Srpska akcija u Makedoniji

Srpska akcija u Makedoniji je skup aktivnosti srpske države i aktivista, kao i rad srpskih dobrovoljaca u samom Osmanskom carstvu sa ciljem oslobođenja i pripajanja Stare Srbije i Makedonije matici Srbiji, od Berlinskog kongresa 1878. do oslobođenja u Prvom balkanskom ratu 1912. godine.

Istočno pitanje uredi

Abdul Hamid II, turski sultan 1876—1909.

Velika politička kriza u kojoj se našlo Osmansko carstvo posle izgubljenog rata sa Rusijom 1877—1878. godine i odluka Berlinskog kongresa izbila je ponovo krajem 19. veka. Istočno pitanje, kao problem održanja Turske u konceptu evropskih država, bilo je opet postavljeno na dnevni red. Turska je zapala u unutrašnje ekonomske probleme, razdore i političke sukobe brojnih i raznovrsnih faktora, od kojih su neki predstavljali produženje starih, a neki izbijanje novih tendencija u nagrizanju i razaranju turske uprave i centralne vlasti. Pored dotadašnjih sukoba na svojim spoljnim granicama, Turska se pri kraju 19. i početkom 20. veka našla, negde manje a negde više, u sukobu i sa svojim brojnim i vrlo različitim narodnostima.

Uzroci za ovaj unutrašnji politički konflikt državne uprave sa svojim podanicima bili su višestruki: političkog, društvenog, ekonomskog i verskog karaktera. Na oštrinu sukoba uticali su albanski autonomistički pokret, uzurpacija lokalnih položaja vlasti od strane pojedinih albanskih i muslimanskih feudalnih porodica, nacionalno političko delovanje susednih balkanskih država među svojim sunarodnicima, kao i snažno uplitanje i politička agitacija velikih evropskih država među turskim podanicima hrišćanske pa i islamske konfesije. Uticaj su imali i unutrašnji ekonomski problemi, kao što su promenljive i nestalne osnove turskog poreskog sistema i nesređeni agrarno–pravni odnosi.

Branislav Nušić, srpski konzul u Bitolju

Nemoć Turske da reši brojne unutrašnje probleme, izukrštane i velike suprotnosti, dovela je do dezintegracije turskog državnog i društveno-ekonomskog organizma. Sve je to uticalo da pojedine evropske sile jače usmere svoju pažnju na ovo područje, koje će postati njihov poligon propagandno-političkog rada, kako bi u njemu najpre učvrstile svoj ekonomski i politički položaj, a zatim i postigle konačan cilj — prodor kapitala na istočno tržište. Za područja Makedonije i Stare Srbije prva se počela interesovati Rusija koja je otvorila konzulate u Skoplju, Solunu, Prizrenu i Kosovskoj Mitrovici, koji su imali veliki značaj za srpski narod, jer su jedno vreme bile jedine ustanove u ovim oblastima od kojih su Srbi mogli da zatraže pomoć. U mnogim slučajevima ruski konzuli su intervenisali u korist Srba kod lokalnih turskih vlasti pa i kod same Porte preko svog poslanika u Carigradu. Bilo je primera da su ruski konzuli u hitnim prilikama lično intervenisali ne čekajući da to učine na uobičajen način, pismeno, diplomatskim putem.

Politika Austrougarske uredi

Austrougarska je svoje pretenzije prema Balkanu pojačala nakon vojnih i diplomatskih poraza u Italiji 1859. i kod Sadove u Pruskoj 1866. godine. Ona je težila ka Solunu pravcem od Bosne i Hercegovine preko Raške oblasti, Kosova i Metohije i Makedonije. To je bilo područje na kome je ona, uz nemačku podršku, trebalo da se nadoknadi za gubitke na zapadu.

Berlinski kongres joj je dao obilatu kompenzaciju, poverivši joj mandat da okupira Bosnu i Hercegovinu i vrši kontrolu nad Novopazarskim sandžakom. Imajući nadzor nad Sandžakom ona je sprečavala ujedinjenje Srbije i Crne Gore i odatle hvatala vezu sa Albancima na Kosovu i Metohiji i Makedoniji, kod kojih je izazivala mržnju prema Srbima, a ujedno ih i podstrekivala protiv turskih vlasti.

Austrougarska karikatura iz perioda pred Prvi svetski rat, koja prikazuje ruku koja smrskava Srbina. Tekst karikature glasi „Srbija mora umreti“.

U sprovođenju ove politike oslanjala se na svoje konzule u Turskoj, oficire u uspostavljenim garnizonima, na age i begove i druge uticajne ljude iz redova Albanaca i muslimanskog stanovništva, na brojne agente među kojima je bilo i Srba, kao i na turski korumpirani činovnički aparat. Pošto se austrougarski plan o prodoru ka Solunu ukrštao sa interesima Srbije i Crne Gore i njihovim spoljnopolitičkim aspiracijama i višestrukim nacionalnim interesima srpskog naroda u Turskoj, nju je zahvatala srbofobija, koja se ispoljavala u priči o tobožnjoj velikosrpskoj propagandi.

Realizaciju jednog srpsko–albanskog političkog sporazuma Austrougarska je smatrala kao blažu varijantu obnove srpske carevine, tj. ujedinjenje srpskog naroda u Turskoj sa Srbijom i Crnom Gorom. Šireći dezinformacije o navodnoj okupaciji od strane Srbije i Crne Gore ona je težila zaoštravanju odnosa između Srba i albanskog stanovništva u ovim oblastima. Austrougarska je najviše strahovala od uticaja Srbije i Crne Gore na Albance pošto bi sporazum između vođa albanskog naroda i Srbije i Crne Gore značio kraj njene politike u zapadnom delu Balkanskog poluostrva. Njen glavni cilj je bio u tome da onemogući takav sporazum, pa je stoga neumorno radila na stvaranju što dubljeg jaza između Albanaca i Srba, kako onih u turskim vilajetima tako i onih u Srbiji i Crnoj Gori.

Period Srpsko-turskih ratova uredi

Jovan Belimarković

Kada su Srbija i Crna Gora 1876—1878. godine povele oslobodilačke ratove protiv Turske i kod Srba u Staroj Srbiji i Makedoniji ispoljilo se snažno raspoloženje za konačno oslobođenje od viševekovnog turskog ropstva.

Krajem 1877. i početkom 1878. godine došlo je do ustanka Srba u Kumanovskoj kazi. Kumanovski ustanici su se okupljali na planinama Kozjaku i Đermanu očekujući srpsku vojsku koja se posle oslobođenja Niša spuštala ka Vranju i Kosovu i Metohiji. Ovaj ustanak je nastao iz oslobodilačke težnje srpskog naroda i želje za ujedinjenjem sa maticom Srbijom. Na pripremanju ustanka Srba u ovim oblastima najviše su radili i pomoć pružali od ranije poznati nacionalni radnici Srbije, predstavnici srpske vojske, a najviše članovi Tajnog komiteta u Nišu, posebno Todor Stanković, Miloš Milojević, Sava Dečanac, Aksentije Hadži Arsić, Despot Badžović, Kosta Šumenković, Gligorije Čemerikić i dr.

Berlinski kongres

Teror Albanaca koji su bežali pred srpskom vojskom je digao narod kumanovskog kraja na ustanak pa su počele fanatične i nemilosrdne borbe. Nekoliko ustaničkih izaslanika je u selu Rataje kod Vranja srelo generala Jovana Belimarkovića koji im je obećao pomoć i oružje. Kada se to raščulo, ustanicima su se pridružila sva palanačka i kratovska sela tako da se na Kumanovskom polju okupilo preko 4.000 ljudi čekajući pomoć iz Srbije.

Prepuni gorčine i osvete, čekali su svoj čas za borbu, ali to očekivanje je bilo uzalud. Iz Prištine je stigao brigadni general Hafus-paša sa regularnim turskim trupama a pomoć iz Srbije nije stizala. Kako očekivana pomoć iz Srbije nije stizala do većeg širenja ustanka nije moglo doći, jer ga nije prihvatila ni komanda srpske vojske, pa se na terenu prišlo organizovanju dobrovoljaca, koji su ilegalno prelazili granicu i stupali u regularne jedinice srpske vojske i dobrovoljačke jedinice.

Nastupajući prema Kosovu i Metohiji iz tri pravca (Ibarski korpus od Raške dolinom Ibra ka Rogozni i Banjskoj, Moravski i Toplički korpus Toplicom ka predelima gornjeg Laba, a Šumadijski korpus dolinom Južne Morave končuljskom komunikacijom ka Gnjilanu, Lipljanu i Prištini) srpska vojska je oslobodila veliki deo ove oblasti i februara 1878. godine primakla se Prištini.

Dalje ratne operacije zaustavljene su primirjem u Jedrenu i mirovnim sporazumom u San Stefanu između Ruske Imperije i Osmanske imperije 3. martaa 1878. godine. Odredbama ovog mira, rađenog po diktatu Rusije, predviđeno je teritorijalno proširenje za Crnu Goru, izvesne ispravke granica za Srbiju i stvaranje Velike Bugarske, koja bi osim Albanije, obuhvatala gotovo čitavu teritoriju evropske Turske.

Granice balkanskih država 1878. godine

Iako je razgraničenjem u San Stefanu Srbija dobila jedan deo teritorije Kosova i Metohije koji je njena vojska bila oslobodila u Drugom srpsko-turskom ratu 1877—1878. godine ovo primirje i mir bili su štetni po Srbiju jer je njima onemogućeno oslobođenje Stare Srbije i Makedonije od Turske. Ovim mirovnim ugovorom jedan deo oslobođenih teritorija pripao je Velikoj Bugarskoj, a jedan deo zadržan u sastavu Osmanskog carstva. Pošto velikim silama nisu odgovarale odredbe Sanstefanskog mira, na kongresu u Berlinu, koji je održan od 13. juna do 13. jula 1878. godine, došlo je do revizije tih odluka i tako jedan deo teritorija koje je Srbija dobila ovim ugovorom ponovo je vraćen u sastav Osmanskog carstva.

Glavni inicijator revizije Sanstefanskog mirovnog ugovora i održavanja Berlinskog kongresa bila je Austrougarska. Ona je bila najveći protivnik širenja Srbije i Crne Gore i njihovog ujedinjenja. Zalagala se da oblasti Stara Srbija i Makedonija ostanu i danje u posedu Turske, kako bi Srbija i Crna Gora bile što više razdvojene, a i da bi sebi omogućila lakši prodor prema Solunu i vezu sa Albancima, kod kojih je nastojala da učvrsti svoj uticaj.

Novim razgraničenjem Srbija je dobila Pirotski, Niški, Toplički i Vranjski okrug, a izgubila krajeve na Kosovu i Metohiji, dolinu Laba sa Podujevom kao i deo Ibarske doline između Kopaonika i Rogozne, odakle su se morale povući srpska vojska i novouspostavljena administracija i civilna uprava. Tako su odlukama Berlinskog kongresa Makedonija, kao i najveći deo oblasti Stare Srbije, i dalje ostali u sastavu Osmanskog carstva. Na taj način anuliran je trud, ljudske žrtve, patnje i stradanja koja su narod ovih oblasti i srpska vojska podneli u toku srpsko-turskog rata 1876—1878. godine.

Voljom velikih sila, prevashodno Austrougarske, srpski narod u Staroj Srbiji i Makedoniji morao je ispaštati pod osmanskom vlašću još pune tri i po decenije. U Makedoniji je stanje bilo najteže jer je u njoj prevagu dobio Bugarski egzarhat koji je osnovan sultanovim fermanom od 21. marta 1870. godine (termin „egzarhat“ označava davanje verske samostalnosti jednom narodu unutar jedne patrijaršije, u ovom slučaju Carigradske, što je u uslovima teokratske Turske značilo priznanje prava Bugarima na punu versku i prosvetnu samostalnost na evropskim teritorijama Osmanske imperije).

Bugarski egzarhat uredi

Etnička karta Makedonije, Vasil K'nčov — služb. Bugarske egzarhije

Prilikom osnivanja bugarskog egzarhata bilo je utvrđeno da svaka pravoslavna eparhija u kojoj se na to odluče dve trećine vernika može pristupiti bugarskoj crkvi. Kako je ona već po jeziku i sastavu bila srodnija makedonskim seljačkim masama nego grčka crkva sa službom na grčkom jeziku, to je Egzarhat već od početka počeo snažno napredovati.

Egzarhat je omogućio Bugarima da otpočnu široku akciju na bugarizaciji srpskog življa. Ova akcija je u početku bila prikrivena, zaogrnuta plaštom slovenstva, ali je vremenom iskazivala sve jasnije velikobugarski šovinizam. Njeni početni uspesi zasnivali su se i na omraženosti patrijaršijskog (grčkog) sveštenstva među slovenskim življem, tako da je broj egzarhista ubrzo prevazišao broj patrijaršista (pripadnika Carigradske patrijaršije). Porta je odobrila ustoličenje bugarskih vladika u Skoplju i Ohridu 1890. godine.

Bugarska gimnazija, Solun, 1888/1889.

Rad Egzarhata bio je najpre usmeren na preotimanje patrijaršijskih crkava i proterivanje njihovih sveštenika, a zatim i na sve one koji su se opirali bugarizaciji. Na udaru su se ubrzo našli i srpski sveštenici, učitelji i narodni prvaci. Srpski učitelji u Makedoniji morali su se povući u Srbiju i zatvoriti srpske škole. Ranije veze srpskih pristalica u Makedoniji sa Srbijom bile su prekinute, a većina crkveno-školskih opština, koje su do 1876. godine primale pomoć od srpske vlade preko „Odbora za škole i učitelje u Staroj Srbiji i Makedoniji“ postepeno je preuzeo Egzarhat. Samo je nekoliko učitelja iz severne i severozapadne Makedonije, čije su opštine i dalje priznavale Carigradsku patrijaršiju, početkom 80-ih godina uspostavilo vezu sa srpskom vladom u nadi da će od nje dobiti pomoć. No, srpsko stanovništvo u ovoj oblasti nije klonulo duhom, već nastavlja sa svojim organizovanjem, otporom, bunama i ustancima i priprema teren za ponovni dolazak Srbije na ove prostore i svoje ekonomsko, teritorijalno, vojno i državno integrisanje sa celokupnim srpskim narodom. Ovo će se ostvariti u toku Balkanskih ratova 1912—1913. godine.

Srpski pogled na Makedoniju uredi

Slika uzeta iz "Srbija, opis zemlje, naroda i države" (1887) ilustrovao V. Titelbah.

Makedonija je krajem 19. i početkom 20. veka sve više izbijala u prvi plan međubalkanskih odnosa kao posledica unutrašnjeg jačanja balkanskih država, razvoja odnosa na makedonskom području, delatnosti domaćeg makedonskog pokreta i početka dejstva velikih evropskih sila na Balkanu, uz nezadrživo raspadanje osmanskog privrednog i upravnog sistema. Dva događaja, jedan unutrašnji (Ilindanski ustanak) i drugi spoljašnji (reformna akcija evropskih sila u Makedoniji), iznela su makedonsko pitanje na evropsku pozornicu. Ilindanski ustanak koji je počeo 2. avgusta 1903. godine u oblasti Kruševa, mada je bio ugušen teškim odmazdama turske vojske i bašibozluka, skrenuo je pažnju cele Evrope na teško stanje u ovoj oblasti i na patnje stanovništva u njoj. Austrougarska i Rusija su se oktobra 1903. godine sporazumele da zajedno preduzmu izvršenja programa unutrašnjih reformi u Makedoniji, uz naknadno sadejstvo ostalih velikih sila.

Nalazeći se pod turskom vlašću i pod propagandnim uticajem Austrougarske, s jedne strane, i Srbije, Bugarske i Grčke, s druge strane, u vreme kad je svaka od njih (prva sa isključivo osvajačkim težnjama, a druge tri sa pozicija svojih nacionalnih i istorijskih prava) živela u iščekivanju događaja od posebnog značaja za svoj budući položaj i prestiž, stanovništvo Makedonije karakterisalo se izvanredno teškim uslovima razvitka i protivrečnostima najrazličitijih kategorija.

Razumljivo je što je ono velikim delom želelo, pre svega, što bržu likvidaciju turskih vlasti a onda i integraciju sa jednom od susednih balkanskih zemljama. U Srbiji, Bugarskoj i Grčkoj kristalisalo se kao prioritetno ”makedonsko pitanje”, čijim bi rešenjem u svoju korist svaka od njih dobila u ruke „ključ Balkana“. Zato su one isticale svoje razloge temeljeći ih na istorijskim, etničkim i političkim uporištima.

Porečki manastir „Roždestvo Presvete Bogorodice“, Mak. Brod, centar Srpske akcije u sev-zap. Makedoniji

Grčka je svoje pretenzije zasnivala na Egejsku Makedoniju šireći maksimalno njene granice, Bugarska na Sanstefanskom miru, a Srbija na živoj srednjovekovnoj tradiciji osvedočenoj srpskim zadužbinama, jezičkoj srodnosti i raširenosti krsne slave — tipično srpskog obeležja. Uključivanje Makedonije u svoj nacionalno-politički propagandni plan, počev od Garašaninovog „Načertanija“ pa sve do njenog konačnog oslobođenja i prisajedinjenja, i pružanje materijalne i kadrovske pomoći crkveno-školskim opštinama, školama, crkvama, manastirima i pojedincima ukazuje da je Srbija smatrala ove krajeve kao deo svoje neoslobođene teritorije. Metodi diplomatskog rada i dinamika delovanja, kao i obim i vrsta pomoći srpskom stanovništvu zavisili su od mnogih drugih spoljnih i unutrašnjih faktora.

Prizrenska Bogoslovija „Sv. Ćirilo i Metodije“

Menjanjem uslova i nastankom novih situacija Srbija je pristupala promeni načina vođenja nacionalno-političke propagande. Dok su u početku nosioci propagande bili pojedinci, lično Garašanin a nešto kasnije pretežno članovi starog Prosvetnog odbora koji je formiran još 1868. godine (Matija Ban, Nićifor Dučić, Miloš Milojević i dr.) u novonastalim uslovima propaganda više nije mogla biti samo posao jednog službenika ili „Odeljenja za srpske škole i crkve van Srbije“ koje je formirano od prosvetnih i javnih radnika u proleće 1887. godine pri Ministarstvu prosvete i crkvenih dela Srbije, već su za to morali da se zainteresuju najodgovorniji organi vlade Srbije, zatim štampa i druga sredstva sa kojima se služi svaka dobro organizovana propaganda. Stara jezgra za propagandni rad, Ministarstvo prosvete i crkvenih dela, Bogoslovija u Prizrenu i carinarnica u Raškoj, zadovoljavale su samo stare oblike — slanje novčane pomoći školama i učiteljima i nešto propagandnog materijala kao i dostavljanje informacija o stanju na terenu, u kojima je, uglavnom, bilo reči o lokalnim događajima.

Vladi Srbije su bili potrebni studiozni izveštaji i ocene problema i pojava na osnovu kojih bi se mogao razraditi plan nacionalno-političkog i kulturno-prosvetnog delovanja na ovim prostorima i diplomatskog posredovanja kod Porte i drugih velikih sila. Vlada Srbije je 1889. godine odlučila da se nacionalno-političkim radom centralizovano rukovodi iz jednog centra u Ministarstvu inostranih poslova Srbije a da se u ovaj rad uključi što veći broj ljudi iz Stare Srbije i Makedonije koji su živeli u Srbiji i sredstva propagande koja bi doprinosila ostvarenju planiranih ciljeva. „Odeljenje za srpske škole i crkve van Srbije“ iz Ministarstva prosvete premešteno je u Ministarstvo inostranih poslova pod imenom „Političko-prosvetno odeljenje“ koje je potpuno preuzelo vođenje srpske propagande u Makedoniji.

Akcija Kraljevine Srbije u Makedoniji uredi

Ilija Garašanin

Sve ono što se dešavalo srpskom narodu u Staroj Srbiji i Makedoniji tokom dugotrajnog perioda robovanja ponavljalo se čak i krajem 19. i početkom 20. veka. Arhivska dokumenta sačuvana iz ovog perioda nedvosmisleno govore o genocidu nad Srbima od strane turskih vlasti, albanskih zlikovaca i bugarskih egzarhista. Ona pokazuju svu surovost kojom su Albanci i Bugari, uz pomoć svojih podstrekača Turaka i turskih vlasti, mučili, ubijali, spaljivali, pljačkali i do istrebljenja gonili Srbe iz Stare Srbije i Makedonije.

Iako je ovakav položaj srpskog stanovništva u Makedoniji obavezivao Srbiju da pojača svoju državnu i nacionalnu političku aktivnost u cilju njegove zaštite, srpske vlade paralisane unutrašnjim trzavicama nisu gotovo ništa preduzimale sve do 1885. godine. Tek posle neuspešnog rata sa Bugarskom i dolaskom Milutina Garašanina za predsednika srpske vlade i Stojana Novakovića za srpskog poslanika u Carigradu na pitanju zaštite srpskih interesa na jugu počinje mnogo aktivnije da se radi.

Milutin Garašanin

Srpska politika je napustila jugoslovenski smer iz šezdesetih godina i vratila se u okvire određene u Garašaninovom „Načertaniju“. Tako period od 1885. do 1913. godine, omeđen srpsko-bugarskim ratom, oslobođenjem Makedonije tokom Prvog balkanskog rata i Drugog balkanskog rata i prisajedinjenjem Kraljevini Srbiji, predstavlja važan period u istoriji ove oblasti, ispunjen aktivnom državnom i nacionalnom politikom Srbije i borbom srpskog stanovništva za socijalno i nacionalno oslobođenje.

Prvi korak ka ostvarivanju aktivne nacionalne politike u Turskoj bio je ostvarivanje konzularne konvencije sa Osmanskim carstvom. Konvencija je podrazumevala otvaranje srpskih konzulata u centrima Kosovskog, Solunskog i Bitoljskog vilajeta, odnosno u Skoplju, Solunu i Bitolju. Po slovu konvencije, konzulati u Skoplju i Solunu su otvoreni 1887. a u Bitolju 1889. godine.< Srbija upućuje učitelje u Makedoniju koje je sama plaćala, šalje školske udžbenike, planove i programe, školski pribor i učila i razne knjige i propagandni materijal. Počinje novčano da pomaže škole, plaća učitelje i prihvata na školovanje pitomce iz Makedonije. Nemajući svoje crkve u Makedoniji, srpska prosvetna delatnost je zavisila od turskih upravnih vlasti i Vaseljenske grčke patrijaršije. Od kojeg od ova dva činioca je tražena podrška zavisilo je od trenutnih srpsko-grčkih i srpsko-turskih odnosa. Zajednička ugroženost od bugarskog egzarhata povremeno je približavala srpsku i grčku delatnost u Makedoniji. Kroz česte razgovore o podeli interesnih sfera u Makedoniji Srbija je Grčkoj predlagala zajednički otpor bugarskom egzarhatu, očekujući njenu podršku kod Patrijaršije za ustoličenje srpskih mitropolita u svom delu.

Preko ovih konzulata Srbija radi na otvaranju osnovnih škola koje su radile po planu i programu škola u Srbiji. Zatim, osniva gimnaziju u Skoplju, gimnaziju u Solunu kao i neke druge škole, širom Makedonije. Otvaraju se knjižare, izdaju listovi („Vardar“, „Glas naroda“ i „Zakonitost“) i časopisi, osnivaju kulturno-prosvetna i druga društva. Tako ova pojačana aktivnost srpske diplomatije i drugih državnih i nacionalnih institucija i društava u ovoj oblasti predstavlja jedan od važnijih segmenata državne i nacionalne politike Srbije razrađene još u Garašaninovom „Načertaniju“ iz 1844. godine. U izveštaju Ministarstvu inostranih dela Srbije od 20. aprilaa 1891. godine srpski konzul u Skoplju Vladimir Karić, o vođenju propagande u Staroj Srbiji i Makedoniji, pored ostalog kaže: U Staroj Srbiji mi imamo samo da održimo ono što se zateklo a ovamo u Makedoniji imamo da osvajamo, boreći se i sa Grcima i Bugarima. U Staroj Srbiji možemo i treba da dajemo samo pomoć opštinama, a u Makedoniji moramo plaćati sve, pa često i kiriju školsku i knjige besplatno davati.

Međuetničke tenzije i oružani sukobi uredi

Srpski četnički vojvoda veleški Jovan Babunski

Za Srbiju samostalnost Makedonije nije bila prihvatljiva pre svega zbog bojazni da je Bugarska ne iskoristi u aneksionističke svrhe. Zastupajući nacionalne i državne interese, srpska diplomatija je smatrala da pitanje Makedonije treba rešiti podelom ove oblasti među balkanskim takmacima. Međutim, podela Makedonije bila je teško sprovodljiva iz dva razloga: nisu postojale etničke granice koje bi poslužile kao osnov i usled nepomirljivih stavova balkanskih država u njihovoj težnji da zgrabe što više makedonskog područja.

Todor Aleksandrov i druge bugarske komite VMRO

U međuvremenu su na makedonskom tlu izrasle domaće nacionalne snage iz sazrevanja svesti o makedonskoj naciji kao posebnoj nacionalnosti na Balkanu. Tako su se na ovom području početkom 20. veka ukrstili svi činioci koji su dejstvovali na balkansku politiku: reformna akcija velikih sila, propagandno-oružana akcija balkanskih država i delatnost makedonskog pokreta. U Makedoniji se razvila ogorčena oružana borba između četa koje su ubacivane iz Bugarske, Grčke i Srbije. Makedonski komiteti u Bugarskoj, iza kojih su stajali bugarski vojni krugovi i dvor sa knezom Ferdinandom, snabdevali su bugarske komite oružjem i novcem, a akcijama na terenu rukovodili su oficiri bugarske armije.

Grčka andartska četa kapetana Vardasa

U oblastima južne Makedonije dejstvovale su grčke čete — andarti, kojima je rukovodio Makedonski komitet u Atini na čelu s Vrhovnim savetom uz podršku konzulata u Solunu, Seru (Serezu) i Kavali. Osoblje ovih konzulata pretežno su sačinjavali oficiri grčke vojske. Sukobi između bugarskih i grčkih četa u Makedoniji doveli su 1906. godine do antigrčkih ispada u mnogim gradovima južne Bugarske i do pogoršanja odnosa između ove dve balkanske države. Dok se Bugarska u ovim akcijama oslanjala na Egzarhat Grčka se koristila Patrijaršijom u Carigradu.

Prorumunske kucovlaške čete u okolini Bera (Verije)

Rasplamsavanje oružanih akcija bugarskih i grčkih četa u Makedoniji podsticalo je slična dejstva i iz Srbije. Tako je i Srbija ušla u oružani obračun u Makedoniji. U privatnim krugovima obrazovan je Centralni odbor 1902. godine. U Beogradu je 1903. formiran Centralni odbor srpske četničke organizacije, spajanjem centralnih odbora Beograda, Vranja, Skoplja i Bitolja. Prve čete su aktivirane 1904. godine.

Četama je rukovodio Gorski štab koji je osnivao odbore i pododbore po kazama u Makedoniji, a bile su sastavljene kako od meštana tako i od dobrovoljaca koji su dolazili sa strane. U Beogradu, Vranju, Leskovcu i Nišu pod komandom oficira i podoficira srpske vojske organizovane su i pripremane dobrovoljačke čete. Pored dobrovoljaca iz Srbije bilo je dosta i onih koji su prebegli u Srbiju iz Bosne i Hercegovine, Vojvodine, Hrvatske, Slavonije i Dalmacije. Akcija je finansirana iz dobrovoljnih priloga Srba trgovaca poreklom iz Makedonije i poverljivih kredita Narodne skupštine.

Zbog bojazni od austrougarske intervencije, Srbija je u početku bila uzdržljiva i predlagala je da se sarađuje sa Unutrašnjom makedonskom revolucionarnom organizacijom, iako srpski političari nisu bili spremni da priznaju makedonsku narodnost. Ali kasnije, Srbija je sve snažnije podržavala ovu delatnost i u njoj su pored Nikole Pašića i Ministarstva vojske i spoljnih poslova učestvovali i samostalci Ljuba Davidović i Ljuba Kovačević. Bugarske, grčke i srpske čete u Makedoniji sukobljavale su se s turskim garnizonima, ali mnogo više između sebe, a posebno su vršile pritisak na nacionalno opredeljenje makedonskog stanovništva. Prema engleskim izvorima, samo za osam meseci 1905. godine, u međusobnim obračunima u Makedoniji ubijeno je 785 ljudi, uništene su 74 kuće i 4 manastira a prema turskim statističkim podacima iz 1907. godine u Makedoniji je te godine dejstvovalo 110 bugarskih četa, 30 srpskih i 8 vlaških (rumunskih). Makedoniju je zahvatila opšta anarhija, a najžešća četnička borba razvila se u periodu od 1904—1908. godine.

Pismo srpskom konzulu u Skoplju u kome se govori o otvaranju srpske štamparije u Skoplju, 1910.

Velike sile koje su radile na pripremanju i sprovođenju reformi u Turskoj vršile su pritisak na balkanske države da obustave ove akcije. Tako je pod njihovim pritiskom 1907. godine raspušten Makedonski odbor u Beogradu. Ali to nije uticalo na smanjenje dejstva srpskih četa, koje je privremeno obustavljeno tek 1908. godine kada je Mladoturskom revolucijom makedonsko pitanje ušlo u drugu fazu. Rivalstvo balkanskih država oko Makedonije i sukobi njihovih četa u ovoj oblasti oslabio je njihovu sposobnost da se odbrane od spoljnog pritiska. Da li će se balkansko pitanje rešavati spoljnim evropskim snagama ili unutrašnjim sporazumevanjem, tj. pitanje nezavisnosti Balkana na početku 20. veka zavisilo je u suštini od srpsko-bugarskih odnosa.

Dok je Srbiju ugrožavala Austrougarska, Bugarskoj je pretila Turska. Zauzetost Rusije na Dalekom istoku i njeno privremeno povlačenje sa Balkana oduzelo je bugarskom knezu mogućnost da koristi austrougarsko-rusko suparništvo i suočilo Bugarsku s posledicama austrougarske agresije na Balkanu. Za Bugarsku je u Makedoniji bila manje opasna Srbija od mogućne prevlasti velike srednjoevropske sile kakva je bila Austrougarska. Takođe i za Srbiju je bilo manje opasno sa Bugarskom u Skoplju nego sa Austrougarskom u Solunu, kako je pisao Milovan Milovanović. Tako je zajednički strah od Austrougarske utirao put srpsko-bugarskom zbliženju. Posle izvesnog lutanja i neuspelih kombinacija s jednostranim iskorišćavanjem zapleta u Turskoj, u Sofiji se počelo uviđati da se jačanjem tuđih političkih uticaja kroz reformske akcije u turskim vilajetima balkansko pitanje sve više komplikuje i usmerava tako, da njegovo rešavanje može, u krajnjoj liniji, ispasti sasvim nepovoljno po težnje i interese balkanskih država.

Pošto je bezuspešno pokušavala da se nagodi s Turskom, Bugarska se okrenula Srbiji očekujući lakše sporazumevanje s njom zbog stalnih austrougarskih pretnji. I Srbiji je sporazum s Bugarskom i Crnom Gorom bio neophodan radi odbrane od Austrougarske i napada na Tursku. Međunarodni zapleti nastali posle 1903. godine upućivali su Srbiju i Bugarsku na sporazum, a i velike sile Francuska i Italija preporučivale su sporazumevanje među balkanskim državama. Srpska diplomatija je od 1903. godine pripremala teren za sporazumevanje, a pregovori oko sporazuma s Bugarskom počeli su marta 1904. godine u Beogradu ali su se spoticali na pitanju Makedonije.

Mladoturska revolucija uredi

Manifest lige

Događaji koji su prethodili mladoturskoj revoluciji, kao i sama revolucija, pozitivno su uticali na razvoj društveno-političkog, privrednog i kulturnog života Srba u ovim krajevima. Oni su doneli znatno više slobode, što je omogućilo političko grupisanje i okupljanje Srba. Tako su bili stvoreni uslovi i za jači politički rad učitelja. Oni su tada bili ne samo inicijatori osnivanja mnogih biblioteka i omladinskih, sokolskih i pevačkih društava, već i vrlo aktivni članovi ovih organizacija i njihovih uprava. Sem toga, oni učestvuju i u upravama nekih privrednih udruženja i crkvenih fondova. Tada, pored škola, i ove organizacije postaju nova jezgra za nacionalno-politički i kulturno- prosvetni rad kod Srba u ovim krajevima. U Skoplju je 1908. godine održana Prva srpska konferencija i formirana prva srpska politička partija u Osmanskom carstvu — Srpska demokratska liga. Da je bilo više zajedničkog i koordiniranog rada između srpskih konzulata u Skoplju i Bitolju, eparhija u Makedoniji i Bogoslovsko-učiteljske škole u Prizrenu, svakako bi rezultati na nacionalno-političkom i kulturno-prosvetnom planu i svim ostalim područjima života bili znatno veći.

Ali i pored ovakvog značaja i velikih rezultata srpske diplomatije i nacionalno-političke propagande državna i nacionalna politika Srbije na zaštiti svojih interesa u Makedoniji u naznačenom periodu do sada nije istoriografski dovoljno obrađena i rasvetljena. U dosadašnjoj istoriografiji diplomatska aktivnost Srbije na zaštiti svojih državnih i nacionalnih interesa u Makedoniji u većini je obrađivana uzgredno u sklopu ukupne istorije srpskog naroda pod turskom vlašću ili u sklopu politike Srbije u srpskim teritorijama pod turskom vlašću.

Vidi još uredi

Vardarska Srbija

Literatura uredi

„Rad Srbije na zaštiti državnih i nacionalnih interesa u Makedoniji od 1885. do 1912. godine“ — Mr Vukašin Dedović

Izvori uredi

Vojvodić, Mihailo: ”Društvo Svetog Save” — dokumenta 1886—1891. godine, izdanje Arhiva Srbije i Društva Svetoga Save, Beograd 1999.
Dokumenti o spoljnoj politici Kraljevine Srbije 1903–1914. I–1, priredio A. Radenić, Beograd 1991.
Dokumenti o spoljnoj politici Kraljevine Srbije 1903–1914. II–1/I, priredili Lj. Aleksić-Pejković i Ž. Anić, Beograd 2006.
Dokumenti o spoljnoj politici Kraljevine Srbije 1903–1914. II–2/I, priredili Lj. Aleksić-Pejković i Ž. Anić, Beograd 2006.
Dokumenti o spoljnoj politici Kraljevine Srbije 1903–1914. II–2/II, priredili Lj. Aleksić-Pejković i Ž. Anić, Beograd 2006.
Dokumenti o spoljnoj politici Kraljevine Srbije 1903–1914. II–3/I, priredili Lj. Aleksić-Pejković i Ž. Anić, Beograd 2004.
Dokumenti o spoljnoj politici Kraljevine Srbije 1903–1914. II–3/II, priredili Lj. Aleksić-Pejković i Ž. Anić, Beograd 2004.
Dokumenti o spoljnoj politici Kraljevine Srbije 1903–1914. II, dodatak 1, priredila Lj. Aleksić-Pejković, Beograd 2008.
Dokumenti o spoljnoj politici Kraljevine Srbije 1903–1914. II, dodatak 2, priredili Lj. Aleksić-Pejković i Ž. Anić, Beograd 2007.
Dokumenti o spoljnoj politici Kraljevine Srbije 1903–1914. II, dodatak 3, priredili Lj. Aleksić-Pejković i Ž. Anić, Beograd 2008.
Dokumenti o spoljnoj politici Kraljevine Srbije 1903–1914. IV–3/I, priredili Lj. Aleksić-Pejković i K. Džambazovski, Beograd 2009.
Dokumenti o spoljnoj politici Kraljevine Srbije 1903–1914. IV–3/II, priredili Lj. Aleksić-Pejković i K. Džambazovski, Beograd 2009.
Dokumenti o spoljnoj politici Kraljevine Srbije 1903–1914. V–1, priredio M. Vojvodić, Beograd 1984.
Dokumenti o spoljnoj politici Kraljevine Srbije 1903–1914. V–2, priredio M. Vojvodić, Beograd 1985.
Elezović, Gligorije: Turski spomenici u Skoplju, I-1926, II-1929 III-1930. Krestić, Vasilije, Ljušić, Radoš: Programi i statuti srpskih političkih stranaka do 1918. godine, Beograd 1991.
Jagodić, Miloš (2008). „Nufusko pitanje: Problem zvaničnog priznavanja srpske nacije u Turskoj 1894-1910” (PDF). Istorijski časopis (57): 343—353. Arhivirano iz originala (PDF) 24. 3. 2018. g. Pristupljeno 22. 8. 2017.
Jagodić, Miloš (2009). Srpsko-albanski odnosi u Kosovskom vilajetu (1878—1912). Beograd: Zavod za udžbenike.
Kuzmičeva, L. V., Kovačević, D. M.: Godišnji izveštaji Ministarstva inostranih dela Rusije o Srbiji i Bosni i Hercegovini od 1878. do 1903. godine, u ”Ruski izvori o Srbiji”, Novi Sad 1996.
Lainović, Andrija: Građa o balkanskoj politici u vezi sa albanskim bunama 1910. i 1911. godine, Godišnjak Arhiva Kosova, II i III (1970).
Lape, Ljuben: Izveštaji od 1903. na srpskite konzuli, mitropoliti i učilišni inspektori vo Makedonija, Skopje 1954.
Memoar Jovana Miškovića, Arhiv SANU, br. 7381, 1. maj 1907.
Mikić, Đorđe (1983). „Politička, kulturna i privredna stremljenja”. Istorija srpskog naroda. knj. 6, sv. 1. Beograd: Srpska književna zadruga. str. 291—315.
Mikić, Đorđe (1983). „Između balkanskih suseda i velikih sila”. Istorija srpskog naroda. knj. 6, sv. 1. Beograd: Srpska književna zadruga. str. 316—329.
Mikić, Đorđe (1983). „Pod mladoturcima”. Istorija srpskog naroda. knj. 6, sv. 1. Beograd: Srpska književna zadruga. str. 330—348.
Prepiska o arbanaskim nasiljima u Staroj Srbiji 1898—1899, Beograd 1899.
Radenić, A.: Austrougarska i Srbija 1903—1908, Dokumenta iz Bečkih arhiva, I, II, III, IV, Beograd 1973.
Rakočević, Novica (1983). „Političke i društvene prilike”. Istorija srpskog naroda. knj. 6, sv. 1. Beograd: Srpska književna zadruga. str. 263—290.
Stojković, M: Balkanski sporazumni odnosi 1876—1996, I (1876–1918), Beograd 1998.
Ćorović, Vladimir: Diplomatska prepiska Kraljevine Srbije, I, II, Beograd 1933.
Džambazovski, Kliment: Građa za istoriju makedonskog naroda iz Arhiva Srbije, Skoplje 1986.

Spoljašnje veze uredi

Srpska četnička akcija u Staroj i Južnoj Srbiji do 1912. godine (Centar za društvenu stabilnost - Zvanični kanal)
Radovi vezani za članak Srpska akcija u Makedoniji na Vikizvorniku
Rad Srbije na zaštiti državnih i nacionalnih interesa u Makedoniji od 1885. do 1912. godine, doktorska disertacija (2016)