Geografija Severne Makedonije
Geografija Severne Makedonije je pojam koji obuhvata reljefne, klimatske i hidrografske karakteristike ove države. Severna Makedonija se nalazi u regionu južne Evrope i na jugu Balkanskog poluostrva, sa geografskim koordinatama 41° 50′ N 22° 00′ E / 41.833° S; 22.000° I i površinom od 25.713 km². Ima granicu dugu 896 kilometara, koju deli sa Srbijom (102 km) na severu, Kosovom (179 km) na severoistoku, Bugarskom (173 km) na istoku, Grčkom (256) na jugu i Albanijom (186 km) na zapadu.[1] Država predstavlja tranzitni koridor od Zapadne i Centralne Evrope do Egejskog mora i od Jugoistočne Evrope do Zapadne Evrope. Pored toga, Severna Makedonija se nalazi u severnom umerenom klimatskom pojasu, pa ima povoljnu klimu za uzgajanje brojnih različitih kultura.
| Geografija Severne Makedonije | |
|---|---|
| Kontinent | Evropa |
| Region | Južna Evropa |
| Granice | Srbija Bugarska Grčka Albanija |
Severna Makedonija je deo šireg regiona Makedonije, po kome i nosi ime. Ona je kontinentalna država bez izlaza na more, ali ima tri velika prirodna jezera: Ohridsko, Prespansko i Dojransko, pa je od ukupne površine države pod vodom 477 km².
Teritorija Makedonije pripada prvoj časovnoj zoni koja se proteže od 7°30’ do 27°30’ IGD. Zbog uštede goriva i električne energije, kao i zbog povećanja radnog učinka i drugih ekonomskih prilika, u mnogim zemljama sveta, pa tako i u Makedoniji, uvedeno je letnje računanje vremena odlukom Vlade Republike Makedonije iz 1982. godine, pa se stoga svake godine početkom juna kazaljke pomeraju za jedan sat unapred, da bi se krajem septembra ili početkom oktobra vratile jedan sat unazad.[2]
Geografski položaj uredi
Smeštena u jugoistočnom delu Evrope i centralnom Balkanu, Severna Makedonija, iako nema izlaz na more, ima dosta povoljan geografski položaj jer predstavlja „most” koji povezuje sve balkanske zemlje, pa stoga brojni značajni evropski putevi koji povezuju Evropu sa Azijom i Afrikom prolaze kroz Makedoniju.[3]
Geografski centar uredi
Geografski centar Makedonije nalazi se u Dubokom Dolu (41° 35′ 59.98″ N 21° 42′ 17.74″ E / 41.5999944° S; 21.7049278° I), u ataru sela Donji Vranovci, opština Čaška. Sve do najnovijih istraživanja sprovedenim 2011. godine uz pomoć najsavremenijih metoda, geografski centar zemlje bio je pogrešno lociran u ataru sela Kriva Kruša.[4]
Saobraćajni položaj uredi
Dobar geografski položaj Makedonije uslovljen je važnim saobraćajnim putevima i međunarodnim komunikacijskim koridorima, koji su posebno razvijeni duž rečnih tokova, kotlina i planinskih padina. Pored toga, u prilog značajnosti saobraćajnog položaja ide i relativno mala udaljenost od Jadranskog i Egejskog mora. Svakako, u dobro razvijeni saobraćajni položaj najznačajnije mesto zauzima dolina reke Vardar.
Na severu je, osim vardarskom dolinom, povezana sa susednim državama nizom drugih važnih saobraćajnih pravaca koji prolaze kroz ravnice, kotline i grebene. Tako ka severu — ka Srbiji i Kosovu — vode dva transportna koridora, od kojih jedan ide dolinom reke Marice, a drugi dolinom Lepenice, odnosno dve putne magistrale i dve železničke pruge, sa ukupno sedam graničnih prelaza (Gora, Jažince, Vučji Dol, Blace, Tabanovce, Sopot i Pelince). Od njih, četiri imaju međunarodni karakter (Jažince, Vučji Dol, Blace i Tabanovce), dok ostala tri imaju međudržavni karakter (Sopot, Gora i Pelince). Ovi putni pravci zapravo predstavljaju vezu između Republike Makedonije i drugih delova Centralne, Severne i Zapadne Evrope.[5]
Na istoku, ka Bugarskoj vode tri putna pravca. Jedan prolazi kroz dolinu Krive Reke, drugi dolinom Bregalnice, a treći prati tok reke Strumice, odnosno, putni pravci su smešteni u Krivopalanačkoj, Strumičkoj i Debarskoj kotlini, respektivno. Ovi putni pravci povezuju Makedoniju sa Bugarskom i, dalje, Istočnom Evropom i Jugozapadnom Azijom. Makedonija ima sa Bugarskom tri granična prelaza (svi međunarodnog karaktera) — Deve Bair, Delčevo i Novo Selo, a četvrti Berovo—Simitli je u izradi.
Na jugu, ka Grčkoj vode tri putna pravca i dve železničke pruge. Prvi i najvažniji putni pravac ide vardarskom dolinom (elektrifikovana železnička pruga i autoput E75), drugi prolazi Pelagonijskom kotlinom (putni prava Bitolj—Lerin), kao i železnička pruga koja je već dugi niz godina van upotrebe. Treći putni pravac je Dojran—Kukuš, odnosno granični prelaz Stari Dojran.
Na zapadu Makedoniju i Albaniju spajaju četiri putna pravca, od kojih dva prolaze Ohridsko-struškom kotlinom i preko graničnih prelaza Ćasafan (putni pravac Struga—Drač) i Sveti Naum (putni pravac Ohrid—Pogdradec) vode u Albaniju. Treći putni pravac prolazi Prespanskom kotlinom, od Resena do Male Prespe, dok četvrti vodi do graničnog prelaza Blato (putni pravac Debar—Piškopeja).[6]
Pored kopnenog, Makedonija ima razvijen i vazdušni saobraćaj koji je povezuje kako sa susednim državama, tako i sa ostatkom sveta. Vazdušni saobraćaj se odvija preko dva aerodroma, od kojih se jedan nalazi u Skoplju — aerodrom Aleksandar Veliki — a drugi u Ohridu — aerodrom Sveti Apostol Pavle.[7]
Povoljan geografski i saobraćajni položaj koji ima Republika Makedonija omogućava razvoj veoma važnih i raznovrsnih saobraćajnih komunikacija. Shodno tome, ona je uključena u međunarodnu saobraćajnu mrežu, pa putevima u Makedoniji prolaze velike količine robe, ali i veliki broj putnika i turista.[8] [9]
Granice uredi
Republika Makedonija se graniči sa četiri države:
Severna granica sa Republikom Srbijom, koja se proteže u pravcu zapad-istok, dugačka je 263 kilometra. Tokom svoje dužine, granicu presecaju sedam graničnih prelaza, šest planina, jedna klisura i tri veće reke. Granica počinje od vrha Šerupa (2.092 m), koji predstavlja tromeđu Albanije, Makedonije i Srbije. Od svog početka granica preseca gornji deo sliva reke Radike i granični prelaz Gora—Rastelnica, odakle se proteže dalje ka istoku do centralnog planinskog grebena Šar planine i jednog od njenih vrhova — Ljubotena (2.499 m). Od Ljubotena se granica spušta naniže i preseca put Tetovo—Uroševac—Priština, gde je smešten i granični prelaz Jažince, odakle se dalje spušta u Kačaničku kotlinu i seče reku Lepenac. U toj oblasti granica preseca železničku prugu Skoplje—Priština, gde je smešten železnički granični prelaz Vučji Dol, kao i autoput Skoplje—Priština, gde se nalazi granični prelaz Blace. Odatle se granica nastavlja do vrha Skopske Crne Gore, sa koje potom silazi u Kumanovsko-preševsku poviju, gde je presecaju lokalni granični prelaz Sopot i putni pravac Kumanovo—Bujanovac, a potom i železnička pruga i autoput Kumanovo—Vranje sa graničnim prelazom Tabanovce. Dalje na istok granica prolazi niskim vrhom Ruen planine Osogovo, da bi je potom presekla reka Pčinja i put Kumanovo—Prohor Pčinjski sa međunarodnim graničnim prelazom Pelince. Istočna završnica granice između Makedonije i Srbije prolazi vrhovima planina Kozjak, German i Bilina, da bi se završina na vrhu Koprvija (1.315 m), koji predstavlja tromeđu Bugarske, Makedonije i Srbije.
Istočna granica sa Bugarskom, uz mala odstupanja, proteže se meridijanskim pravcem. Granica je duga 177 kilometara i svojom dužinom preseca četiri granična prelaza, pet planina, jednu kotlinu i jednu veću reku — Strumicu. Od vrha Kopriva, granica se spušta do graničnog prelaza Deve Bair (1.160 m), odnosno na put Kriva Palanka—Ćustendil, odakle počinje da se proteže Osogovskom planinom sve do njenog vrha Ruen (2.225 m), da bi se potom postepeno spuštala i presecala sve njene grebene. Pre nego što počne da se proteže planinom Vlahinom, granica preseca saobraćajnicu Delčevo—Blagoevgrad sa graničnim prelazom Delčevo. Od Vlajne, granica se dalje pruža Maleševskom planinom do njenog najvišeg vrha — Čenginog Kala (1.745 m), a potom i do graničnog prelaza Klepalo (Crna Skala, 1.290 m). Preko ovog visokog planinskog prevoja granica stiže do planine Ogražden, koju seče i spušta se u Strumičku kotlinu, presecajući je zajedno sa putnim pravcem Strumica—Petrič, odnosno graničnim prelazom Novo Selo i rekom Strumicom. Istočna granica završava se na planini Belasici, odnosno na njenom vrhu Tumba (1.881 m), koji predstavlja tromeđu Bugarske, Grčke i Makedonije.[10]
Južna granica sa Grčkom proteže se pravcem istok-zapad u dužini od 262 kilometra i seče tri granična prelaza, pet planina, četiri kotline, dva jezera i najveću makedonsku reku — Vardar. Od vrha Tumba, granica u pravcu paralele prolazi duž grebena planine Belasice, gde se spušta i seče Dojransko jezero, saobraćajnicu Stari Dojran—Kukuš i granični prelaz Dojran. Granica se dalje nastavlja i seče Đevđelijsko-valandovsku kotlinu, međunarodni putni pravac E75 i Vardar, kao i međunarodnu železničku liniju Đevđelija—Sehovo—Solun i automobilski granični prelaz Bogorodica. Dalje na zapad, granica prolazi planinom Kožuf i visokih vrhovima Zeleni Breg (2.171 m) i Dudica (2.132 m), da bi se potom spustila na nižu planinu Kozjak, sa koje potom prelazi na planinu Nidže, gde seče i najviši vrh Kajmakčalan (2.520 m). Ova granica seče i najveću makedonsku ravnicu, Pelagoniju, zajedno sa putnim pravcem Bitolj—Lerin i graničnim prelazom Kremenica (koji već nekoliko godina nije u funkciji). Od pelagonijske ravnice granica se dalje proteže preko Baba planine i njenog vrha Ržane (2.334 m), nastavljajući se dalje na Prespansku kotlinu i presecajući Prespansko jezero sve do tromeđe Albanije, Grčke i Makedonije.
Zapadna granica sa susednom Albanijom proteže se u približno meridijanskom pravcu sever-jug, dužine je 192 kilometra i presecaju je četiri granična prelaza i isto toliko planina, dva jezera, jedna kotlina i jedna veća reka — Crni Drim. Južno od ostrva Golem Grad na Prespanskom jezeru, od tromeđe Albanije, Grčke i Makedonije, počinje zapadna granica. Idući ka severu, ona prolazi najvišim vrhovima planine Galičice, prethodno presecajući saobraćajnicu Resen—Gorica, odnosno granični prelaz Stenje. Zapadnim obroncima Galice granica se spušta do Ohridskog jezera preko putnog pravca Ohrid—Podgradec i graničnog prelaza Sveti Naum. Dalje, severozapadno, kopnena granica prelazi u vodenu, a potom dalje skreće ka zapadu i preseca putni pravac Struga—Elbasan i granični prelaz Ćasafan. Meridijanskim pravcem granica se dalje pruža vrhovima planine Jablanice, da bi se potom spustila u Debarsku kotlinu i presekla Crni Drim i granični prelaz Blato. Na kraju, granica prolazi grebenima planina Krčin, Dešat i Korab, gde preseca najviši vrh Makedonije — Golem Korab (2.764 m), najviši planinski prevoj Golema Korabska Vrata i završava se vrhom Šerupa, koji predstavlja tromeđu Albanije, Makedonije i Srbije.
Granice sa Srbijom, Bugarskom, Albanijom i Grčkom nisu etničke, s obzirom da u Pirinskoj i Egejskoj Makedoniji, kao i u oblastima Mala Prespa, Golo Brdo i Gora živi značajan broj makedonskog stanovništva koji ne uživa sva građanska prava.[11]
U okviru ovih granica Republika Makedonija zauzima površinu od 25.713 km². Kontura državne teritorije je nepravilna, ali ipak u određenoj meri podseća na elipsu. Makedonija spada u grupu malih država, kao i u grupu kontinentalnih država koje nemaju izlaz na more. Vazdušnom linijom u pravcu sever-jug, Makedonija se proteže na dužini od oko 155 kilometara, dok je u pravcu zapad-istok dužine oko 215 kilometara.
U svojim etničkim granicama, Makedonija zauzima površinu od 68.451 km², od čega Makedoniji pripada 25.713 km² ili 37,5%, 34.411 km² pripada Grčkoj (50,3%), 6.789 km² (9,9%) Bugarskoj, Albaniji pripada 802 km² (1,2%), dok Srbiji pripada 727 km² (1,1%).[12]
-
Makedonska zastava na graničnom prelazu Tabanovce -
Granični prelaz Blato -
Granični prelaz Sveti Naum
Reljef uredi
U Makedoniji se izdvajaju 3 reljefne celine: Zapadna oblast, Središnja oblast (ili Povardarje) i Istočna oblast.
Zapadna oblast čini mlade nabrane Šarsko-pindske planine građene od paleozoičkih škriljaca i mezozojskih krečnjaka (Baba, Šar planina, Korab, Jakupica, Nidže). Između planina nalaze se duboke doline Crnog Drima i više planinskih kotlina:
Pološka i Prespanska kotlina su najveće.
Središnja oblast ili Povardarje tektonski je labilan prostor ispunjen jezerima i rekama. Naslage potiču iz paleozoika, mezozoika i tercijara. Tu se nalazi niz kotlina, međusobno povezanih klisurama:
Planine uredi
| Nadmorska visina | |||
| 1 | Korab | Golem korab | |
| 2 | Šar planina | Titov vrh | |
| 3 | Baba | Pelister | |
| 4 | Jakupica | Solunska glava | |
| 5 | Nidže | Kajmakčalan | |
| 6 | Dešat | Velivar | |
| 7 | Galičica | Magaro | |
| 8 | Stogovo | Golem rid | |
| 9 | Jablanica | Crn kamen | |
| 10 | Bistra | Madenica |
Paleovulkanski reljef uredi
Paleovulkanski reljef Severne Makedonije predstavljen je paleovulkanskim kupama, ostacima kratera i vulkanskih ploča, solfatarom i mofetom i dr.
Vulkansku prirodu pojedinih oblasti na današnjoj teritoriji Severne Makedonije prvi je zapazio geolog Ami Bue. Njegova prva zapažanja vezana su za tri velike grupe trahitskih stena oko Kratova, između Nagoričana i Stracina i između gornjeg dela Krive reke i Bistrice. Opisao je i tipične bazaltne ploče, ostatke vulkanskih ploča, kod sela Mladog Nagoričana nedaleko od Kumanova. Kod Mladog Nagoričana ima i paleovulkanskih kupa.
Jedna od izrazitijih paleovulkanskih kupa jeste Lesnovo, u čijem je erodiranom krateru na vrhu podignuto istoimeno selo poznato po manastiru. U erodiranom vulkanskom krateru smešteno je i naselje Kratovo, po čemu je i dobilo naziv. U blizini ovog naselja ima još kraterskih ostataka. Nedaleko od Kratova nalazi se interesantna prirodna pojava nastala dugotrajnom erozijom stena vulkanskog porekla različite otpornosti. Zbog specifičnog oblika velikog broja ostenjaka koji se ističu u reljefu lokalitet je dobio naziv „Kamene lutke”. Kraterskih ostataka ima i kod Šopskog Rudara i Zebrnjaka.
Među stenama iz oblasti Kumanova ističe se bazalt sa leucitom. Osobita je po tome što je gotovo istovetna sa lavom koja je poslednji put erutirala iz Vezuva.
Vulkanskih terena ima i u blizini Kajmakčalana. On je spojen sa njima preko Dobrog polja, a pomenuti tereni prostiru se severno po Marijevu oko Crne reke i severoistočno po bregovima iznad Tikveša. Paleovulkana ima iznad Kavadara, a paleovulkanskih brežuljaka kod Vodena. U ovoj oblasti mesto Rožden čuveno je po rudi antimona i arsenika koje su stvorene pored magmatskih stena. [13]
Kod sela Kosela nalazi se jedina aktivna postvulkanska pojava na Balkanskom poluostrvu. To je solfatara i mofeta pod nazivom Duvalo. On je i solfatara i mofeta jer iz njega izbijaju i ugljen-dioksid i sumpor-vodonik. Ima izgled minijaturnog kratera prečnika 0,5 m a dubine 30 cm. On je poslednja pojava koja ukazuje da je ova oblast nekada bila vulkanski aktivna. [14]
Ostrva uredi
U Makedoniji postoji nekoliko ostrva, od kojih su neka jezerska, a neka rečna. Najveće je ostrvo Golem Grad na Prespanskom jezeru, nakon koga slede ostrva na veštačkim jezerima poput Gradišta (Tikveško jezero), Kalate (Kalimansko jezero), Debarskog ostrva (Debarsko jezero) i drugih.[15] Rečna ostrva se pretežno nalaze na reci Vardar i to u južnim delovima zemlje. Od jezerskih ostrva, Golem Grad je jedino ostrvo koje postoji na prirodnom jezeru.
Naselja uredi
U Makedoniji pojava naselja datira još od praistorijskog perioda. Naime, prva naselja na prostoru Makedonije pojavila su se u periodu ranog neolita, pre oko 7.000 godina pre nove ere, dok prvi gradovi datiraju iz 7. veka pre nove ere.
Stvaranje naselja, njihov razvoj i formiranje mreže naselja uslovljeni su kako prirodno-geografskim, tako i istorijsko-ekonomskim događajima i promenama. Tokom duge istorijske prošlosti, na teritoriji Makedonije izgrađena su naselja različite veličine i sa različitim značajem. Neka od njih nestala su u prošlosti, dok su druga vremenom nastavila svoj razvoj.
Prema veličini i funkciji koju imaju, naselja se dele na gradska i seoska. Danas, u skladu sa Zakonom o teritorijalnoj podeli iz 2004. godine, u Republici Makedoniji postoji ukupno 1.767 naselja. Od toga je gradskih naselja 34, dok je ostalih 1.733 naselja seoskog tipa. Treba napomenuti da u čak 146 seoskih naselja nema stanovništva, odnosno stanovništvo je raseljeno, pa tako u Republici Makedoniji danas postoji 1.621 selo.
Za vreme popisa 2002. godine, ukupna gradska populacija u 34 gradova brojala je 1.175.909 stanovnika, što predstavlja 58,1% ukupnog stanovništva Makedonije, dok je u 1.621 selu živelo ukupno 846.638 ljudi, odnosno 41,9% ukupne populacije. Prema istom popisu, u Makedoniji postoji 282 naselja sa preko 1.000 stanovnika (uključujući i Grad Skoplje), u kojima ukupno živi 1.728.803 žitelja, odnosno 85,5% ukupnog stanovništva.[16]
Gradska naselja uredi
U Republici Makedoniji se 34 naselja smatra gradovima: Skoplje, Kumanovo, Bitolj, Prilep, Tetovo, Veles, Štip, Ohrid, Strumica, Gostivar, Kavadarci, Kočani, Kičevo, Struga, Radoviš, Đevđelija, Debar, Sveti Nikole, Negotino, Kriva Palanka, Probištip, Delčevo, Vinica, Resen, Berovo, Kratovo, Kruševo, Valandovo, Pehčevo, Makedonski Brod, Demir Hisar, Makedonska Kamenica, Bogdanci i Demir Kapija.
Prema veličini, odnosno prema broju stanovnika, gradovi se mogu podeliti u tri grupe — na velike, srednje i male. U velike gradove spadaju naselja sa preko 50.000 stanovnika, kojih u Makedoniji ima pet — Skoplje (467.257), Bitolj (74.550), Kumanovo (70.842), Prilep (66.246) i Tetovo (52.915).
-
Skoplje, početak 20. veka -
Bitolj, 19. vek -
Panorama Kumanova (1913) -
Ulica u Prilepu, kraj 19. i početak 20. veka -
Tetovo, razglednica iz 1939. -
Skoplje (2014) -
Pogled na Bitolj sa Jorgovog Kamena -
Kumanovo noću -
Pogled na Prilep -
Panorama Tetova
.jpg)
U srednje gradove spadaju oni sa 10.000—50.000 stanovnika, kojih ima 18 u Makedoniji: Veles, Štip, Ohrid, Strumica, Gostivar, Kavadarci, Kočani, Kičevo, Struga, Radoviš, Đevđelija, Debar, Sveti Nikole, Negotino, Kriva Palanka, Delčevo, Probištip i Vinica.
-
Veles (1910) -
Štip, kraj 19. veka -
Železnička stanica u Ohridu (1922) -
Panorama Velesa -
Pogled na Štip -
Ohrid sa Ohridskim jezerom
.jpg)
Mali gradovi su oni sa manje od 10.000 stanovnika. Takvih je 11 u Republici Makedoniji: Resen, Berovo, Kratovo, Kruševo, Valandovo, Pehčevo, Makedonski Brod, Makedonska Kamenica, Bogdanci, Demir Kapija i Demir Hisar, od kojih je poslednji najmanji grad, sa svega 2.593 stanovnika.
-
Resen, početak 20. veka -
Berovo 1920-ih godina -
Razglednica Kratova iz 1930-ih -
Kruševo (1903) -
Panorama Resena -
Trg u Berovu -
Panorama Kratova
.jpg)
Teritorijalni ili prostorni raspored gradova je takav da se 9 njih nalazi u Povardarju, 12 u zapadnom, a 13 u istočnom delu Makedonije. U kotlinama su smeštena 23 gradska naselja, u brdsko-kotlinskim oblastima njih 8 (Štip, Veles, Kratovo, Probištip, Kriva Palanka, Makedonski Brod, Makedonska Kamenica i Demir Kapija), samo jedan grad je planinskog tipa — Kruševo (1.250 m), dok se Ohrid i Struga svrstavaju u prijezerske gradove. U nekim kotlinama je smešteno više od jednog gradskog naselja, odnosno u 7 kotlina je smešteno 14 gradova — Bitolj i Prilep u Pelagoniji, Tetovo i Gostivar u Pologu, Negotino i Kavadarci u Tikveškoj kotlini, Strumica i Radoviš u Strumičko-radoviškoj kotlini, Đevđelija i Valandovo u Đevđelijsko-valandovskoj kotlini, Kočani i Vinica u Kočanskoj, dok se Berovo i Pehčevo nalaze u Maleševskoj kotlini.
U odnosu na površinu Republike Makedonije, svaki grad se u proseku prostire na površini od 756 km². U zapadnom delu Makedonije nalazi se 12 gradova, od kojih svaki prosečno zahvata površinu od 918 km², u istočnom delu ih je 13, s tim da se svaki grad u proseku prostire na površini od 545 km², dok ih u Povardarju ima 9, gde u proseku svaki grad zahvata površinu od 845 km².
Kao rezultat kulturno-istorijskih i društveno-ekonomskih događaja i promena, gradovi u Makedoniji su fizički i funkcionalno pretrpeli velike promene. Poznato je da je još u antičko doba, u etnički nedeljivoj Makedoniji postojalo oko 70 manjih i većih gradova, od kojih su najpoznatiji bili Stobi, Herakleja, Skupi, Stibera, Lihnid, Pela, Filipi i drugi, a čiji su arheološki ostaci i danas dobro očuvani.[17]
Iz preslovenskog perioda, uglavnom iz rimskog doba, datira pet gradova — Skoplje, Ohrid, Veles, Štip i Kratovo. Današnji gradovi koji su zaseljeni još u srednjem veku su Bitolj, Prilep, Strumica, Debar, Radoviš, Kičevo, Struga, Tetovo, Gostivar i Kočani. U većini ovih gradova njihovi sastavni delovi bili su uglavnom zidovi, vrata, hramovi, trgovi i ulice.
U turskom periodu urbana naselja su rasla, pa su tako formirana 12 gradova: Kumanovo, Kriva Palanka, Delčevo, Pehčevo, Berovo, Sveti Nikole, Kavadarci, Negotino, Đevđelija, Valandovo, Kruševo i Resen. Osnovne karakteristike ovih gradovima dale su islamska religija i vojna vlast, a posebnu karakterističnu fizionomiju ovim gradovima dala je čaršija, mali stambeni kompleks, a naročito pokriveni delovi ili bezistani. Ovakvi bezisteni postojali su u Skoplju, Štipu, Bitolju i drugim gradovima, pa su, zbog svoje fizionomije, ovi gradovi pripadali orijentalno-vizantijskom arhitektonskom stilu. Od Drugog svetskog rata pa nadalje u svim gradovima su izvršene velike fizionomske promene — izgrađeni su savremeni stambeni kompleksi sa višespratnim zgradama i svom neophodnom infrastrukturom, dok stari delovi grada polako nestaju postepenom revitalizacijom novim savremenim sadržajima.
Paralelno sa značajnim fizionomskim promenama, gradovi su bili izloženi i funkcionalnom razvoju. Poznato je da do Drugog svetskog rata u makedonskim gradovima nije postojalo nijedno industrijsko postrojenje, već su se ljudi u gradovima bavili isključivo zanatom i trgovinom. Danas je industrija u većoj ili manjoj meri prisutna u svim gradovima, pa se tako u njima koncentrišu različite funkcije — administrativna, industrijska, saobraćajna, trgovinska, zdravstvena, kulturna, prosvetna i druge. Po obimu i raznovrsnosti ovih funkcija Skoplje nadmašuje sve ostale gradove. On je glavni grad države i kao takav ima najrazvijeniju polifunkcionalnost. Tako, na primer, od 108.738 preduzeća, koliko ih je bilo 1998. godine u Republici Makedoniji, oko 45.000, odnosno 41% njih je bilo smešteno u Skoplju. Drugi centar sa značajnom koncentracijom funkcija je Bitolj sa 6.890 preduzeća ili 6,3% ukupnog broja, a nakon njega slede Kumanovo, Ohrid, Prilep, Tetovo, Štip, Strumica i ostali.[18]
Seoska naselja uredi
U Republici Makedoniji postoji 1.621 seosko naselje, u kojima se većina stanovništva bavi poljoprivredom.
Prema svom poreklu i razvoju, sela su formirana pored gradova. U evoluciji makedonskih sela se, uglavnom, mogu uočiti 4 faze: predcrkvena, crkvena, feudalna i katastarska. U predcrkvenoj fazi, sela zapravo nisu postojala, već su to bile odeljene kuće ili mala selišta razbacana po imanjima, da bi u crkvenoj fazi bilo započeto grupisanje kuća u celine — sela, a crkve su uglavnom bila mesta oko kojih su se seoske kuće grupisale. U feudalnoj fazi, sela su bila formirana na velikim imanjima feudalaca. Specifičan oblik ovakvih sela bila su čiflučka sela, čija je organizacija življenja bila povezana sa poljoprivrednim imanjem feudalaca — čifliksajbija. U poslednjoj, katastarskoj, fazi, sela su dobila svoju današnju fizionomiju, ime, atar ili teritoriju prostiranja, odnosno katastar kojim je određen atar sela, broj kuća i stanovništva, kategorija i veličina obradivog zemljišta, vrsta poljoprivrednih kultura i drugo.
Sela u Republici Makedoniji se međusobno razlikuju po broju stanovnika, mikrolokaciji koju zauzimaju, međusobnoj udaljenosti kuća, odnosno prema tipu i funkciji.
Kada je reč o podeli prema broju stanovnika, sela se mogu podeliti na mala, srednja i velika. U grupu malih sela spadaju ona sa manje od 300 stanovnika, kojih ima najviše — čak 960, odnosno 59,2% od ukupnog broja. Grupu srednjih sela čine ona koja imaju više od 300, a manje od 800 žitelja, kojih ima znatno manje — 316, odnosno 19,5% od ukupnog broja. U poslednju grupu — grupu koju čine sela sa više od 800 stanovnika — spada 345 sela, koja čine 21,3% ukupnog broja sela u Republici Makedoniji.
Prema popisu iz 2002. godine, u Republici Makedoniji ima 248 seoskih naselja sa preko 1.000 stanovnika. Među njima su svakako od posebnog značaja sela sa preko 5.000 stanovnika, odnosno seoska naselja koja imaju više stanovnika i od nekih gradskih naselja. Takva sela su Mala Rečica (8.353), Čegrane (6.743), Aračinovo (7.315), Labuništa (5.936), Bogovinje (6.328), Sopište (5.325), Velešta (5.834), Čelopek (5.287), Dobri Dol (5.223), Studeničani (5.786) i Batinci (5.364).
Što se tiče mikropoložaja, odnosno reljefne strukture koju zauzimaju, sela se takođe mogu podeliti u tri grupe: ravničarska, brdska i planinska. Najbrojnija su ravničarska sela — čak 50,8% od ukupnog broja sela su ravničarskog tipa, tačnije 823 njih, koja su prevashodno koncentrisana u kotlinama poput Pelagonije, Pologa, Prespe, Povardarja, Skopske i Strumičkoradoviške kotline. Ridskih ili brdskih sela ima 540 (33,3%) i najveći broj njih smešten je u Zapadnoj Makedoniji i Povardarju, a najmanje ih je u Istočnoj Makedoniji. Treću i najmanju grupu čine planinska sela — svega 258 sela (15,97%) pripada ovoj grupi i najzastupljenija su u Zapadnoj i Istočnoj Makedoniji, a najmanje ih ima u Povardarju.[19]
Najveći broj sela u Makedoniji (46%) predstavlja klasična sela sa zemljoradničkom, odnosno poljoprivrednom funkcijom, dok je znatno manji broj sela (20%) sa poljoprivredno-stočarskom funkcijom. U ovu drugu grupu spada i značajno manja grupa sela sa poljoprivredno-stočarsko-šumarskom funkcijom, kao i sela sa stočarsko-šumarskom funkcijom. Pored ovih glavnih grupa, postoji i manji broj sela sa ribolovnom i turističkom funkcijom (Peštani, Trpejca, Radožda, Kališta), kao i sa rudarskom funkcijom (Zletovo, Dobrevo, Sasa, Makedonska Kamenica). Isto tako, karakteristična grupa sela su i prigradska sela, koja imaju specifičnu poljoprivrednu proizvodnju namenjenu pazarima i pijacama, čime se obezbeđuje snabdevanje gradskog stanovništva povrćem, svežim voćem, mlekom i mesom.
Prema tipu, odnosno prema udaljenosti kuća u seoskim naseljima, ista se mogu podeliti u dve glavne grupe: sela zbijenog i sela razbijenog tipa. U selima zbijenog tipa, kuće su smeštene jedna do druge i ovakva sela zauzimaju manju površinu. Sela razbijenog tipa, poznata i kao raštrkana sela, sastoje se od velikog broja mahala koje zauzimaju veliku površinu, što dodatno otežava njihov urbani i infrastrukturni razvoj.
Makedonska sela se razlikuju i po tipu kuća. U prošlosti je veliki broj kuća bio prizeman i imao samo jedno odeljenje i u jednom njegovom delu se čuvala stoka, a u drugom su živeli ljudi. Drugi tip kuće bile su takozvane čardaklije, poznate i kao vardarske kuće. One su bile sastavljene od prizemlja, gde se čuvala stoka, a u gornjem delu je bio smešten dnevni boravak i ostale prostorije u kojima su boravili ljudi. Pored kuće su bili smešteni i drugi pomoćni objekti — plevnje, ambari, govedarnici, svinjci, kokošarnici i drugo.
U poslednjih tridesetak godina se fizionomija makedonskih sela značajno izmenila. Većina njih se razvija prema urbanističkim planovima, kuće su opremljene savremenim kućnim aparatima, grade se obrazovni objekti, PTT stanice, vodovodne i kanalizacione mreže, ambulante, asfaltirani putevi i drugo. Međutim, u Makedoniji i danas postoje zaostala i zapuštena sela u kojima nisu ispunjeni ni osnovni uslovi za život — u njima nema struje, vode i adekvatnih puteva.[20]
Administrativno-teritorijalna podela uredi
Prema teritorijalnoj podeli iz 2004. godine, Republika Makedonija je podeljena na 84 opštine sa 1.795 naselja i na Grad Skoplje kao posebnu jedinicu lokalne samouprave. Nasuprot prethodne 123 opštine iz perioda 1996—2004. godine i 34 opštine do 1996. godine, danas postoje 84 opštine.
Za razliku od ranije podele, u okviru Skoplja danas postoji 17 opština, od kojih 10 pripada Gradu Skoplju kao posebna jedinica lokalne samouprave. To su: Aerodrom, Butel, Gazi Baba, Đorče Petrov, Karpoš, Kisela Voda, Saraj, Centar, Čair i Šuto Orizari, sa ukupno 506.926 stanovnika ili 25,1% ukupnog stanovništva Makedonije. Ostale opštine su bez statusa gradskih opština, odnosno predstavljaju ruralne opštine, gde spadaju: Aračinovo, Studeničani, Zelenikovo, Petrovec, Ilinden, Sopište i Čučer-Sandevo.
Opštine u Republici Makedoniji se razlikuju po površini, broju naselja, polu, starosti, gustini naseljenosti, nacionalnoj pripadnosti, kao i prema broju domaćinstava, obrazovnoj strukturi, aktivnosti i slično.
.svg)
Sa stvaranjem većeg broja opština, stvorene su značajne razlike u pogledu njihove veličine, odnosno površine, pa tako postoji 14 opština sa površinom većom od 500 km² (Gostivar, Berovo, Štip, Resen, Prilep, Kavadarci, Kumanovo, Mavrovo i Rostuša, Makedonski Brod, Novaci, Ohrid, Struga, Čaška i Bitolj) koje zauzimaju površinu od 9.853 km², što čini 38,3% ukupne teritorije. U sledeću kategoriju — opštine površine između 400 i 500 km² — spada 12 opština koje zahvataju površinu od 5.275 km² ili 20,5%. Opština sa površinom između 300 i 400 km² ima 7 i one se prostiru na površini od 2.468 km² (9,6%), dok opština sa površinom 200—300 km² ima 16, sa ukupnom površinom od 3.838 km² (14,9%). Onih manjih, sa površinom od 100 do 200 km², ima najviše — čak 19, pa one zahvataju površinu od 2.926 km² ili 11,4%. Najmanjih opština — sa površinom manjom od 100 km² — ima 16 i one se prostiru na površini od 773 km², odnosno na 3% celokupne teritorije Republike Makedonije. Najveća makedonska opština je Opština Prilep koja se prostire na površini od 1.194 km², dok je najmanja Opština Čair, koja zauzima površinu od svega 3,5 km².
Naseljena mesta su različito raspoređena po opštinama i njihov broj nije ravnomerno zastupljen. Prema broju naselja, četiri opštine (Bitolj, Prilep, Struga i Makedonski Brod) imaju najveći broj naselja (preko 44), dok najmanji broj naselja — samo jedno — ima Opština Vevčani. Devetnaest opština ima između 31 i 50 naselja, potom sledi deset opština koje imaju 21—30 naselja, 32 opštine sa 11—20, a u grupu sa manje od 10 naseljenih mesta spada 18 opština.[21]
.svg){kind=small}
.svg){kind=small}
Marta 2013. godine Kičevu su pripojene sledeće opštine (gorenavedeni podaci za Kičevo predstavljaju ukupne podatke za svih pet ranijih opština):
| Grb | Opština | HASC[13] | ISO 3166-2:MK | Sedište opštine | Površina (km²)[14] |
Broj stanovnika (2002) |
Oblast | Opštinski službeni jezici |
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
|
Vraneštica | MK.VC | MK-15 | Vraneštica | 109 | 1.322 | Jugozapadna | makedonski turski |
|
Drugovo | MK.DR | MK-28 | Drugovo | 383 | 3.249 | Jugozapadna | makedonski |
|
Zajas | MK.ZA | MK-31 | Zajas | 161 | 11.605 | Jugozapadna | makedonski albanski |
|
Oslomej | MK.OS | MK-57 | Oslomej | 137 | 10.420 | Jugozapadna | makedonski albanski |
Podela opština prema broju stanovnika uredi
Ako se izuzme Grad Skoplje i njegove četvrti, jedina opština sa više od 100.000 stanovnika u Republici Makedoniji je Opština Kumanovo (118.079) u kojoj živi 5,2% ukupne populacije. Trinaest opština ima između 50.000 i 100.000 stanovnika sa ukupnim brojem od 894.985 stanovnika, odnosno 44,3% ukupnog stanovništva koje živi na teritoriji Makedonije. Nakon toga sledi 8 opština koje imaju 30.000—50.000 stanovnika sa ukupno 373.375 stanovnika (15,5%). Između 20.000 i 30.000 stanovnika imaju 9 opština, koje ukupno broje 222.567 stanovnika (11%), a nakon njih sledi 21 opština sa po 10.000—20.000 stanovnika, što u zbiru iznosi 308.908 žitelja ili 15,3% ukupnog stanovništva. Opština koje imaju 5.000—10.000 stanovnika ima 16, koje u zbiru imaju 119.727 stanovnika (5,9%), nakon kojih sledi 13 opština sa 3.000—5.000 stanovnika koje naseljava 51.080 stanovnika ili 2,5% populacije. Na kraju, svega tri opštine imaju između 1.000 i 3.000 stanovnika sa ukupnim brojem od 5.613 žitelja (0,3%), a to su Vevčani (2.433), Vraneštica (1.322) i Lozovo (2.858).[22]
Podela opština po gustini naseljenosti uredi
Prosečna gustina naseljenosti u Republici Makedoniji iznosi 79 stanovnika/km². U 34, odnosno 40,5% opština gustina naseljenosti je veća od republičkog proseka, od čega čak 6 opština ima gustinu naseljenosti veću od 1.000 stanovnika/km² (Aerodrom, Centar, Karpoš, Kisela Voda, Šuto Orizari i Čair). Četiri opštine (Butel, Gazi Baba, Đorče Petrov i Kičevo) imaju gustinu naseljenosti 500—1.000 stanovnika/km², nakon kojih sledi isto toliko opština sa gustinom naseljenosti između 200 i 500 stanovnika/km². Čak 20 opština ima gustinu naseljenosti 51—100 stanovnika/km², a najveći je broj malih opština sa gustinom između 50 i 100 stanovnika/km² — čak 31. Pet opština ima najmanju gustinu naseljenosti — manju od 10 stanovnika/km², a to su Novaci, Drugovo, Čaška, Vraneštica i Makedonski Brod.[23]
Podela opština po uzrasti stanovništva uredi
U prvu starosnu grupu — od 0 do 19 godina — spada 29,2% stanovništva, drugoj starosnoj grupi (20—64 godine) pripada 60%, dok ostatak stanovništva, odnosno njih 10,7%, čini staro stanovništvo sa preko 65 godina starosti. Na osnovu ovih podataka može se zaključiti da je stanovništvo Republike Makedonije zahvaćeno procesom demografskog starenja. U Makedoniji postoji 16 opština u kojima staro stanovništvo učestvuje sa preko 20% ukupne populacije, a sa istim brojem mlade populacije. Ovakve karakteristike imaju opštine Novaci (29,3%), Debarca (27,9%), Staro Nagoričane (27,6%), Vraneštica (27%) i druge. U 32 opštine je veliki udeo mladog stanovništva (0—19 godina) koje u njima čini preko 38% ukupne populacije. Karakteristični primeri ovakvih opština jesu Šuto Orizari (39,8%), Aračinovo (42,8%), Studeničani (40,8%), Saraj (38,9%), Želino (40,9%), Centar Župa (41,7%), Lipkovo (41,7%), Plasnica (40,3%) i druge.[24]
Podela opština po nacionalnoj pripadnosti uredi
U Republici Makedoniji, pored opština koje su pretežno jednonacionalne, postoje i opštine u kojima postoji višenacionalna struktura stanovništva. U 46, odnosno u 64,8% opština Makedoni učestvuju sa preko 80%, u 10 opština pretežno žive Albanci, koji od ukupnog broja stanovnika u tim opštinama predstavljaju preko 80%. Dve opštine su pretežno naseljene Turcima — Centar Župa i Plasnica, u kojima čak 97% stanovništva čine Turci. Romi čine većinsko stanovništvo jedino u opštini Šuto Orizari, u kojoj su zastupljeni sa preko 66% ukupnog stanovništva. Ostalih 25 opština naseljeno je stanovnicima različitih nacionalnosti, sa različitim procentualnim učešćem u ukupnom broju stanovnika tih opština.[24]
Vidi još uredi
Napomene uredi
Reference uredi
- ^ Državen zavod za statistika, Statistički godišnik na Republika Makedonija, 2013, 14 str.
- ^ Nacionalna geografija za vtora godina reformirano gimnazisko obrazovanie - str. 10
- ^ Nacionalna geografija za vtora godina reformirano gimnazisko obrazovanie - str. 11
- ^ Kriva Kruša veќe ne e srceto na Makedonija - Dnevnik, 03.08.2011
- ^ Geografija za VI oddelenie za osnovno obrazovanie - str.8
- ^ Sostojba na patištata; prezemeno od AMSM uslugi
- ^ Geografija za VI oddelenie za osnovno obrazovanie - str.9
- ^ Spisok na granični premini vo Makedonija; prezemeno od Zlatna kniga
- ^ Geografija za VI oddelenie za osnovno obrazovanie - str.6/7
- ^ Nacionalna geografija za vtora godina reformirano gimnazisko obrazovanie - str. 15
- ^ Nacionalna geografija za vtora godina reformirano gimnazisko obrazovanie - str. 16
- ^ Nacionalna geografija za vtora godina reformirano gimnazisko obrazovanie - str. 17
- ^ Žujović, Jovan (2022). Postanje naše domovine. Beograd: PortaLibris. str. 51—53.
- ^ Petrović D., Manojlović P., (2003): Geomorfologija, Geografski fakultet, Univerzitet u Beogradu, Beograd.
- ^ Statija za ostrovite vo Makedonija - geografski portal „IGEO“
- ^ Nacionalna geografija - vtora godina reformirano gimnazisko obrazovanie - str.111
- ^ Nacionalna geografija - vtora godina reformirano gimnazisko obrazovanie - str.112
- ^ Nacionalna geografija - vtora godina reformirano gimnazisko obrazovanie - str.113/114
- ^ Nacionalna geografija - vtora godina reformirano gimnazisko obrazovanie - str.115
- ^ Nacionalna geografija - vtora godina reformirano gimnazisko obrazovanie - str.115/116
- ^ Nacionalna geografija - vtora godina reformirano gimnazisko obrazovanie - str. 117/118
- ^ Nacionalna geografija - vtora godina reformirano gimnazisko obrazovanie - str.118
- ^ Nacionalna geografija - vtora godina reformirano gimnazisko obrazovanie - str.119
- ^ a b Nacionalna geografija - vtora godina reformirano gimnazisko obrazovanie - str.120
