Srpsko slikarstvo

Srpsko slikarstvo se razvijalo u okviru srpske umetnosti gradnje i ukrašavanja zidova crkava koje su u 12, 13. i 14. veku gradili srpsko plemstvo i kraljevi.

Srednjovekovno slikarstvo u Srbiji

Freska iz manastira Sopoćani

Miroslavljevo jevanđelje, srednjovekovni rukopis koji se čuva u Narodnom muzeju Srbije

Freska kralja Milutina sa modelom Kraljeve crkve u Studenici

Srbi su negovali tri slikarska roda — zidno slikarstvo ili freske, slikanje na drvenoj ploči ili ikonopis i slikanje na pergamentu ili minijature, odnosno iluminaciju u knjigama ili rukopisima. Struktura slike u Srbiji je monumentalna i kompozicije su velikih razmera. Slika je plitka i arhitektonski oblik teče tako da zatvara plitak prostor. Figura je često sučelice postavljena i suzdržana u pokretu. Promene se dešavaju u 13. veku, počev od 10. veka. U zapadnoj Evropi je uništena zidna slika pojavom vitraža. U Italiji postoje izvesni kvaliteti. U ovom dobu srpska umetnost je svakako na najvišem nivou. Figura dobija u plastičnosti. U kompoziciji se javlja višesloženost, pojavljuje se više lica i ostvaruje se dublji prostor. Od ranije srpska umetnost poznaje, a u 13. veku dolazi do izražaja obrnuta perspektiva koja poseduje irealna svojstva, izvlači ga iz realnog slikarskog prostora i podređuje ga kompoziciji i zakonitostima slike. Prostor je povezan zidom koji teče zajedno sa posmatračem. U toku 14. veka monumentalnost koja je karakteristična za 13. vek postepeno opada. Potencira se dramatički momenat. Draperija koja se razvija između elemenata se uznemiruje i učestvuje u kompoziciji slike. Slikarstvo Moravske škole stara se o detalju i dopadljivom koloritu slike. Među spomenicima resavske škole izuzetak čini resavsko slikarstvo i manasijsko slikarstvo i ono teži ka jednom retkom i traženom kolorističkom sazvučju. Za vreme Turaka ograničenim merama oko Pećke patrijaršije pokušava se povratiti nivo na kome je bilo slikarstvo u 13. veku. Majstori koji su izrađivali freske većinom su nepoznati i ako se potpišu, oni to učine na mestu koje se teško može uočiti kao Makarije u Ljubostinji, Jovan u Ravanici i dr. Oni su radili za slavu u drugome svetu.

Srpsko slikarstvo od vremena Stefana Nemanje do kralja Milutina

Glavni članak: Zlatno doba srpskog slikarstva

Sredinom 12. veka, na čelu sa Stefanom Nemanjom počela je da se uzdiže Raška država i tada je prihvaćen monumentalni slikovni izraz, za koji je Vizantija bila uzor. Promene su počele kada je Srbija prodrla u Povardarje i Makedoniju, a zatim i kada se sredinom 14. veka prostirala od Save i Dunava do Korintskog zaliva. Slom tog carstva je usledio posle izgubljene Maričke bitke 1371. godine. Srbija je izgubila teritorije i tada je došlo do invazije Turaka.

Najranije freske su slabije očuvane i odlikuju se različitim uticajima, od vizantijskih do romanskih. Izvesno je da su u ta vremena dubrovački slikari radili i za srpske velikodostojnike.

Od doba Stefana Nemanje do doba kralja Milutina srpska umetnost se karakteriše monumentalnošću i plastičnošću. Lica i figure su izduženi, oči, kao prozori duše, su povećane, kompozicije su smirene, a pokreti su postali uzdržani i harmonični. Pored grčkih, tu su radili i domaći majstori. Slikarstvo srpskih zadužbina je proizvod najboljih slikara koji su u to vreme slikali u pravoslavnom svetu.

Najstariji očuvani živopisi danas su iz 13. veka i nalaze se u Studenici i to je Raspeće, Sveti Jovan Krstitelj, Sveti Sava Jerusalimski, Pričešće apostola i dr. Ovom veku bi pripadao i živopis iz Peći, kao i u crkvi Mileševo i u Morači. Sačuvalo se dosta živopisa iz doba kralja Milutina. Živopis u Arilju, Hilandaru, Studenici, Žiči i Nagoričinu. Iz Dušanovog doba je čuveni živopis u Dečanima. Iz doba cara Uroša i kralja Vukašina je živopis u Markovom manastiru, kao i Svetom Naumu na Ohridskom jezeru. Iz doba kneza Lazara i kneginje Milice je živopis u manastiru Ravanici, a dobu despota Stefana pripada živopis Manasije, Kalenića, Rudenića i Ljubostinje. Dobu despota Đurđa bi pripadao živopis iz Vraćevšnice.

Iz doba turske vladavine ima dosta očuvanih živopisa u Studenici, Nikolju, Blagoveštenju i dr. Tome vremenu pripada i živopis na severu od Save i Dunava.

Najstariji živopisi pokazuju ozbiljnost i mirnoću klasične antičke umetnosti. Tu se mogu zapažati otmene poze i mirnoća gestova, a umetnici se trude da stvore utisak mejestatnosti i svečanog. Za vreme kralja Milutina živopis se menja i on postaje narativan. I na frizovima crkava se ispredaju priče i scene najrazličitijih religioznih tema. Živopis u doba kneza Lazara se kreće u istom koloseku i Dečani nam pružaju najbolji primer za to (ima oko 1000 kompozicija). Živopisi iz ovog doba pokazuju da bi se pre na srpskoj zemlji nego u Italiji izvršio preporod da nije bilo turske invanzije. Životopisi iz doba kneza Lazara, despota Stefana i Đurđa se odlikuju gracioznošću i elegancijom.

Živopis iz 16. i 17. veka predstavlja dekadenciju u srpskoj umetnosti. Ako se i sretne koja freska koja iznenađuje lepotom forme, vrlo brzo će se otkriti greške u proporcijama i neumešnosti slikara da shvate poze i dovedu boje u sklad.

Što se tiče imena umetnika, slikari, arhitekti i vajari su anonimni. Mi znamo da je Dečane gradio franciskanski monah „fra Vita mali brat“. Slikari (zoografi) su regrutovani iz monačkih staleža i ostali su takođe anonimni. Poznati su potpisi „zoografa Mihaila“ i Eutihija, a u Rudenici se potpisao zoograf Teodor, dok se u Ravanici potpisao neki slikar Konstantin. Mnogo je veći broj imena iz 18. veka: Andre Andrijević, Teodor Kračun, Dimitrije Bačović i drugi.

Iluminacija knjiga

Krajem 12. i početkom 13. veka u izradi srpskih rukopisnih knjiga pojavljuju se iluminacije. Značajne iluminirane knjige ovoga doba su Miroslavljevo jevanđelje i Vukanovo jevanđelje, gde prvo ima obeležja romanskog slikarstva, a drugo pokazuje vizantijske uticaje. Poznato je još Hilandarsko jevanđelje.

Zidno slikarstvo

Iako se u početku još uvek javljaju slikari koji rade na tradicionalan način, ukus se postepeno menja u korist baroka. Godina 1739. predstavlja rođenje nove epohe kada Hristofor Žefarović u živopisu manastira Bođani primenjuje novi kolorit i ikonografska rešenja do tada nepoznata u srpskom slikarstvu, a slično radi i Jov Vasilijevič. Pod uticajem baroka radi i grupa slikara koju su činili Nikola Nešković, Dimitrije Bačević, Dimitrije Popović, Jovan Popović, Vasa Ostojić, Ambrozije Janković i Janko Halkozović. Teodor Kračun je stvorio posebnu varijantu srpske umetnosti i ikonu pretvara u sliku, a kasnije se okreće prema rokokou. Jakov Orfelin i Teodor Ilić Češljar već pokazuju odlike rokokoa i baroknog klasicizma.

Slikarstvo 19. i 20. veka

„Devojka u plavom“, Đura Jakšić

U slikarstvu slikara koji su sada studirali u Beču je, kao i kod njihovih profesora koji su uticali na njih, produžen vek baroka i tako se u 19. veku javlja bidermajer, što je za to vreme glavna oznaka u umetnosti Bačke. Jedan koloristički senzibilitet se uočava kod Arse Teodorovića, Nikole Aleksića i Konstantina Danila, koji je najznačajniji od njih. Ovi umetnici negovali su i portretnu umetnost.

Početkom četrdesetih godina 19. veka veka, slikarstvo se udaljava od bidermajera i klasicizma da bi donelo romantizam. Srpsko istorijsko slikarstvo je bilo bez patosa i dramatike i često je imalo anegdotski karakter i teži da gledaoca veže patriotskim sadržajima dela. Ovakav stil je prevazišao Đura Jakšić, koji je bio oduševljen igrom svetlosti i senke na delima Rembranta i sa njim 1850—1870. godine srpski romantizam doseže vrhunac.

Pojavljuju se novi motivi, slikanje pejzaža, mrtve prirode, žanr scena iz života i nova shvatanja kod minhenskih đaka Miloša Tenkovića, Đorđa Krstića i Đorđa Milovanovića. Pred novim ulogama se našlo i istorijsko slikarstvo i tako su stvorene velike i pompezne kompozicije „Seobe Srba“ Paje Jovanovića 1896. „Ulaska cara Dušana u Dubrovnik“ Marka Murata iz 1900. i „Proglašenje srpskog carstva“ Paje Jovanovića iz 1900. godine.

Polovinu 19. veka obeležava i rad prvih žena u srpskom slikarstvu: Mine Karadžić, Katarine Ivanović i Poleksije Todorović.

Kraj 20. i sam početak 21. veka, srpsku likovnu scenu svakako je obeležio Dragan Malešević Tapi, koji je svojom upečatljivom tehnikom i mističnim likom u potpunosti polarizovao umetničku publiku i kritičku scenu u Srbiji. U domenu sadržaja, ovaj umetnik se kretao u okvirima čoveku bliskih i poznatih motiva (pejzaža, mrtve prirode, žanr scena iz života, aktova...) gde je na prvi pogled sve jasno i lako čitljivo, i laiku i znalcu, te je najčešće svrstavan u pravac hiperrealizma. Ali ikonografski repertoar Tapi je tako osmislio da može biti posmatran na više nivoa, posebno ako se naziv slike uzme kao sastavni deo dela, gde u naizgled mirnoj pastorali bašte sa lubenicama, tikvama i kupusom, božuri otežali od rascvetalosti, svoj simbolički značaj dobijaju tek kada vidimo i naziv slike — „Metohija“. Iz tog razloga neki kritičari, između kojih i Dejan Đorić, svrstavaju ga u pravac magijskog realizma. Slika „Duh Tesle“, upravo jedna od onih iz domena magijskog realizma, svojom pojavom na naslovnoj strani kataloga izložbe organizovane u Muzeju savremenih umetnosti u Beogradu povodom pedesetogodišnjice smrti Nikole Tesle, pokrenula je pravi kritički rat i višegodišnje prepucavanje preko medija. Ovakva situacija je u potpunosti razumljiva imajući u vidu tadašnji trend koji je potpuno bežao od figuracije i potencirajući konceptualizam i ekstravagantnu ideju. Zanimljivo je da se i nakon skoro cele decenije od Tapijeve smrti skoro sva kritika zasniva na njegovoj ličnosti, a ne delu.

Literatura

• Todić, Branislav (1999). Serbian Medieval Painting: The Age of King Milutin. Belgrade: Draganić.