prirodna vegetacija je u savremenom dobu uglavnom ograničena na tri nacionalna parka, a terasasta poljoprivreda dominira ostatkom zemlje.[159] Njungve, najveći preostali sistem šume, sadrži 200 vrsta drveća, kao i orhideje i begonije.[160] Vegetacija u Nacionalnom parku Vulkani je uglavnom bambus i močvara, sa malim površinama šuma.[159] Nasuprot tome, u nacionalnom parku Akagera nalazi se ekosistem savane u kojem akacija dominira florom. U Akageri postoji nekoliko rijetkih ili ugroženih biljnih vrsta, uključujući Markhamia lutea i Eulophia guineensis.[161][162]

Najveći diverzitet velikih sisara nalazi se u tri nacionalna parka, koji su zaštićena područja.[163] Akagera sadrži tipične životinje savane kao što su žirafe i slonovi,[164] dok su Vulkani dom za jednu trećinu svjetske populacije planinskih gorila.[165] Šuma Njungve ima trinaest vrsta primata uključujući obične šimpanze i kolobuse, koji žive na drveću i kreću se u grupama od do 400 jedinki, što je najveća veličina trupa od svih primata u Africi.[166]

 
Žirafe u nacionalnom parku Ankagera.

Populacija lavova je uništena nakon genocida 1994. godine, pošto su nacionalni parkovi pretvoreni u kampove za raseljena lica, a preostale životinje su otrovane od strane stočara. U junu 2015. godine, dva parka iz Južnoafričke Republike donirala su sedam lavova Nacionalnom parku Akagera, čime je ponovo uspostavljena populacija lavova u državi.[167] Oni su prvobitno držani u ograđenom dijelu parka, a zatim im je stavljen okovratnik i pušteni su u divljinu mjesec dana kasnije.[168]

Godine 2017. dopremljeno je 18 ugroženih crnih nosoroga iz Južnoafričke Republike.[169] Oni su se dobro prilagodili na novo okruženje pa je 2019. u Nacionalni park Akagera dopremljeno još pet crnih nosoroga iz zooloških vrtova širom Evrope.[170]

Takođe je počela da raste i populacija bijelih nosoroga. Godine 2021. u zemlju ih je dopremljeno 30 iz Južnoafričke Republike, sa ciljem da Akagera bude bezbjedno stanište za skoro ugrožene vrste.[171][172]

U zemlji postoji 670 vrsta ptica, sa varijacijama između istoka i zapada.[173] U šumi Njungve na zapadu zabilježeno je 280 vrsta, od kojih je 26 endemskih za Albertinski procjep;[173] endemske vrste uključuju Gallirex johnstoni i Pternistis nobilis.[174] Na istočnom dijelu se nalaze ptice savane, kao što su crnoglavi gonolek (Laniarius erythrogaster) i one povezane sa močvarama i jezerima, uključujući rode i ždralove.[173]

U decembru 2015. godine, entomološkim radovima u zemlji otkrivena je bogata raznolikost bogomoljki,[175] uključujući novu vrstu Dystacta tigrifrutex, koja je nazvana „bogomoljka žbunastog tigra“.[176]

U zemlji se nalaze tri kopnena ekoregiona: planinske šume Albertin, mozaik šuma i savane Viktorijinog basena i planinska močvara Ruenzori—Virunga.[177] Zemlja je imala srednju ocenu indeksa integriteta šumskog pejzaža za 2019. godinu, dobivši ocjenu 3,85 od 10, što je rangira na 139. mjesto na svijetu od 172 zemlje.[178]

Ekonomija uredi

 
Grafički prikaz izvoza proizvoda iz Ruande.

Ekonomija je znatno oslabljena tokom genocida 1994. godine, sa masovnim gubicima života, neodržavanjem infrastrukture, pljačkama i zanemarivanjem važnih usjeva. To je izazvalo veliki pad BDP-a i uništilo sposobnost zemlje da privuče privatne i spoljne investicije.[62] Ekonomija je od tada ojačala, sa nominalnim BDP-om po glavi stanovnika procijenjenim na 909,9 dolara 2022. godine,[179] u poređenju sa 127 dolara 1994. godine.[180] Glavna izvozna tržišta uključuju Kinu, Njemačku i Sjedinjene Države.[62] Ekonomijom upravlja Centralna narodna banka Ruande, a valuta je ruandski franak; u decembru 2019. kurs je bio 910 franaka za jedan američki dolar.[181] Godine 2007. pridružila se Istočnoafričkoj zajednici i ratifikovala je plan za monetarnu uniju između sedam zemalja članica,[182] sa ciljem da se dođe do zajedničkog istočnoafričkog šilinga.[183] Prvi datum za uvođenje je bio 2012. godine, ali on nije dogovoren, nakon čega je postavljen cilj da se zajednički šiling uvede 2015. koji takođe nije ispunjen, a zatim je kao treći datum dogovorena 2024. godina.[184]

Ruanda je zemlja sa malo prirodnih resursa,[141] a privreda je uglavnom zasnovana na samoodrživoj poljoprivredi lokalnih farmera koji koriste jednostavne alate.[185] Procijenjeno je da se 90% radnog stanovništva bavi farmama, a prema procjeni iz 2014. godine, poljoprivreda je činila 32,5% BDP-a.[62] Poljoprivredna tehnika je osnovna, sa malim parcelama zemlje i strmim padinama.[186] Od sredine 1980-ih, veličina farmi i proizvodnja hrane su se smanjivali, dijelom zbog preseljenja raseljenih ljudi.[187][141] Uprkos plodnom ekosistemu, proizvodnja hrane često nije išla u korak sa rastom stanovništva, zbog čega je neophodan uvoz hrane,[62] ali se sa rastom poljoprivrede situacija popravila.[188]

 
Ruanda je u 2019. proizvela 2,6 miliona tona banana, što je bio njen najveći prinos.

Poljoprivredne kulture koje se uzgajaju u zemlji uključuju matoke (zelene banane), koje zauzimaju više od trećine poljoprivrednog zemljišta u zemlji,[186] krompir, pasulj, slatki krompir, manioku, pšenicu i kukuruz.[186] Godine 2019. proizvela je 2,6 miliona tona banana, što je bio njen najveći prinos.[189] Kafa i čaj su glavni proizvodi za izvoz, sa velikim nadmorskim visinama, strmim padinama i vulkanskim zemljištem koji pružaju povoljne uslove za uzgoj.[186] Utvrđeno je da više od 400.000 stanovnika živi od plantaže kafe.[190] Oslanjanje na poljoprivredni izvoz čini zemlju ranjivom na promjene u cijenama.[191] Životinje koje se uzgajaju uključuju krave, koze, ovce, svinje, kokoške i kuniće, sa geografskim varijacijama u broju svake od njih.[192] Proizvodni sistemi su uglavnom tradicionalni, iako postoji nekoliko intenzivnih farmi mlijeka oko Kigalija.[192] Nedostatak zemlje i vode, nedovoljna i nekvalitetna hrana za životinje i redovne epidemije bolesti sa nedovoljnim veterinarskim uslugama su glavni razlozi koji ograničavaju proizvodnju. Ribolov se obavlja na brojnim jezerima u zemlji, ali zalihe su prilično iscrpljene, zbog čega se uvozi živa riba u pokušaju da se oživi industrija.[193]

Industrijski sektor je mali, sa 14,8% BDP-a u 2014. godini.[62] Proizvode se cimenat, poljoprivredni proizvodi, sitna pića, sapun, namještaj, obuća, plastična roba, tekstil i cigarete.[62] Rudarska industrija daje značajan doprinos, donoseći 93 miliona američkih dolara u 2008. godini.[194] Minerali koji se kopaju uključuju kasiterit, volframit, zlato i koltan, koji se koristi u proizvodnji elektronskih i komunikacionih uređaja kao što su mobilni telefoni.[194][195]

Uslužni sektor pretrpio je krizu krajem 2000-ih, jer su bankarske pozajmice, projekti strane pomoći i investicije smanjeni.[196] Sektor se oporavio 2010. godine, postavši najveći sektor po ekonomskoj proizvodnji i doprinoseći 43,6% BDP-a zemlje.[62] Ključni tercijarni doprinosioci uključuju bankarstvo i finansije, trgovinu na veliko i malo, hotele i restorane, prevozna sredstva, skladištenje, komunikacije, osiguranje, nekretnine, poslovne usluge i javnu administraciju, uključujući obrazovanje i zdravstvo.[196] Turizam je jedan od najbrže rastućih ekonomskih resursa i 2007. godine postao je vodeći prihod u stranoj valuti u zemlji.[197] Uprkos genocidu, zemlja se sve više na međunarodnom nivou smatra kao bezbjedna destinacija.[198] Broj dolazaka turista u 2013. godini iznosio je 864.000 ljudi, u odnosu na 504.000 tokom 2010. godine.[199] Prihod od turizma iznosio je 303 miliona dolara 2014. godine, u odnosu na 62 miliona dolara 2000. godine.[58] Najveći doprinos ovom prihodu bilo je praćenje planinskih gorila u Nacionalnom parku Vulkani.[199] Ruanda je jedna od samo tri zemlje u kojima se planinske gorile mogu bezbjedno posjetiti, a one privlače hiljade posjetilaca godišnje, koji su spremni da plate visoke cijene za to.[200] Ostale turističke zanimljivosti uključuju šumu Njungve, koja je dom šimpanzi, Ruvenzori kolobusa i drugih primata, odmarališta jezera Kivu i Akageru, mali rezervat savane na istoku zemlje.[201]

Mediji i komunikacije uredi

Najveće radio i televizijske stanice su državne, a većina novina je u vlasništvu države.[202] Većina stanovnika ima pristup radiju; tokom genocida 1994. godine, radio stanica Radio-televizija Oslobođenja hiljadu brežuljaka emitovala se širom zemlje i pomogla je u podsticanju ubistava kroz propagandu protiv Tutsija.[202] Od 2015. godine, državni Radio Ruanda je najveća stanica i glavni izvor vijesti u čitavoj zemlji.[202] Pristup televiziji je ograničen, jer većina domova nema sopstveni uređaj.[203] Vlada je uvela digitalnu televiziju 2014. godine, a godinu dana kasnije radilo je sedam nacionalnih stanica, u odnosu na samo jednu u analognoj eri prije 2014. godine.[204] Štampa je strogo ograničena, a novine se samocenzurišu kako bi izbjegle odmazde vlade.[202] Bez obzira na to, mediji na kinjarvandi, engleskom i francuskom jeziku koji kritikuju vladu su široko dostupni u Kigaliju. Ograničenja su povećana uoči predsjedničkih izbora 2010. godine, kada je Visoki savjet za medije suspendovao dva nezavisna časopisa — Umuseso i Umuvugizi, na šest mjeseci.[205]

Najstarija telekomunikaciona grupa u zemlji, Ruandatel, otišla je u stečaj 2011. godine, pošto je bila 80% u vlasništvu libijske kompanije LAP Green.[206] Kompaniju je 2013. godine kupio Likvid Telekom,[207] koji pruža usluge telekomunikacije i optičke mreže širom istočne i južne Afrike.[208] Od 2015. godine, Likvid Telekom pruža usluge fiksne telefonije za 30.968 pretplatnika, a mobilni operater MTN Ruanda pruža usluge za dodatnih 15.497 pretplatnika fiksne telefonije.[209] Fiksne telefone uglavnom koriste vladine institucije, banke, nevladine organizacije i ambasade, a privatni nivo pretplate je nizak.[210] Godine 2015. zastupljenost mobilnih telefona u zemlji iznosila je 72,6%,[211] u odnosu na 41,6% iz 2011. godine.[212] U junu 2015. godine, MTN Ruanda je bio vodeći operater sa 3.957.986 pretplatnika, dok je Tigo imao 2.887.328 i Barti Airtel 1.336.679 pretplatnika.[209] Ruandatel je takođe ranije upravljao mrežom mobilnih telefona, ali im je regulator oduzeo licencu u aprilu 2011. godine, nakon što kompanija nije ispunila dogovorene investicione obaveze.[213] Zastupljenost interneta je mala, ali je počela da raste tokom druge decenije 21. vijeka. Godine 2015. bilo je 12,8 korisnika interneta na 100 ljudi,[211] u odnosu na 2,1 tokom 2007. godine.[214] Telekomunikaciona mreža od 2.300 km sa optičkim vlaknima, namijenjena pružanju širokopojasnih usluga i olakšavanju elektronske trgovine završena je 2011. godine.[215] Mreža je povezana sa mrežom SEACOM, podmorskim optičkim kablom koji povezuje nosioce komunikacija u južnoj i istočnoj Africi. Unutar Ruande kablovi prolaze duž glavnih puteva, povezujući gradove širom zemlje.[215] Mobilni operater MTN takođe ima uslugu bežičnog interneta koja je dostupna u većini oblasti Kigalija preko pripejd pretplate.[216]

U oktobru 2019. kompanija Mara Corporation je u Ruandi pokrenula prvi pametni telefon napravljen u Africi.[217]

Infrastruktura uredi

 
Seoska pumpa za vodu

Vlada je dala prioritet finansiranju razvoja vodosnabdijevanja tokom 2000-ih, značajno povećavši svoj udio u nacionalnom budžetu.[218] To finansiranje je zajedno sa donatorskom podrškom izazvalo brzo povećanje pristupa bezbjednoj vodi; u 2015. godini, 74% stanovništva je imalo pristup bezbjednoj vodi,[219] u odnosu na oko 55% u 2005. godini,[218] sa ciljem da dostignu 100% do 2017. godine.[219] Vodna infrastruktura u zemlji se sastoji od urbanih i ruralnih sistema koji isporučuju vodu javnosti, uglavnom preko vodovodnih cijevi u ruralnim oblastima i privatnih priključaka u urbanim sredinama. U oblastima koje ne opslužuju ti sistemi, koriste se ručne pumpe i upravljane opruge.[220] Uprkos padavinama koje prelaze 750 mm godišnje u većem dijelu zemlje,[221] sakupljanje kišnice se slabo koristi, a stanovnici su primorani da koriste vodu štedljivo, u odnosu na upotrebu u drugim afričkim zemljama.[219] Pristup sanitacijama je nizak; Ujedinjene nacije su procijenile da je 2006. godine 34% urbanih i 20% ruralnih stanovnika imalo pristup poboljšanim sanitarnim uslovima.[222] Kigali je jedan od najčistijih gradova u Africi.[223] Mjere vladine politike za poboljšanje sanitarnih uslova su ograničene i fokusirane samo na urbana područja.[222] Većina stanovništva, i gradskog i ruralnog, koristi javne zajedničke nužnike.[222]

Snabdijevanje električnom energijom se do početka 2000-ih skoro u potpunosti proizvodilo iz hidroelektričnih izvora; elektrane na jezerima Burera i Ruhondo davale su 90% električne energije u zemlji.[224] Kombinacija padavina ispod prosjeka i ljudske aktivnosti, uključujući isušivanje močvara Rugezi zbog kultivacije i ispaše, izazvala je pad nivoa vode u dva jezera od 1990. godine pa nadalje; do 2004. godine nivoi su smanjeni za 50%, što je dovelo do velikog pada proizvodnje iz elektrana.[225] Zajedno sa povećanom potražnjom kako je privreda rasla, došlo je do manjka 2004. godine i široko rasprostranjenog smanjenja opterećenja.[225] Kao hitnu mjeru, vlada je postavila dizel generatore sjeverno od Kigalija; do 2006. godine oni su davali 56% električne energije u zemlji, ali su bili veoma skupi.[225] Vlada je donijela niz mjera za ublažavanje tog problema, uključujući oporavak močvara Rugezi, koje snabdijevaju vodom jezera Burera i Ruhondo i ulaganje u šemu za vađenje gasa metana iz jezera Kivu, za koje se očekuje da će u svojoj prvoj fazi povećati proizvodnju električne energije u zemlji do 40%.[226] Samo 18% stanovništva je imalo pristup električnoj energiji 2012. godine, iako je taj broj porastao sa 10,8% u 2009. godini.[227] Vladina strategija ekonomskog razvoja i smanjenja siromaštva za period 2013–2018. imala je za cilj da poveća pristup električnoj energiji za 70% domaćinstava do 2017. godine.[228]

 
Proizvodnja električne energije u Ruandi prema izvoru.

Vlada je povećala ulaganja u saobraćajnu infrastrukturu od genocida 1994. godine, uz pomoć Sjedinjenih Država, Evropske unije, Japana i drugih. Saobraćajni sistem se prvenstveno sastoji od putne mreže, sa asfaltiranim putevima između Kigalija i većine drugih većih gradova i mjesta u zemlji.[229] Cestom je povezana sa drugim zemljama u Istočnoafričkoj zajednici, sa Ugandom, Tanzanijom, Burundijem i Kenijom, kao i sa gradovima Goma i Bukavu na istoku Konga; Najvažniji trgovački put u zemlji je put do luke u Mombasi preko Kampale i Najrobija, koji je poznat kao Sjeverni koridor.[230] Osnovni oblik javnog prevoza u zemlji je minibus, koji čini više od polovine ukupnog kapaciteta za prevoz putnika.[231] Neki minibusi, posebno u Kigaliju,[232] obavljaju neplanirane usluge, u okviru zajedničkog taksi sistema,[233] dok drugi voze po rasporedu, nudeći ekspresne rute između većih gradova. Postoji manji broj velikih autobusa koji saobraćaju redovnom linijom širom zemlje, a usluge autobusa su dostupne na raznim destinacijama u susjednim zemljama.[231] Glavno privatno vozilo za iznajmljivanje je motociklistički taksi; tokom 2013. godine, bilo je 9.609 registrovanih motociklističkih taksija, u poređenju sa 579 taksi vozila.[231] Zemlja ima međunarodni aerodrom u Kigaliju koji saobraća na nekoliko međunarodnih destinacija, a najprometnije su one za Najrobi i Entebe;[234] postoji i jedna domaća ruta, između Kigalija i aerodroma Kamembe u blizini Čjangugua.[235] Godine 2017. počela je izgradnja međunarodnog aerodroma Bugesera, južno od Kigalija, sa planom da postane najveći u zemlji kada bude otvoren, dopunjujući postojeći aerodrom u Kigaliju.[236] U aprilu 2019. godine izgradnja je prekinuta zbog preuređenja planova.[237] U decembru 2019. godine, kompanija Qatar Airways je nastavila projekat, uz planiranje mnogo većeg aerodroma, sa budžetom za izgradnju od 1,31 milijardi dolara.[238] Planirano je da novi aerodrom može da primi milion putnika i 150 miliona tona tereta godišnje tokom svoje prve faze; imao bi putnički terminal od 30.000 kvadratnih metara sa 22 šaltera za prijavu, deset kapija i šest mostova za ukrcavanje putnika.[239] U decembru 2019. Qatar Airways je pristao da preuzme 60 odsto udjela u aerodromu. Prema Odboru za razvoj Ruande, prva faza petogodišnje izgradnje obezbijedila bi objekte za sedam miliona putnika godišnje, a druga faza, za koju očekuju da bude završena do 2032. godine, povećala bi kapacitet na 14 miliona putnika godišnje.[240][241] Nacionalni prevoznik je RwandAir, a u zemlji posluje sedam stranih avio-kompanija.[234] Do 2015. godine zemlja nije imala željeznicu, ali je razvila projekat, u saradnji sa Burundijem i Tanzanijom, za proširenje centralne tanzanijske linije u Ruandu; tri zemlje su pozvale privatne firme da izraze interesovanje da formiraju javno privatno partnerstvo za taj projekat.[242] Ne postoji javni vodni prevoz između lučkih gradova na jezeru Kivu, iako postoji ograničena privatna usluga i vlada je pokrenula program za razvoj pune usluge.[243] Ministarstvo za infrastrukturu takođe istražuje izvodljivost povezivanja sa jezerom Viktorija preko broda na rijeci Akagera.[243]

Demografija uredi

Godine 2015. Nacionalni institut za statistiku je procijenio da broj stanovnika iznosi 11.262.564,[244] dok je za 2021. broj stanovnika procijenjen na 12.955.736.[245] Na popisu iz 2012. godine, u zemlji je živjelo 10.515.973 stanovnika.[246] Stanovništvo je mlado; na popisu iz 2012. godine 43,3% stanovništva bilo je starosne dobi od 15 i manje godina, a 53,4% između 16 i 64 godine.[247] Prema podacima World Factbook, koji objavljuje CIA, godišnja stopa nataliteta se procjenjuje na 40,2 rođenja na 1.000 stanovnika u 2015. godini, a stopa smrtnosti na 14,9.[62] Očekivan životni vijek je 67,67 godina (69,27 godina za žene i 67,11 godina za muškarce), što je 26. najniže od 224 zemlje i teritorije.[62][248] Ukupan odnos polova u zemlji je 95,9 muškaraca na 100 žena.[62]

 
Seoska djeca.

Sa 445 stanovnika po kvadratnom kilometru,[244] Gustina naseljenosti je među najvećim u Africi.[249] Istoričari poput Žerara Prunijea smatraju da se genocid iz 1994. djelimično može pripisati gustini naseljenosti.[45] Stanovništvo je pretežno ruralno, sa nekoliko velikih gradova; mjesta stanovanja su ravnomjerno raspoređena po cijeloj zemlji.[250] Jedine rijetko naseljene oblasti su savana u bivšoj pokrajini Umutara i Nacionalni park Akagera na istoku.[251] Kigali je najveći grad, sa oko milion stanovnika.[252] Populacija u gradu se vremenom brzo povećavala, što je predstavljalo izazov za infrastrukturni razvoj.[62][253][254] Prema popisu iz 2012. godine, drugi po veličini grad je Gisenji, koji se nalazi pored jezera Kivu i kongoanskog grada Gome, a koji ima oko 126.000 stanovnika.[255] Ostali veći gradovi su Ruhengeri, Butare i Muhanga, svi sa populacijom ispod 100.000.[255] Gradsko stanovništvo je poraslo sa 6% tokom 1990. godine,[253] na 16,6% 2006. godine,[256] ali je do 2011. godine broj opao na 14,8%.[256]

Ruanda je bila ujedinjena država od pretkolonijalnih vremena,[33] a stanovništvo je sastavljeno od samo jedne kulturne i jezičke grupe — Banjaruande,[257] što je u suprotnosti sa većinom modernih afričkih država, čije su granice iscrtale kolonijalne sile i nisu odgovarale etničkim granicama ili pretkolonijalnim kraljevstvima.[258] Unutar naroda Banjaruande postoje tri odvojene grupe: Hutu, Tutsi i Tva.[259] Prema podacima World Factbook Hutui su činili 84% stanovništva 2009. godine, Tutsi 15% i Tva 1%.[62] Tva su pigmejski narod koji potiče od najranijih stanovnika Ruande, ali se naučnici ne slažu oko porijekla i razlika između Hutua i Tutsija.[260] Antropolog Žan Hirno smatra da su Tutsi posebna rasa, sa tendencijom ka „dugim i uskim glavama, licima i nosevima“.[261] Drugi antropolozi, kao što je Vilija Jefremovas, smatraju da nema vidljive fizičke razlike i da kategorije nijesu bile istorijski stroge.[262] U pretkolonijalnoj državi, Tutsi su bili vladajuća klasa od koje su poticali kraljevi i većina poglavica, dok su Hutui bili poljoprivrednici.[263] Vlada od 2000-ih obeshrabruje razliku između Hutua, Tutsija i Tva i uklonila je takvu klasifikaciju iz ličnih karata.[264] Popis iz 2002. bio je prvi od 1933. godine[265] koji nije kategorisao stanovništvo u tri grupe.[266]

Obrazovanje uredi

 
Djeca u osnovnoj školi u Ruandi, koristeći laptop računare koji su obezbijeđeni programom jedan laptop po djetetu.

Prije 2012. godine, vlada je obezbijedila besplatno obrazovanje u državnim školama tokom devet godina: šest godina u osnovnim i tri godine u srednjim školama.[267] Godine 2012. besplatno obrazovanje je prošireno na 12 godina.[268] Prema studiji iz 2015. godine, objavljeno je da, iako su stope upisa u osnovne škole „skoro sveprisutne“, stope završetka su niske, a stope ponavljanja visoke.[269] Iako je školovanje besplatno, postoji očekivanje da roditelji treba da doprinesu troškovima obrazovanja svoje djece obezbjeđujući im materijale, podržavajući razvoj nastavnika i dajući doprinos izgradnji škole, ali prema Vladi, ti troškovi ne bi trebalo da budu osnov za isključenje djece iz obrazovanja.[268]

Postoji mnogo privatnih škola širom zemlje, od kojih su neke crkvene i prate isti nastavni plan i program, ali naplaćuju naknade.[270] Od 1994. do 2009. godine, srednje obrazovanje se nudilo na francuskom ili engleskom jeziku, ali zbog sve većih veza zemlje sa Istočnoafričkom zajednicom i Komonveltom, od 2009. godine nude se samo nastavni planovi i programi na engleskom jeziku.[271] Zemlja ima veliki broj institucija visokog obrazovanja. Godine 2013. otvoren je javni univerzitet Ruande spajanjem bivšeg Nacionalnog univerziteta i drugih javnih visokoškolskih institucija u zemlji.[272][273][274] Godine 2013. bruto odnos upisa za tercijarno obrazovanje porastao je na 7,9% u odnosu na 3,6% tokom 2006. godine.[275] Stopa pismenosti u zemlji, koja se računa kod osoba starijih od 15 godina koji znaju da čitaju i pišu, iznosila je 71% u 2009. godini, u odnosu na 38% tokom 1978. i 58% tokom 1991. godine.[276]

Zdravlje uredi

 
Bolnica Butaro u Bureri, u Sjevernoj provinciji.

Kvalitet zdravstvene zaštite je kroz istoriju bio veoma nizak, i prije i neposredno poslije genocida 1994. godine.[277] Godine 1998. više od jednog od petoro djece umrlo je prije svog petog rođendana,[278] često od malarije.[279]

Predsjednik Kagame je postavio zdravstvenu zaštitu kao jedan od prioriteta za razvojni program Vizija 2020,[280] povećavši potrošnju na zdravstvenu zaštitu na 6,5% bruto domaćeg proizvoda zemlje u 2013. godini,[281] u poređenju sa 1,9% 1996. godine.[282] Vlada je prenijela finansiranje i upravljanje zdravstvenom zaštitom na lokalne zajednice, kroz sistem pružalaca zdravstvenog osiguranja koji se zove mutuelles de santé.[283] Sistemi su uvedeni 1999. godine, a do sredine 2000-ih postali su dostupni širom zemlje, uz pomoć međunarodnih razvojnih partnera.[283] Premije u okviru šeme su u početku iznosile dva dolara godišnje; od 2011. stopa je varirala na kliznoj skali, pri čemu najsiromašniji ne plaćaju ništa, a maksimalne premije su porasle na osam dolara po odrasloj osobi.[284] Do 2014. godine, više od 90% stanovništva bilo je obuhvaćeno šemom.[285] Vlada je takođe uspostavila institute za obuku uključujući zdravstveni institut Kigali koji je osnovan 1997. godine, a koji je sada dio Univerziteta Ruande.[286] Predsjednik Kagame je 2005. godine takođe pokrenuo program poznat kao Predsjednička inicijativa za malariju, čiji je cilj bio da pomogne da najpotrebniji materijal za prevenciju malarije dopre do najruralnijih područja države, kao što su mreže protiv komaraca i ljekovi.[287]

 
Istorijski razvoj očekivanog životnog vijeka u Ruandi.

Početkom 21. vijeka zabilježeno je poboljšanje u pogledu brojnih ključnih zdravstvenih indikatora. Između 2005. i 2013. godine, očekivani životni vijek je porastao sa 55,2 na 64,0,[288] smrtnost djece ispod 5 godina smanjena je sa 106,4 na 52,0 na 1.000 djece,[289] a učestalost tuberkuloze je opala sa 101 na 69 osoba na 100.000.[290] Međunarodni mediji i dobrotvorne organizacije naveli su da je zemlja napredovala u zdravstvenoj zaštiti. Časopis The Atlantic je objavio članak o „istorijskom oporavku zdravlja Ruande“.[291] Organizacija Partners In Health svrstala je poboljšanje zdravlja „među najdramatičnijim koje je svijet vidio u poslednjih 50 godina“.[284]

Uprkos poboljšanjima, zarazne bolesti su nastavile da dominiraju,[292] a Agencija Sjedinjenih Država za međunarodni razvoj je navela „značajne zdravstvene izazove“ sa kojima se zemlja suočava,[293] kao što su stopa smrtnosti majki koju opisuje kao „neprihvatljivo visoku“[293] i epidemija side.[293] Prema Američkim centrima za kontrolu i prevenciju bolesti, putnicima u Ruandu se preporučuje da uzimaju preventivne ljekove protiv malarije, kao i da se uvjere da su u primili sve vakcine, kao što je ona protiv žute groznice.[294]

Ruanda takođe ima nedostatak medicinskih stručnjaka, sa samo 0,84 ljekara, medicinskih sestara i babica na 1.000 stanovnika.[295] Program Ujedinjenih nacija za razvoj prati zdravstveni napredak zemlje ka Milenijumskim razvojnim ciljevima od 4 do 6, koji se odnose na zdravstvenu zaštitu. U izvještaju iz sredine 2015. godine navedeno je da zemlja nije bila na putu da ispuni cilj 4 o smrtnosti novorođenčadi, uprkos tome što je broj „dramatično opao“;[296] takođe je navedeno da dobro napreduje ka cilju 5, koji treba da se smanji za tri četvrtine koeficijenta smrtnosti majki,[297] dok je navedeno da cilj 6 nije ispunjen jer rasprostranjenost side još nije počela da opada.[298]

Religija uredi

 
Rimokatolička crkva u Ruamagani.

Najrasprostranjenija vjera je protestantizam, ali je došlo do značajnih promena u vjerskoj demografiji od genocida, uz mnogo prelaska na evangelističko hrišćanstvo i, u manjoj mjeri, islam.[299] Prema popisu iz 2012. godine, rimokatolici su predstavljali 43,7% stanovništva, protestanti (bez adventista) 37,7%, adventisti sedmog dana 11,8%, a muslimani 2,0%; 0,2% je istaklo da nema vjerska uvjerenja, a 1,3% nije navelo religiju.[300] Tradicionalna religija, iako je zvanično praktikuje samo 0,1% stanovništva, zadržala je uticaj. Mnogi stanovnici vide hrišćanskog Boga kao sinonim za tradicionalnog Ruandskog Boga Imanu.[301]

Postoje male i tajnovite zajednice hinduista i budista, koje se sastoje većinom od stranih pristalica, uglavnom biznismena iz Kine i Indije, kao i univerzitetskih profesora i studenata. Nijedna religija ozbiljno ne pokušava da vrši preobraćenje u zemlji, iako postoji hinduistički hram Ruande kao mjesto obožavanja.[302]

Strani misionari i crkvene nevladine organizacije različitih vjerskih grupa djeluju u zemlji.[303] Strani misionari otvoreno promovišu svoja vjerska uvjerenja, a Vlada podržava njihovu pomoć u razvoju religije.[303] Ustav predviđa slobodu vjeroispovesti, što Vlada uglavnom poštuje u praksi.[303] Službenici lokalne vlasti ponekad pritvaraju Jehovine svjedoke zbog odbijanja da učestvuju u bezbjednosnim patrolama.[303] U 2007. godine, američka vlada nije primila nijedan izvještaj o društvenom zlostavljanju ili diskriminaciji na osnovu vjerskog uvjerenja ili prakse.[303]

Jezici uredi

Glavni jezik je kinjaruanda, kojim govori gotovo cijela zemlja, 98% stanovnika.[304] Glavni evropski jezik tokom kolonijalnog doba bio je njemački, iako se nikada nije učio niti je bio u širokoj upotrebi, a zatim francuski, koji je uvela Belgija od 1916. godine i koji je ostao zvanični i široko rasprostranjen jezik nakon nezavisnosti 1962. godine.[305] Jedan dio stanovništva je govorio i holandski, a povratak izbjeglica koji govore engleski tokom 1990-ih,[305] donio je novu dimenziju jezičkoj politici zemlje.[306] Nakon ulaska u Istočnoafričku zajednicu povećao se značaj engleskog i obrazovni sistem je prebačen sa francuskog na engleski 2008. godine.[304] Kinjaruanda, engleski, francuski i svahili su zvanični jezici.[307] Kinjaruanda je nacionalni jezik, dok je engleski primarni u nastavi u srednjem i tercijarnom obrazovanju. Svahili je Lingua franca Istočnoafričke zajednice,[308] koji takođe govore neki kao drugi jezik, posebno izbjeglice koje su se vratile iz Ugande, Kenije, Tanzanije i Demokratske Republike Kongo, kao i oni koji žive duž granice sa DR Kongom.[309] Svahili je 2015. godine uveden kao obavezan predmet u srednje škole.[308] Stanovnici ostrva Nkombo govore Maši, jezik koji je blisko povezan sa Kinjaruandom.[310]

Francuski govori nešto manje od 6% stanovništva prema popisu iz 2012. godine i podacima Međunarodne organizaciji frankofonije.[311] Prema izvještaju iz 2009. godine, objavljeno je da engleski govori 15% stanovništva, a francuski 68%.[304] Manje od 1% govori svahili.[312]

Ljudska prava uredi

Homoseksualnost se uglavnom smatra tabu temom i ne postoji značajna javna rasprava o tom pitanju ni u jednom regionu zemlje. Neke lezbijke, gej, biseksualne i transrodne osobe su često prijavljivale da su maltretirane i ucjenjivane.[313][314][315] Istopolne seksualne aktivnosti nisu posebno zabranjene u zemlji. Neki vladini zvaničnici na nivou kabineta izrazili su podršku pravima LGBT osoba,[316] ali nikakva posebna zakonska zaštita im nije data,[314] zbog čega policija može da ih uhapsi prema različitim zakonima koji se odnose na javni red i moral. [315] Istopolne brakove država ne priznaje, jer ustav predviđa da se priznaje samo građanski monogamni brak između muškarca i žene.[317]

Organizacija Human Rights Watch je od 2006. godine dokumentovala da vlasti prikupljaju i zatvaraju djecu sa ulice, ulične prodavce, seksualne radnike, beskućnike i prosjake, kao i da koriste metode mučenja u sigurnim kućama i drugim objektima, kao što su vojni kamp Kami i zatvori Kva Gacinja i Gikondo.[318]

Kultura uredi

 
Intore, tradicionalni ples muškaraca u Ruandi.

Muzika i ples su sastavni dio ceremonija, festivala, društvenih okupljanja i pripovijedanja u zemlji. Najpoznatiji tradicionalni ples je visoko koreografisana rutina koja se sastoji od tri komponente: umušagiriro ili kravlji ples, koji izvode žene;[319] intore ili ples heroja, koji izvode muškarci;[319] kao i bubnjanje, koji takođe tradicionalno izvode muškarci, na bubnjevima poznatim kao ingoma.[320] Najpoznatija plesna grupa je Nacionalni balet, koju je osnovao predsjednik Habijarimana 1974. godine, a koja nastupa i na nacionalnom i međunarodnom nivou.[321] Tradicionalno, muzika se prenosi usmeno, a stilovi variraju između društvenih grupa. Bubnjevi su od velikog značaja; kraljevski bubnjari su uživali visok status na kraljevom dvoru.[322] Bubnjari sviraju zajedno u grupama različitih veličina, obično između sedam i devet po grupi.[323] Zemlja ima rastuću industriju popularne muzike, pod uticajem muzike afričkih Velikih jezera, kongoanske i američke. Najpopularniji žanr je hip hop, sa mješavinom denshola, repa, ragea, R&B i dens-popa.[324]

 
Tradicionalna pletena korpa ugasake.

Tradicionalna umjetnost i zanati se proizvode širom zemlje, iako je većina nastala kao funkcionalni predmeti, a ne samo za dekoraciju. Pletene korpe i zdjele su česte, posebno u stilu korpe agaseke.[325] Imigongo, jedinstvena umjetnost kravljeg izmeta, proizvodi se na jugoistoku zemlje, sa istorijom koja datira još od vremena kada je region bio dio nezavisnog kraljevstva Gisaka. Izmet se miješa sa prirodnim zemljištem raznih boja i farba u šarene grebene da bi se formirali geometrijski oblici.[326] Ostali zanati uključuju grnčarstvo i rezbarstvo.[327] Mnoge kuće su pravljene u tradicionalnom stilu, korišćenjem lokalno dostupnih materijala; kružne ili pravougaone kuće od blata sa slamnatim krovovima (poznate kao njakaci) su najčešće. Vlada je pokrenula program da ih zamijeni modernijim materijalima kao što je valovito gvožđe.[328][329]

Ruanda nema dugu istoriju pisane književnosti, ali postoji jaka usmena tradicija koja se kreće od poezije do narodnih priča. Mnoge moralne vrijednosti zemlje i detalji istorije prenosili su se kroz generacije.[330] Najpoznatiji ličnost u literaturi Ruande bio je Aleksis Kagame (1912–1981), koji je sproveo i objavio istraživanja usmene tradicije i pisao je sopstvenu poeziju.[331] Genocid je rezultirao pojavom literature sa iskazima svjedoka, esejima i fikcijama nove generacije pisaca kao što je Benjamin Sehene.[332] Snimljeno je više filmova o genocidu, uključujući Hotel Ruanda nominovan za Zlatni globus, 100 dana, Rukuj se sa đavolom, Ponekad u aprilu i Pucanje na pse; poslednja četiri su snimljena u Ruandi i u njima su učestvovali preživjeli kao glumci.[333][334]

Tokom godine se obilježava 14 redovnih državnih praznika, a druge praznike povremeno ubacuje vlada.[335] Nedjelja poslije Dana sjećanja na genocid, 7. aprila, određena je kao zvanična nedelja žalosti.[336] Pobjeda Patriotskog fronta nad ekstremistima Hutua slavi se kao Dan oslobođenja 4. jula. Poslednja subota svakog mjeseca je umuganda, nacionalno jutro obaveznog društveno korisnog rada koje traje od 8 do 11 časova, tokom kojeg se očekuje da svi radno sposobni ljudi između 18 i 65 godina obavljaju zadatke u zajednici, kao što su čišćenje ulica ili izgradnja domova za ugrožene ljude.[337] Većina uobičajenih usluga se zatvara tokom umugande, a javni prevoz je ograničen.[337]

Kuhinja uredi

 
Kupus i ugali na tanjiru.

Kuhinja se zasniva na lokalnoj osnovnoj hrani proizvedenoj u prirodnoj poljoprivredi, kao što su banane, plantaine (poznate kao mutoke), mahunarke, slatki krompir, pasulj i manioka.[338] Mnogi stanovnici ne jedu meso više od nekoliko puta mjesečno.[338] Stanovnici koji žive u blizini jezera i imaju pristup ribi, najviše konzumiraju tipaliju.[338] Krompir većina stanovništva koristi u ishrani, a smatra se da su ga uvezli njemački i belgijski kolonijalisti.[339] Ugali, koji je u zemlji poznat kao ubugari (ili umutsima) je uobičajena hrana i predstavlja pastu napravljenu od manioke ili kukuruza i vode da bi se formiralo jelo nalik kaši koja se jede širom afričkih Velikih jezera.[340] Izombe se pravi od zgnječenih listova manioke i može da se služi uz sušenu ribu, pirinač, ugali ili krompir.[339] Ručak je obično švedski sto poznat kao melanž, koji se sastoji od osnovnih namirnica, a ponekad i mesa.[341] Ražanj je najpopularniji kada se jede napolju uveče, obično se koristi kozje meso, a ponekad i tripice, govedina ili riba.[341] U seoskim oblastima, mnogi barovi imaju prodavca ražnja koji je odgovoran za čuvanje i klanje koza, pečenje mesa na ražnju i roštilj, kao i za serviranje sa bananama na žaru.[342] Mlijeko, posebno u obliku fermentisanog jogurta koji se zove ikivuguto, je uobičajeno piće širom zemlje.[343] Ostala pića uključuju tradicionalno pivo od banana pod nazivom ikigage, u čijoj izradi se koristi sirak, kao i bezalkoholno piće pod nazivom umutobe, koje predstavlja sok od banana; ta pića su zastupljena u tradicionalnim ritualima i ceremonijama.[339] Glavni proizvođač pića u zemlji je Bralirwa, koja je osnovana 1950-ih, kao partner kompanije Heineken, a koja se sada nalazi na ruandskoj berzi.[344] Bralirwa distribuira gazirana pića kompanije The Coca-Cola Company pod licencom, uključujući koka-kolu, fantu i sprajt,[345] kao i veliki broj piva uključujući primus, micig, amstel i turbo King.[346] Godine 2009. otvorena je nova pivara, Brasseries des Mille Collines (BMC), koja proizvodi pivo skol i lokalnu verziju poznatu kao skol gatana;[347] BMC je kasnije prešao u vlasništvo belgijske kompanije Unibra.[348] Istočnoafričke pivare takođe rade u zemlji i uvoze piva ginis, tusker i bel, kao i viski i žestoka pića.[349]

Sport uredi

 
Adrijen Nijonšuti, jedna od najpoznatijih osoba u zemlji, na takmičenju u kros kantriju na Olimpijskim igrama 2012.

Vlada kroz svoju politiku razvoja sporta promoviše sport kao dobar put za „razvoj i izgradnju mira“,[350] a obavezala se da će unaprijediti upotrebu sporta za različite razvojne ciljeve, uključujući obrazovanje.[351] Najpopularniji sportovi su fudbal, odbojka, košarka, atletika i paraolimpijski sportovi,[352] dok je vremenom kriket postao sve popularniji,[353] nakon povratka izbjeglica iz Kenije, gdje su naučili da ga igraju.[354] Biciklizam, koji se u zemlji tradicionalno smatra vidom prevoza, takođe je vremenom postao popularan kao sport,[355] a o biciklističkom timu Ruanda je napisana knjiga Zemlja drugih šansi: Nemogući uspon biciklističkog tima Ruande i snimljen je film Dizanje iz pepela.[356][357] Biciklista Adrijen Nijonšuti je jedna od najpoznatijih osoba u zemlji.[358] Ruanda je izabrana za domaćina Svjetskog drumskog prvenstva 2025. godine,[359] čime je postala prva država iz Afrike koja je dobila organizaciju prvenstva,[360] a nakon izbora, neki su to označili kao pranje preko sporta, odnosno pokušaj države da preko sporta popravi svoju reputaciju zbog kršenja ljudskih prava i političkih ubistava.[361] Biciklistički tim Izrael premijer teh otvorio je trening centar „Polje snova“ u Bugaseri pred početak trke Tur of Ruanda 2023. godine, a u okviru centra je izgrađena staza za trening dužine 1,2 km, sa planom da se izgrade brojna druga postrojenja za trening. Kris Frum, četvorostruki pobjednik Tur de Fransa je govorio na otvaranju, a pomoću centra je donirano 20 solarnih panela porodicama u naselju, sa planom da se dodijeli još 200 panela 2024. godine.[362]

Sportisti se takmiče na Olimpijskim igrama od 1984. godine,[363] a na Paraolimpijskim igrama od 2004.[364] Na Olimpijskim igrama 2012. u Londonu učestvovalo je sedam sportista, koji su se takmičili u atletici, plivanju, brdskom biciklizmu i džudou,[363] dok je na Paraolimpijskim igrama 2012. u Londonu učestvovalo 15 sportista, koji su se takmičili u atletici, dizanju tegova i sjedećoj odbojci.[364] Jedinu medalju za zemlju osvojio je Žan de diu Nkundabera u trci na 800 metara u klasi T46 na Paraolimpijskim igrama 2004.[365] Takođe učestvuje na Igrama Komonvelta od pristupanja uniji 2009. godine.[366][367] Košarkaška reprezentacija je postala popularnija od sredine 2000-ih, a muški tim se kvalifikovao na završni turnir Afričkog košarkaškog prvenstva četiri puta zaredom od 2007. godine.[368] Kandidovala se za organizaciju prvenstva 2013. ali je za domaćina izabrana Obala Slonovače.[369][370] Fudbalska reprezentacija je jednom učestvovala na Afričkom kupu nacija — 2004. godine,[371] ali nije uspjela da prođe grupnu fazu.[372] Tim od tada nije uspio da se kvalifikuje za takmičenje i nikada se nije kvalifikovao na Svjetsko prvenstvo.[373] Najveće domaće fudbalsko takmičenje je Premijer liga Ruande,[374] a najuspješniji klub je APR iz Kigalija.[375] Klubovi se takmiče u KAF Ligi šampiona, KAF Kupu konfederacija, kao i u Kagame međuklupskom kupu za timove iz centralne i istočne Afrike, koji od 2002. godine sponzoriše predsjednik Kagame.[376] Salima Mukansanga je zajedno sa Jošimi Jamašitom i Stefani Frapar bila jedna od tri žene koje su sudile na Svjetskom prvenstvu 2022. čime su postale prve žene koje su sudile na Svjetskom prvenstvu za muškarce.[377]

Reference uredi

  1. ^ Thomson, Susan (1. 1. 2018). Rwanda: From Genocide to Precarious Peace. Yale University Press. str. 189–. ISBN 978-0-300-19739-6. OCLC 1002129858. Pristupljeno 25. 2. 2023. 
  2. ^ Matfess, Hilary (2015). „Rwanda and Ethiopia: Developmental Authoritarianism and the New Politics of African Strong Men”. African Studies Review. 58 (2): 181—204. S2CID 143013060. doi:10.1017/asr.2015.43. 
  3. ^ „2012 Population and Housing Census” (PDF). statistics.gov.rw. Arhivirano iz originala (pdf) 23. 04. 2013. g. Pristupljeno 25. 2. 2023. 
  4. ^ „Government of Rwanda: Welcome to Rwanda”. Arhivirano iz originala 23. 2. 2021. g. Pristupljeno 25. 2. 2023. 
  5. ^ „United Nations Statistics Division - Standard Country and Area Codes Classifications”. millenniumindicators.un.org. Arhivirano iz originala 13. 07. 2011. g. Pristupljeno 10. 04. 2014. 
  6. ^ „Rwanda hosts Commonwealth summit amid rights, security concerns”. dw.com. Deutsche Welle. 20. 6. 2022. Pristupljeno 25. 2. 2023. 
  7. ^ Chrétien 2003, str. 44.
  8. ^ Dorsey 1994, str. 36.
  9. ^ Chrétien 2003, str. 45.
  10. ^ a b v Mamdani 2002, str. 61.
  11. ^ Chrétien 2003, str. 58.
  12. ^ a b King 2007, str. 75.
  13. ^ Prunier 1995, str. 16.
  14. ^ Mamdani 2002, str. 58.
  15. ^ Chrétien 2003, str. 69.
  16. ^ Shyaka, str. 10–11.
  17. ^ Chrétien 2003, str. 88.
  18. ^ Chrétien 2003, str. 88–89.
  19. ^ Chrétien 2003, str. 141.
  20. ^ Chrétien 2003, str. 482.
  21. ^ a b Chrétien 2003, str. 160.
  22. ^ a b v Mamdani 2002, str. 69.
  23. ^ Prunier 1995, str. 13–14.
  24. ^ Prunier 1995, str. 6.
  25. ^ Chrétien 2003, str. 217.
  26. ^ Prunier 1995, str. 9.
  27. ^ Carney, J.J. (2013). Rwanda Before the Genocide: Catholic Politics and Ethnic Discourse in the Late Colonial Era. Oxford University Press. str. 24. ISBN 9780199982288. Pristupljeno 25. 2. 2023. 
  28. ^ Prunier 1995, str. 25.
  29. ^ Strizek, Helmut (2006). Geschenkte Kolonien: Ruanda und Burundi unter deutscher Herrschaft. Berlin: Ch. Links Verlag. 
  30. ^ Chrétien 2003, str. 260.
  31. ^ Chrétien 2003, str. 270.
  32. ^ Chrétien 2003, str. 276–277.
  33. ^ a b Appiah & Gates 2010, str. 450.
  34. ^ Gourevitch 2000, str. 56–57.
  35. ^ United Nations (II).
  36. ^ United Nations (III).
  37. ^ Linden & Linden 1977, str. 267.
  38. ^ Gourevitch 2000, str. 58–59.
  39. ^ Prunier 1995, str. 51.
  40. ^ Prunier 1995, str. 53.
  41. ^ Karuhanga, James (30. 6. 2018). „Independence Day: Did Rwanda really gain independence on July 1, 1962?”. The New Times. Arhivirano iz originala 30. 6. 2018. g. Pristupljeno 25. 2. 2023. 
  42. ^ Prunier 1995, str. 56.
  43. ^ Prunier 1995, str. 74–76.
  44. ^ a b UNPO 2008, History.
  45. ^ a b Prunier 1995, str. 4.
  46. ^ Prunier 1995, str. 93.
  47. ^ Prunier 1995, str. 135–136.
  48. ^ Prunier 1995, str. 190–191.
  49. ^ BBC News (III) 2010.
  50. ^ Henley 2007.
  51. ^ Dallaire 2005, str. 386.
  52. ^ Dallaire 2005, str. 299.
  53. ^ Dallaire 2005, str. 364.
  54. ^ Prunier 1995, str. 312.
  55. ^ a b BBC News (V) 2010.
  56. ^ Bowcott 2014.
  57. ^ World Bank (X).
  58. ^ a b World Bank (XI).
  59. ^ UNDP (I) 2010.
  60. ^ National Institute of Statistics of Rwanda 2012.
  61. ^ UNDP (V) 2013, str. 2.
  62. ^ a b v g d đ e ž z i j k l lj m n nj CIA (I).
  63. ^ CJCR 2003, article 98.
  64. ^ CJCR 2003, article 117.
  65. ^ CJCR 2003, article 111.
  66. ^ a b CJCR 2003, article 110.
  67. ^ CJCR 2003, article 189.
  68. ^ CJCR 2003, article 112.
  69. ^ CJCR 2003, articles 100–101.
  70. ^ CJCR 2003, article 116.
  71. ^ Lacey 2003.
  72. ^ BBC News (IV) 2010.
  73. ^ Human Rights Watch 2010.
  74. ^ Mufulukye 2015.
  75. ^ Uwiringiyamana (I) 2015.
  76. ^ Uwiringiyamana (II) 2015.
  77. ^ Burke 2017.
  78. ^ Human Rights Watch 2017.
  79. ^ Panapress 2003.
  80. ^ CJCR 2003, article 52.
  81. ^ CJCR 2003, article 54.
  82. ^ National Commission for the Fight against Genocide 2008, str. 1.
  83. ^ Roth 2009.
  84. ^ Amnesty International 2015, str. 311.
  85. ^ CJCR 2003, article 62.
  86. ^ CJCR 2003, article 76.
  87. ^ Kwibuka, Eugène (5. 9. 2018). „Women to take 61 per cent of seats in the next Chamber of Deputies”. newtimes.co.rw. Pristupljeno 25. 2. 2023. 
  88. ^ Munyaneza 2013.
  89. ^ „Women in national parliaments”. Inter-Parliamentary Union. Pristupljeno 25. 2. 2023. 
  90. ^ CJCR 2003, article 82.
  91. ^ CJCR 2003, article 140.
  92. ^ CJCR 2003, article 148.
  93. ^ Human Rights Watch & Wells 2008, I. Summary.
  94. ^ Human Rights Watch & Wells 2008, VIII. Independence of the Judiciary.
  95. ^ a b CJCR 2003, article 143.
  96. ^ Kamere 2011.
  97. ^ BBC News (VIII) 2015.
  98. ^ Walker & March 2004.
  99. ^ BBC News (IX) 2012.
  100. ^ Transparency International 2014.
  101. ^ Agutamba 2014.
  102. ^ CJCR 2003, article 182.
  103. ^ Office of the Ombudsman.
  104. ^ Asiimwe 2011.
  105. ^ Roth, Kenneth (10. 12. 2019). Rwanda Events of 2019. Human Rights Watch. Pristupljeno 25. 2. 2023. 
  106. ^ Clark 2010.
  107. ^ Freedom House 2015.
  108. ^ Amnesty International 2015, str. 310.
  109. ^ United Nations (I).
  110. ^ Fletcher 2009.
  111. ^ Francophonie.
  112. ^ Grainger 2007.
  113. ^ Prunier 1995, str. 89.
  114. ^ Porter 2008.
  115. ^ Xinhua News Agency 2015.
  116. ^ USA Today 2008.
  117. ^ Al Jazeera 2007.
  118. ^ McGreal 2010.
  119. ^ BBC News (X) 2012.
  120. ^ Agence Africaine de Presse 2015.
  121. ^ Heuler 2011.
  122. ^ BBC News (VI) 2011.
  123. ^ Maboja 2015.
  124. ^ Malingha, David (8. 3. 2019). „Why a Closed Border Has Uganda, Rwanda at Loggerheads”. Bloomberg. Arhivirano iz originala 20. 4. 2019. g. Pristupljeno 25. 2. 2023. 
  125. ^ Butera, Saul; Ojambo, Fred (21. 2. 2020). „Uganda, Rwanda Hold Talks On Security Concerns, Reopening Border”. Bloomberg. Arhivirano iz originala 6. 3. 2020. g. Pristupljeno 25. 2. 2023. 
  126. ^ Reyntjens, Filip (10. 3. 2022). „Rwanda has reopened the border with Uganda but distrust could close it again”. theconversation.com. Pristupljeno 25. 2. 2023. 
  127. ^ „Burundi nakon višegodišnje blokade otvorio kopnene granice s Ruandom”. federalna.ba. 23. 10. 2022. Pristupljeno 25. 2. 2023. 
  128. ^ „Burundi nakon višegodišnje blokade otvorio kopnene granice s Ruandom”. aa.com.tr. 23. 10. 2022. Pristupljeno 25. 2. 2023. 
  129. ^ OAU 2000, str. 14.
  130. ^ Melvern 2004, str. 5.
  131. ^ CJCR 2003, article 3.
  132. ^ Gwillim Law (27. 4. 2010). „Rwanda Districts”. statoids.com. Pristupljeno 25. 2. 2023. 
  133. ^ BBC News (I) 2006.
  134. ^ „Administrative Structure”. gow.rw. Pristupljeno 25. 2. 2023. 
  135. ^ a b MINALOC 2007, str. 8.
  136. ^ Southern Province.
  137. ^ a b MINALOC 2007, str. 9.
  138. ^ a b MINALOC 2004.
  139. ^ a b CIA (II).
  140. ^ Richards 1994.
  141. ^ a b v g U.S. Department of State 2004.
  142. ^ Encyclopædia Britannica 2010.
  143. ^ Nile Basin Initiative 2010.
  144. ^ BBC News (II) 2006.
  145. ^ Jørgensen 2005, str. 93.
  146. ^ Briggs & Booth 2006, str. 153.
  147. ^ Hodd 1994, str. 522.
  148. ^ Migeon, Christophe (26. 5. 2018). „Voyage au Rwanda, le pays des Mille Collines”. lepoint.fr (na jeziku: francuski). Arhivirano iz originala 7. 4. 2019. g. Pristupljeno 25. 2. 2023. 
  149. ^ a b WWF 2001, Location and General Description.
  150. ^ Mehta & Katee 2005, str. 37.
  151. ^ Munyakazi & Ntagaramba 2005, str. 7.
  152. ^ Munyakazi & Ntagaramba 2005, str. 18.
  153. ^ World Meteorological Organization.
  154. ^ Best Country Reports 2007.
  155. ^ King 2007, str. 10.
  156. ^ Adekunle 2007, str. 1.
  157. ^ a b Strategic Foresight Group 2013, str. 29.
  158. ^ Bucyensenge 2014.
  159. ^ a b Briggs & Booth 2006, str. 3–4.
  160. ^ King 2007, str. 11.
  161. ^ REMA (Chapter 5) 2009, str. 3.
  162. ^ „Climate Change Adaption in Rwanda” (PDF). USAID. Pristupljeno 25. 2. 2023. 
  163. ^ Government of Rwanda (II).
  164. ^ RDB (III).
  165. ^ RDB (I) 2010.
  166. ^ Briggs & Booth 2006, str. 140.
  167. ^ Smith 2015.
  168. ^ The New Times 2015.
  169. ^ „Black rhinos return to Rwanda 10 years after disappearance”. the Guardian. 3. 5. 2017. Pristupljeno 25. 2. 2023 — preko Agence France-Presse. 
  170. ^ „Rwanda Just Pulled Off the Largest Transport of Rhinos From Europe to Africa”. Condé Nast Traveler. 26. 6. 2019. Pristupljeno 25. 2. 2023. 
  171. ^ „White rhinos flown from South Africa to Rwanda in largest single translocation”. the Guardian. 29. 11. 2021. Pristupljeno 25. 2. 2023. 
  172. ^ Hernandez, Joe (30. 11. 2021). „Conservationists flew 30 white rhinos to Rwanda in a huge operation to protect them”. Pristupljeno 25. 2. 2023 — preko NPR. 
  173. ^ a b v King 2007, str. 15.
  174. ^ WCS.
  175. ^ Tedrow 2015.
  176. ^ Maynard 2014.
  177. ^ Dinerstein, Eric; et al. (2017). „An Ecoregion-Based Approach to Protecting Half the Terrestrial Realm”. BioScience. 67 (6): 534—545. ISSN 0006-3568. PMC 5451287  . PMID 28608869. doi:10.1093/biosci/bix014  . 
  178. ^ Grantham, H. S.; et al. (2020). „Anthropogenic modification of forests means only 40% of remaining forests have high ecosystem integrity – Supplementary Material”. Nature Communications. 11 (1): 5978. Bibcode:2020NatCo..11.5978G. ISSN 2041-1723. doi:10.1038/s41467-020-19493-3  . 
  179. ^ „World Economic Outlook database: April 2022”. imf.org. Pristupljeno 25. 2. 2023. 
  180. ^ IMF (I).
  181. ^ „USD–RWF 2019 Yaohoo”. 2019. Arhivirano iz originala 25. 3. 2020. g. Pristupljeno 25. 2. 2023. 
  182. ^ Asiimwe 2014.
  183. ^ Lavelle 2008.
  184. ^ Asongu, Simplice; Nwachukwu, Jacinta; Tchamyou, Vanessa (1. 8. 2016). „A Literature Survey on Proposed African Monetary Unions” (PDF). Journal of Economic Surveys (na jeziku: engleski). 31 (3): 878—902. ISSN 1467-6419. S2CID 38454408. doi:10.1111/joes.12174. Pristupljeno 25. 2. 2023. 
  185. ^ FAO / WFP 1997.
  186. ^ a b v g Our Africa.
  187. ^ WRI 2006.
  188. ^ „Rwanda at a glance”. fao.org. Pristupljeno 25. 2. 2023. 
  189. ^ „Rwanda production in 2019, by FAO”. The Food and Agriculture Organization of the United Nations. Pristupljeno 25. 2. 2023. 
  190. ^ Tumwebaze 2016.
  191. ^ WTO 2004.
  192. ^ a b MINAGRI 2006.
  193. ^ Namata 2008.
  194. ^ a b Mukaaya 2009.
  195. ^ Delawala 2001.
  196. ^ a b Nantaba 2010.
  197. ^ Mukaaya 2008.
  198. ^ Nielsen & Spenceley 2010, str. 6.
  199. ^ a b KT Press 2015.
  200. ^ Nielsen & Spenceley 2010, str. 2.
  201. ^ RDB (II).
  202. ^ a b v g BBC News (VII) 2015.
  203. ^ Gasore 2014.
  204. ^ Opobo 2015.
  205. ^ Reporters Without Borders 2010.
  206. ^ Mugisha 2013.
  207. ^ Southwood 2013.
  208. ^ Mugwe 2013.
  209. ^ a b RURA 2015, str. 6.
  210. ^ Majyambere 2010.
  211. ^ a b RURA 2015, str. 5.
  212. ^ RURA 2015, str. 3.
  213. ^ Butera 2011.
  214. ^ World Bank (II).
  215. ^ a b Reuters 2011.
  216. ^ Butera 2010.
  217. ^ „Rwanda launches first 'Made in Africa' smartphones”. Reuters. 10. 10. 2019. Arhivirano iz originala 9. 10. 2019. g. Pristupljeno 25. 2. 2023. 
  218. ^ a b IDA 2009.
  219. ^ a b v Umutesi 2015.
  220. ^ MINECOFIN 2002, str. 25–26.
  221. ^ Berry, Lewis & Williams 1990, str. 533.
  222. ^ a b v USAID (I) 2008, str. 3.
  223. ^ „Should You Visit Kigali? A look at the cleanest city in Africa”. Burdie.co. 1. 4. 2019. Arhivirano iz originala 15. 1. 2021. g. Pristupljeno 25. 2. 2023. 
  224. ^ World Resources Report 2011, str. 3.
  225. ^ a b v World Resources Report 2011, str. 5.
  226. ^ AfDB 2011.
  227. ^ World Bank (XIII).
  228. ^ Baringanire, Malik & Banerjee 2014, str. 1.
  229. ^ AfDB & OECD Development Centre 2006, str. 439.
  230. ^ Tancott 2014.
  231. ^ a b v MININFRA 2013, str. 34.
  232. ^ MININFRA 2013, str. 67.
  233. ^ MININFRA 2013, str. 32.
  234. ^ a b Centre For Aviation 2014.
  235. ^ Tumwebaze 2015.
  236. ^ MININFRA 2017.
  237. ^ „Bugesera International Airport under redesign”. Kigali: New Times. april 2019. Pristupljeno 25. 2. 2023. 
  238. ^ Andae, Gerald (11. 12. 2019). „Qatar’s Sh131bn Rwanda airport set to rival JKIA”. Business Daily Africa. Nairobi. Pristupljeno 25. 2. 2023. 
  239. ^ „Rwanda’s Bugesera International Airport to Set Records for Sustainability”. ArchDaily. 20. 2. 2019. Pristupljeno 25. 2. 2023. 
  240. ^ „Qatar Airways to buy new Rwandan international airport”. Al Jazeera. 10. 12. 2019. Pristupljeno 25. 2. 2023. 
  241. ^ „Qatar Airways To Take Majority Stake In New Rwandan International Airport”. The EastAfrican. 10. 12. 2019. Pristupljeno 25. 2. 2023 — preko Reuters. 
  242. ^ Senelwa 2015.
  243. ^ a b MININFRA 2013, str. 43.
  244. ^ a b National Institute of Statistics of Rwanda 2015.
  245. ^ „Size of the resident population”. National Institute of Statistics of Rwanda. Arhivirano iz originala 2. 6. 2022. g. Pristupljeno 25. 2. 2023. 
  246. ^ National Institute of Statistics of Rwanda 2014, str. 3.
  247. ^ National Institute of Statistics of Rwanda 2014, str. 8.
  248. ^ CIA (III) 2011.
  249. ^ Banda 2015.
  250. ^ Straus 2013, str. 215.
  251. ^ Streissguth 2007, str. 11.
  252. ^ Kigali City.
  253. ^ a b Percival & Homer-Dixon 1995.
  254. ^ REMA (Chapter 2) 2009.
  255. ^ a b City Population 2012.
  256. ^ a b National Institute of Statistics of Rwanda 2012, str. 29.
  257. ^ Mamdani 2002, str. 52.
  258. ^ Boyd 1979, str. 1.
  259. ^ Prunier 1995, str. 5.
  260. ^ Mamdani 2002, str. 46–47.
  261. ^ Mamdani 2002, str. 47.
  262. ^ Jefremovas 1995.
  263. ^ Prunier 1995, str. 11–12.
  264. ^ Coleman 2010.
  265. ^ Kiwuwa 2012, str. 71.
  266. ^ Agence France-Presse 2002.
  267. ^ MINEDUC 2010, str. 2.
  268. ^ a b Williams, Abbott & Mupenzi 2015, str. 935.
  269. ^ Williams, Abbott & Mupenzi 2015, str. 931.
  270. ^ Briggs & Booth 2006, str. 27.
  271. ^ McGreal 2009.
  272. ^ Koenig 2014.
  273. ^ MacGregor 2014.
  274. ^ Rutayisire 2013.
  275. ^ World Bank (III).
  276. ^ World Bank (I).
  277. ^ Drobac & Naughton 2014.
  278. ^ World Bank (IV).
  279. ^ Bowdler 2010.
  280. ^ Evans 2014.
  281. ^ World Bank (V).
  282. ^ World Bank (VI).
  283. ^ a b WHO 2008.
  284. ^ a b Rosenberg 2012.
  285. ^ USAID (II) 2014.
  286. ^ IMF 2000, str. 34.
  287. ^ „HIV/AIDS, Malaria and other diseases”. United Nations in Rwanda. Arhivirano iz originala 15. 5. 2016. g. Pristupljeno 25. 2. 2023. 
  288. ^ World Bank (VII).
  289. ^ World Bank (VIII).
  290. ^ World Bank (IX).
  291. ^ Emery 2013.
  292. ^ WHO 2015.
  293. ^ a b v USAID (III) 2015.
  294. ^ „Health Information for Travelers to Rwanda”. Centers for Disease Control and Prevention. Arhivirano iz originala 9. 6. 2016. g. Pristupljeno 25. 2. 2023. 
  295. ^ Partners In Health 2013.
  296. ^ UNDP (II) 2015.
  297. ^ UNDP (III) 2015.
  298. ^ UNDP (IV) 2015.
  299. ^ Walker & April 2004.
  300. ^ National Institute of Statistics of Rwanda 2014, str. 17.
  301. ^ Wiredu et al. 2006, str. 236–237.
  302. ^ Adekunle 2007, str. 40.
  303. ^ a b v g d „International Religious Freedom Report, 2013” (PDF). Rwanda, United States Bureau of Democracy, Human Rights and Labor. 
  304. ^ a b v „The Benefits of the English Language for Individuals and Societies: Quantitative Indicators from Cameroon, Nigeria, Rwanda, Bangladesh and Pakistan” (pdf). teachingenglish.org.uk. Pristupljeno 25. 2. 2023. 
  305. ^ a b Université Laval 2010.
  306. ^ Samuelson & Freedman 2010.
  307. ^ „No, Rwanda hasn't dropped French as an official language”. Fact Check. 28. 5. 2019. Arhivirano iz originala 18. 10. 2020. g. Pristupljeno 25. 2. 2023. 
  308. ^ a b Tabaro 2015.
  309. ^ Stanford University Swahili Department.
  310. ^ Nakayima 2010.
  311. ^ „La langue française dans le monde” (pdf). observatoire.francophonie.org (na jeziku: francuski). 2022. Pristupljeno 25. 2. 2023. 
  312. ^ „Ethnologue report for Rwanda”. ethnologue.com. Pristupljeno 25. 2. 2023. 
  313. ^ Gmünder 2007, str. 1216.
  314. ^ a b Spartacus International Gay Guide. Bruno Gmunder Verlag. 2007. str. 1216. 
  315. ^ a b „Gay Rwanda 2008”. 1. 1. 2009. Arhivirano iz originala 17. 7. 2012. g. Pristupljeno 25. 2. 2023. 
  316. ^ U.S. Department of State 2016.
  317. ^ CJCR 2003, article 26.
  318. ^ „"As Long as We Live on the Streets, They Will Beat Us": Rwanda's Abusive Detention of Children”. Human Rights Watch. 27. 1. 2020. Pristupljeno 25. 2. 2023. 
  319. ^ a b Rwanda Development Gateway.
  320. ^ RMCA.
  321. ^ Briggs 2004.
  322. ^ Adekunle 2007, str. 135–136.
  323. ^ Adekunle 2007, str. 139.
  324. ^ Mbabazi 2008.
  325. ^ Adekunle 2007, str. 68–70.
  326. ^ Briggs & Booth 2006, str. 243–244.
  327. ^ Briggs & Booth 2006, str. 31.
  328. ^ Ntambara 2009.
  329. ^ Adekunle 2007, str. 75.
  330. ^ King 2007, str. 105.
  331. ^ Briggs & Booth 2006, str. 29.
  332. ^ „Horreurs d'hier: la mémoire et l'oubli”. unesco.org (na jeziku: francuski). Pristupljeno 25. 2. 2023. 
  333. ^ Milmo 2006.
  334. ^ Fegley 2016, str. 55–56.
  335. ^ Government of Rwanda (I).
  336. ^ Watson, Renzi & Viggiani 2010, str. 25.
  337. ^ a b Rwanda Governance Board.
  338. ^ a b v Adekunle 2007, str. 81.
  339. ^ a b v Adekunle 2007, str. 13.
  340. ^ Auzias 2007, str. 74.
  341. ^ a b Briggs & Booth 2006, str. 54–55.
  342. ^ Anyango 2010.
  343. ^ Nzabuheraheza 2005.
  344. ^ Bralirwa (I).
  345. ^ Bralirwa (II).
  346. ^ Bralirwa (III).
  347. ^ Ngarambe 2012.
  348. ^ Craig 2012.
  349. ^ Kezio-Musoke 2014.
  350. ^ MINISPOC 2012, str. 18.
  351. ^ McCracken & Colucci 2014, str. 86–90.
  352. ^ Ndengeye 2014, str. 125–128.
  353. ^ Aglietti 2014.
  354. ^ BBC News (XI) 2014.
  355. ^ Hoye et al. 2015, str. 206.
  356. ^ Robbins 2013.
  357. ^ Willgoss 2014.
  358. ^ CyclingNews.com 2012.
  359. ^ „Globe Riders: Africa gearing up for 2025 UCI Road World Championships in Rwanda”. uci.org. 4. 3. 2022. Pristupljeno 25. 2. 2023. 
  360. ^ „Rwanda to host 2025 Road World Championships”. cyclingnews.com. 23. 9. 2021. Pristupljeno 25. 2. 2023. 
  361. ^ Harris, Joe; Maxwell, Steve (22. 9. 2021). „The Outer Line: The UCI approaches a sportswashing crossroads”. velonews.com. Pristupljeno 17. 4. 2023. 
  362. ^ Stuart, Peter (4. 3. 2023). „Israel Premier-Tech’s Field of Dreams project sparks electrification for hundreds of Rwandan families”. cyclingnews.com. Pristupljeno 5. 3. 2023. 
  363. ^ a b BBC Sport (I) 2012.
  364. ^ a b International Paralympic Committee 2015.
  365. ^ „Paralympic results for 25 September”. BBC. 25. 9. 2004. Pristupljeno 25. 2. 2023. 
  366. ^ BBC Sport (II) 2010.
  367. ^ Office of the Prime Minister 2014.
  368. ^ Bishumba 2015.
  369. ^ Mackay 2009.
  370. ^ International Basketball Federation 2011.
  371. ^ Carlin 2003.
  372. ^ Copnall 2004.
  373. ^ Montague 2014, str. 67.
  374. ^ Mugabe & Kamasa 2014.
  375. ^ Schöggl 2015.
  376. ^ CECAFA.
  377. ^ „Qatar World Cup: Women referees to feature for first time in men's competition”. ESPN. 20. 5. 2022. Pristupljeno 18. 3. 2023. 

Literatura uredi

Spoljašnje veze uredi

Preuzeto iz „https://sr.wikipedia.org/w/index.php?title=Руанда&oldid=27570492”